Herstel van zachthoutooibos met de
Europese zwarte populier langs de
Gemeenschappelijke Maas
Evaluatie van een herintroductieproject
An Vanden Broeck, Karen Cox, Sabrina Neyrinck, Nico De Regge en Alexander Van Braeckel
Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO)
Herman Teirlinckgebouw
Auteurs:
An Vanden Broeck, Karen Cox, Sabrina Neyrinck, Nico De Regge en Alexander Van Braeckel Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek
Reviewer:
Lieve Vriens
Het INBO is het onafhankelijk onderzoeksinstituut van de Vlaamse overheid dat via toegepast wetenschappelijk onderzoek, data- en kennisontsluiting het biodiversiteitsbeleid en -beheer onderbouwt en evalueert.
Vestiging: INBO Geraardsbergen Gaverstraat 4, 9500 Geraardsbergen www.inbo.be e-mail: an.vandenbroeck@inbo.be
Wijze van citeren:
A. Vanden Broeck, K. Cox, S. Neyrinck, N. De Regge en A. Van Braeckel (2020). Herstel van zachthoutooibos met de Europese zwarte populier langs de Gemeenschappelijke Maas. Evaluatie van een herintroductieproject. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2020 (33). Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.
DOI: doi.org/10.21436/inbor.18609931
D/2020/3241/250
Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2020 (33) ISSN: 1782-9054
Verantwoordelijke uitgever:
Maurice Hoffmann
Foto cover:
De Gemeenschappelijke Maas
Dit onderzoek werd uitgevoerd in opdracht vanin opdracht van:
De Vlaamse Waterweg nv.
www.inbo.be
Evaluatie van een herintroductieproject
An Vanden Broeck, Karen Cox, Sabrina Neyrinck, Nico De Regge en Alexander Van
Braeckel
doi.org/10.21436/inbor.18609931
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Voorwoord
Deze opdracht is uitgevoerd binnen het kader van de samenwerkingsovereenkomst tussen De Vlaamse Waterweg nv en het Instituut voor Natuur‐ en Bosonderzoek als onderdeel van het onderzoeksproject ‘Bomenonderzoek’. De auteurs danken Herman Gielen en Joke Verstraelen voor de assistentie op het terrein en het doorgeven van connecties en informatie. Hartelijk dank ook aan Jemp Peeters, Corina Cools, Ward Walraven, David Beyen en Dirk Ottenburghs voor het aanleveren van informatie. We bedanken ook graag Wim De Clercq en Marc Schouppe voor de uitstekende technische assistentie op het veld en in de serre. Tenslotte ook van harte dank aan Lieve Vriens voor het reviewen van dit werk.
Een preprint manuscript van deze studie is beschikbaar op bioRxiv:
https://biorxiv.org/cgi/content/short/2020.07.02.183699v1.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Samenvatting
Het herstel van rivieroeverbossen is een prioriteit binnen het biodiversiteitsbehoud en van strategisch belang om de kwetsbaarheid als gevolg van de klimaatverandering te verminderen. De Europese zwarte populier is een kenmerkende soort van zachthoutooibossen en speelt een sleutelrol in de ontwikkeling ervan. Deze inheemse boomsoort is heel sterk achteruit gegaan sinds de indijking en kanalisering van de grote, dynamische rivieren (vanaf de 17e tot begin 20e eeuw). Langs de Gemeenschappelijke Maas bevinden zich slechts enkele oude relictbomen, de laatste restanten van de historische natuurlijke populatie in het gebied. Met het herstel van de rivierdynamiek van de Gemeenschappelijke Maas, ook wel Grensmaas genoemd, worden opnieuw kansen gecreëerd voor het herstel van Europees beschermd zachthoutooibos. De weinige relicten van de Europese zwarte populier zijn in aantal onvoldoende aanwezig om te dienen als bronpopulatie voor het spontaan herstel van de soort in het gebied.
Naar aanleiding van de resultaten van een voorstudie uitgevoerd in 1999‐2001 (Vanden Broeck et al., 2002) werd daarom een herintroductie uitgevoerd in de periode 2002‐2005. Op twee locaties, Groeskens en Negenoord, werden Europese zwarte populieren aangeplant met als doel een bronpopulatie te creëren voor soortzuivere zaden die geschikt habitat kunnen koloniseren. De bomen hebben nu een leeftijd bereikt waarop ze zaden produceren. Cultuurpopulieren komen ook voor in het gebied en vormen een bedreiging voor de ontwikkeling van zachthoutooibos met inheemse Europese zwarte populier. Cultuurpopulieren verspreiden via pollen en zaden genetisch materiaal van exotische populierensoorten (Amerikaanse en Aziatische soorten) en kunnen inkruisen met de inheemse verwante Europese zwarte populier. Vermenging van inheemse en uitheemse soorten kan er op termijn voor zorgen dat de inheemse soort verloren gaat en /of dat populaties minder vitaal worden door een verminderde genetische diversiteit.
In deze studie werd het herintroductieproject geëvalueerd. Net zoals ten tijde van de voorstudie in 1999‐2001, worden ook vandaag zaailingen van populier op de grindbanken waargenomen. We vergeleken de genetische herkomst van de zaailingen van populier op de grindbanken voor en na de herintroductie met behulp van nucleaire en chloroplast moleculaire merkers. Verder onderzochten we ook de mate van uitkruising tussen vrouwelijke bomen van Europese zwarte populier en mannelijke bomen van cultuurpopulier aan de hand van DNA‐ onderzoek en vaderschapsanalyse.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Aanbevelingen voor beheer en/of beleid
De resultaten van deze studie tonen het belang aan van de herintroductie van Europese zwarte populier langs de Gemeenschappelijke Maas. De aangeplante bomen hebben hun rol als bronpopulatie voor soortzuivere zaden vervuld zoals gepland. De zaden die hieruit voortkomen, zijn voornamelijk afkomstig van een kruising tussen Europese zwarte populieren. De enkele zaailingen bemonsterd op de grindbanken die afkomstig waren van cultuurpopulieren, stonden op een afstand verder dan 1 km van de aangeplante bronpopulatie. Cultuurpopulieren zijn wel nog reproductief in het studiegebied, en dit vooral op grote afstand van de Europese zwarte populieren. De aanleg van nog extra zaadbronnen van Europese zwarte populier verspreid over het traject van de Gemeenschappelijke Maas kan de impact van cultuurpopulier nog verder inperken en het herstel van rivierbos met inheemse soorten bevorderen. Een weloverwogen keuze van de genetische herkomst bij nieuwe aanplantingen is belangrijk. Plantsoen dient aangepast te zijn aan de bodem en het klimaat en voldoende genetische variatie te bevatten. De kansen op genenuitwisseling met cultuurpopulier kunnen worden beperkt door het plantsoen zo te kiezen dat overlap in bloeitijd met cultuurpopulier minimaal is.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
English abstract
The restoration and protection of riparian forests is one of the key priorities in biodiversity conservation and climate change adaptation strategies. As a pioneer species, black poplar plays a key‐role in the development of softwood forests in Europe. Unfortunately, the European black poplar is one of the most threatened tree species in Europe, mainly because of the loss of its natural alluvial habitat, especially sand and gravel banks, which allows for successful reproduction, and because of competition and introgression with exotic poplar species. Here, we report on the impact of exotic Populus taxa at the initial stages of softwood riparian forest development of the river Meuse on the Dutch‐Belgian border almost two decades after reintroducing black poplar and after the re‐establishment of the natural river dynamics.
A former study performed in 1999‐2000 emphasized the need for planting native P. nigra since natural populations were almost gone extinct in the study area. A few isolated relict trees of European black poplar in the study area suggested the presence of natural populations in the past. In contrast to the native poplar species, plantations of cultivated poplars were common in the study area. A reintroduction project of European black poplar was performed in the period 2002‐2005. European black poplar was successfully planted on two locations nearby the river; locations Groeskens and Negenoord. The aim was to create seed sources for natural regeneration and thereby to promote the colonisation of native European black poplar in newly restored habitat.
In this study, we evaluated the taxonomy of the poplar seedlings that spontaneously colonised the river banks of the Common Meuse and we determined the frequency of natural hybridization events between male cultivated poplars and the female native European black poplars in the study area. We hereto used a combination of diagnostic chloroplast and nuclear molecular markers that have been proven useful in identifying the taxonomy of Populus seedlings. We have compared the results with a similar study performed in 1999‐2001 at the same site and before the restoration actions took place.
The majority (98%) of the poplar seedlings from the gravel banks analysed where identified as European black poplar. The sampled seedlings that exhibited genes of exotic poplar species were located at distances of > 1 km from the nearest reintroduction sites of black poplar. This indicates that hybrid poplars still reproduce in the study area, in particular on sites located further away from the reforestation sites of black poplar. Establishing more seed sources of black poplar over the river stretch could further reduce hybrid reproductive success along the Common Meuse. Almost two decades after reintroducing P. nigra, the constitution of the seed and pollen pools changed in the study area in favour of reproduction of the native species and at the expense of the exotic poplar species. This study indicates that, although significant gene flow form exotic poplars is observed in European floodplains, restoration programmes of the native European black poplar can vigorously outcompete the exotic gene flows and strongly reduce the impact of exotic Populus taxa on the softwood riparian forest development.
Hundreds of young black poplar seedlings colonized the gravel banks. The survival of poplar seedlings depends on the combination of many factors broadly related to the availability of water and oxygen. Seedling survival should be monitored over large time scales to evaluate the success of this restoration project and to predict riparian forest development along the river Common Meuse.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
1 PROBLEEMSTELLING
De Europese zwarte populier (Populus nigra L.), ook zwarte populier genoemd, is een typische soort van rivier‐ of ooibossen. Deze soort is waarschijnlijk de meest zeldzame en bedreigde inheemse boomsoort van Vlaanderen. Natuurlijke populaties zijn volledig verdwenen. Hier en daar staan nog oude, geïsoleerde bomen als restanten van de populaties die vroeger deel uitmaakten van historische rivierbossen. De reeds gekende zwarte populieren die in België voorkomen, vertegenwoordigen slechts een handvol genetisch verschillende exemplaren. Ook elders in Europa is de zwarte populier bedreigd, hoewel de soort nergens zo zeldzaam is als in België waar zijn leefgebied grotendeels werd verwoest.
0oibossen (vochtige alluviale bossen, habitatcode 91E0) behoren tot één van de meest diverse ecosystemen. Ze vormen het leefgebied van talrijke planten en dieren en leveren belangrijke ecosysteemdiensten; ze breken de kracht van het water, verhinderen grondverzakkingen en bodemerosie en verhogen door sedimentatie ook de oeverbescherming. De Europese zwarte populier speelt een sleutelrol in dit proces. Op plaatsen waar andere soorten het laten afweten, is de Europese zwarte populier in staat zich te vestigen en houdt hij zand‐ en grindafzetting vast. Hierdoor hoogt het terrein op en wordt de kracht van de rivier getemperd. Zo beschermen ooibossen omliggende bewoonde gebieden tegen de grillen van de rivier. Ooibossen kwamen vroeger voor langs de oevers van grote rivieren met een uitgesproken rivierdynamiek zoals de Dender, de IJzer, de Schelde, de Dijle en de Maas. Door bedijking zijn ooibossen in de afgelopen eeuwen vrijwel overal omgevormd tot weidegrond en hooilanden. Om waterhuiskundige redenen werd hoog opgaande begroeiing in het winterbed van de grote rivieren niet getolereerd (Vanden Broeck et al., 2002). Deze gronden werden te waardevol gevonden om ‘slechts’ als bos te gebruiken (Wolf et al., 2001). De natste delen van de uiterwaarden werden in gebruik genomen door uitgestrekte, aangeplante wilgenhakhoutbossen; de grienden.
Foto 1 Twee Europese zwarte populieren.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Natuurlijke populaties van de Europese zwarte populier moesten wijken voor snelgroeiende klonen van cultuurpopulier. Er bestaan verschillende soorten en cultuurvariëteiten populier, maar het is vooral de Euramerikaanse of Canadapopulier (Populus x canadensis Moench.) die sinds het einde van de 19e eeuw frequent wordt aangeplant voor houtproductie. De Canadapopulier is een verzamelnaam voor een reeks hybriden die ontstaan zijn uit spontane of kunstmatige kruisingen tussen de Amerikaanse zwarte populier, (Populus deltoides W. Bartram ex Marshall) en de Europese zwarte populier. Ook interamerikaanse hybride cultuurpopulieren (Populus x generosa, een kruising tussen P. deltoides x P. trichocarpa Torr. & A. Gray) worden in Vlaanderen veel aangeplant. Cultuurpopulieren verspreiden pollen en zaden en koloniseren ook grindbanken langsheen de Gemeenschappelijke Maas. Naast de concurrentie in kolonisatie van geschikte vestigingsplaatsen, bestaat ook het vermoedelijk gevaar voor introgressie van vreemde genen bij de Europese zwarte populier. De cultuurpopulieren zijn op grote schaal en massaal in het Vlaamse landschap aanwezig en bevatten een zeer beperkte genetische variatie die ze via pollen en zaden in het rivierecosysteem verspreiden. Ook de frequent aangeplante siervariëteit Populus nigra cv. Italica Du Roi, de kaarspopulier, kan een potentiële bedreiging zijn voor de inheemse zwarte populier. Deze veelvuldig aangeplante variëteit uit de Balkanregio vertegenwoordigt één mannelijk genotype of kloon die doorgaans overvloedig pollen produceert.
Tabel 1 Niet‐inheemse populierensoorten en hybriden frequent gebruikt in veredelingsprogramma’s.
Soort Nederlandse benaming Sectie
Populus deltoides Amerikaanse zwarte populier Ageiros
Populus trichocarpa West‐Amerikaanse balsempopulier Tacamahaca
Populus maximowiczii Koreaanse balsempopulier Tacamahaca
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Samen met de ooibossen verdween, op enkele restanten na, ook de Europese zwarte populier langs Vlaamse rivieren. Restanten kunnen hier en daar nog gevonden worden in heel Vlaanderen en vooral in de ruime omgeving van grote rivieren. De Europese zwarte populier is één van de vele planten‐ en diersoorten die dreigen uit te sterven in de komende decennia als gevolg van destructief landgebruik, klimaatverandering, invasieve exoten, ontbossing en vervuiling. Deze soort staat op de Vlaamse rode lijst als bedreigd gecatalogeerd (Van Landuyt et al. 2006). De verwoesting van de biodiversiteit vormt een minstens even grote bedreiging voor de mensheid als de opwarming van de aarde (IPBES, 2019). Toch is er nog tijd om het tij te keren; tijd om te beschermen wat er nog rest en om het leefgebied van de bedreigde soorten te herstellen. De Vlaamse regering streeft ernaar om tegen 2030 de met uitsterven bedreigde soorten te beschermen, de verdere aftakeling van de natuurlijke leefgebieden in te perken en ecosystemen en hun diensten minstens te behouden (Visie nota vizier 2030;
https://do.vlaanderen.be/visienota‐vizier‐2030‐een‐2030‐doelstellingenkader‐voor‐ vlaanderen).
Door de klimaatverandering regent het op veel plaatsen meer en harder. Hierdoor krijgen de rivieren meer water te verwerken met het risico op meer frequente overstromingen. In verschillende gebieden worden daarom plannen ontwikkeld om rivieren weer meer ruimte te geven en zo wateroverlast te beperken. Dit biedt opnieuw kansen voor natuurontwikkeling, waaronder de ontwikkeling van soortenrijke ooibossen met Europese zwarte populier. Ook op internationaal niveau staat het herstel van rivierbossen bovenaan de prioriteitenlijst (Europese Biodiversiteitstrategie voor 2030, Europese Overstromingsrichtlijn 2007/60/EC).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2 AANLEIDING VAN DIT ONDERZOEK
2.1 VOORSTUDIE (1999‐2001)
2.1.1 Slechts enkele relicten
In de periode 01/12/2000 tot 30/11/2001, werd een studie uitgevoerd in het kader van het Vlaams Impulsprogramma Natuurontwikkeling (VLINA 00/10) naar de mogelijkheden tot spontaan herstel van levensvatbare populaties van de Europese zwarte populier langsheen de Gemeenschappelijke Maas (Vanden Broeck et al., 2002). Uit de resultaten van die studie bleek dat de Europese zwarte populier toen uiterst zeldzaam was in het gebied; er werden toen maar 9 oude exemplaren aangetroffen op in totaal slechts vier verschillende locaties (Neerharen (Hochter Bampd), Meers (NL), Bilzen en Geleen (NL)). Slechts op één locatie (Geleen) werden mannelijke bomen aangetroffen, de andere bomen waren vrouwelijk. Indien meerdere bomen op eenzelfde locatie voorkwamen, waren ze bovendien genetisch identiek.
Uit deze studie werd besloten dat de weinige laatste relicten van de Europese zwarte populier langsheen de Gemeenschappelijke Maas niet geschikt waren als bronpopulatie voor het spontaan herstel van de soort in het gebied. Het aantal individuen en de genetische diversiteit was toen te beperkt. Bovendien werden de kansen voor de aanwezigheid van andere bronpopulaties langs de Maas verder stroomafwaarts (in Nederland) en stroomopwaarts (in Frankrijk) van het studiegebied, zeer laag ingeschat. Immers, een levensvatbare populatie zou ongeveer 100 genetisch verschillende (unieke) individuen moeten bezitten (Lefèvre et al., 2001). Een groep van 100 genetisch verschillende bomen zou de kleinste leefbare populatie vormen die het voorbestaan van de soort over een periode van meerdere generaties kan garanderen en de kans op uitsterven op een aanvaardbaar niveau brengt.
2.1.2 Exotische populieren op de grindbanken
Tijdens het VLINA 00/10 project, werden in totaal 33 spontane kolonisaties van populier op de grindbanken van Kotem, Kotem‐Hal en Herbricht‐Uikhoven, genetisch en morfologisch geanalyseerd. Van deze zaailingen, werd de meerderheid (18/33 of 84%) op basis van de morfologie gedetermineerd als zijnde afkomstig van een kruising tussen twee Canadapopulieren. Bij vijf (15%) zaailingen afkomstig van de grindbanken, werden kenmerken van P. trichocarpa gevonden (met een typisch, langwerpig blad). De morfologische determinatie werd bevestigd door de genetische analysen; de exotische populieren bleken zich dus succesvol voort te planten langs de grindbanken van de Grensmaas (Vanden Broeck et al., 2004). Uit de resultaten van deze VLINA 00/10 studie werd toen geconcludeerd dat de spontane kolonisaties van populier op de grindbanken (periode rond 1999‐2000) grotendeels of zelfs uitsluitend het gevolg waren van onderlinge kruisingen tussen cultuurpopulieren.
2.1.3 Uitkruising met cultuurpopulier
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Het kruisen van een cultuurvariëteit met een wilde, verwante soort kan ertoe leiden dat het DNA van de cultuurvariëteit blijvend wordt opgenomen in het DNA van de wilde soort. Hybridisatie of kruising tussen twee soorten hoeft niet noodzakelijk tot succesvolle overdracht van genen te leiden. Indien dat wel gebeurt, spreekt men van introgressie of genetische vervuiling. Het kruisen tussen de Canadapopulier en de Europese zwarte populier kan leiden tot het verlies van de Europese zwarte populier als ‘zuivere soort’ en tot een sterke reductie van de genetische diversiteit met een verminderend aanpassingspotentieel voor de Europese zwarte populier als gevolg. Genetische vervuiling van de Europese zwarte populier treedt op wanneer in de natuurlijke habitat individuen terug te vinden zijn die genen van zowel de Europese als de Amerikaanse zwarte populier bevatten (Vanden Broeck & de Vries, 2011).
Door de grote afstanden tussen de laatste volwassen relicten van zwarte populier langs de Gemeenschappelijke Maas (5 tot 12 km) en door de alom aanwezige cultuurpopulieren, was het ten tijde van de voorstudie, hoogst onwaarschijnlijk dat deze laatste relicten van de Europese zwarte populier zich konden voortplanten. Om deze hypothese te testen, werden in 1999 zaden geoogst van een oude zwarte populier in Bilzen. De zaden werden opgekweekt en het DNA werd onderzocht met een combinatie van isozymen met zes nucleaire moleculaire merkers (vijf microsatelliet loci (PMGC14,WPMS09, WPMS16, WPMS14, WPMS20) (http://poplar2.cfr.washington.edu/pmgc)) en de nucleaire merker win3 (Bradshaw et al., 1994)). In 32 van in totaal 34 opgekweekte zaailingen, werden genen van de Amerikaanse zwarte populier Populus deltoides gevonden, wat wijst op kruising met de Canadapopulier (Vanden Broeck et al., 2004).
Langs de Gemeenschappelijk Maas werd introgressie van genen van de Amerikaanse populier
P. deltoides aangetoond in het genoom van de Europese zwarte populier, wat zeer ongunstig is
voor het behoud van de inheemse soort. Tevens werd ook introgressie van P. trichocarpa afkomstig van de interamerikaanse hybride cultuurpopulieren (P. x generosa) in het genoom van de zaailingen aangetoond via DNA‐onderzoek. Het was in deze voorstudie, dat werd gestaafd dat een vrouwelijke Europese zwarte populier succesvol kan kruisen met een mannelijke Canadapopulier (Vanden Broeck et al., 2004). Gelijkaardige studies vonden geen uitkruising (Benetka et al., 1999; Benetka et al., 2002). Deze laatste studies gebeurden op zaden geoogst op moederbomen in natuurlijke populaties van zwarte populier, waar dus ook veel stuifmeel van zwarte populier aanwezig was. Dit was dus in tegenstelling met de situatie van de relictbomen van de Gemeenschappelijke Maas die omringd werden door een stuifmeelwolk afkomstig van hybride cultuurpopulier.
2.1.4 Mentorpollen helpen Canadapopulier
Vermenging van genen treedt hoofdzakelijk op in één richting: door kruising met de Canadapopulier als vrouwelijke boom. In tegenstelling tot pollen van de Canadapopulier blijken pollen van de Europese zwarte populier duidelijk wel in staat te zijn om vrouwelijke bloemen van de Canadapopulier succesvol te bestuiven. Genetische vervuiling lijkt dus voornamelijk te gebeuren via zaadproductie van de Canadapopulier, waarbij de pollen die bijdragen aan de zaadproductie voornamelijk afkomstig zijn van de Europese zwarte populier.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
bereiken (Stettler, 1968). Die ‘wegbereiders’ worden dan mentorpollen genoemd (Kader 1) (Stettler, 1968; Vanden Broeck et al., 2011; Vanden Broeck & de Vries, 2011).
Het is mogelijk dat mechanismen die lijken op de mentortechniek ook in het veld een rol spelen bij de voortplanting van de Canadapopulier. Wanneer in het veld Canadapopulieren en Europese zwarte populieren gelijktijdig bloeien, ontstaan pollenwolken waar pollen van beide soorten samen voorkomen. Door interactie met pollen van de Europese zwarte populier zou het kunnen dat pollen van de Canadapopulier toch in staat zijn om tot bestuiving over te gaan van vrouwelijke Canadapopulieren, wanneer pollen van zowel Canadapopulier als Europese zwarte populier aanwezig zijn op de stijl (Vanden Broeck et al., 2003b). Deze hypothese werd onderzocht door experimentele kruisingen met pollenmengsels. De resultaten bevestigen de hypothese: in aanwezigheid van pollen van de Europese zwarte populier blijken de anders weinig vitale pollen van de Canadapopulier toch in staat te zijn vrouwelijke Canadapopulieren succesvol te bevruchten. Meer nog: ze zijn nog succesvoller in het bestuiven van hun vrouwelijke soortgenoten dan pollen van de Europese zwarte populier. Uit de controle‐ experimenten blijkt dat pollen van Europese zwarte populier wel degelijk nodig zijn om bestuiving van hybride Canadapopulier mogelijk te maken (Vanden Broeck et al., 2003b).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2.1.5 Conclusie van de voorstudie
Uit de voorstudie werd in 2002 het volgende geconcludeerd;
1. spontaan herstel van populaties Europese Zwarte populier langsheen de Grensmaas is uitgesloten gezien het beperkt aantal resterende relictindividuen,
2. nieuw gevestigde populaties van populier op de grindbanken zijn grotendeels afkomstig van cultuurpopulieren. De hybride cultuurpopulieren vormen bijgevolg een gevaar voor genetische vervuiling.
Gezien het unieke potentieel van natuurontwikkeling en uitgestrektheid van het gebied enerzijds, en de uiterst bedreigde toestand van de Europese zwarte populier en andere doelsoorten anderzijds, werd een snelle actie ter herstel van riviervloedbossen aanbevolen.
Wegens de afwezigheid van naburige bronpopulaties, zal een geherintroduceerde populatie langs de Gemeenschappelijke Maas volledig geïsoleerd zijn. Ze dient daarom voldoende groot te zijn en minimum uit 100 genetische, niet‐gerelateerde individuen en bij voorkeur een evenredige geslachtsverhouding te bestaan (Lefèvre et al., 2001).
Rekening houdend met de tijdsperiode nodig om te komen tot zaaddragende bomen (10 tot 15 jaar), werd aanbevolen direct in te grijpen om het natuurontwikkelingsproces in het gebied vooruit te helpen. Het uitstellen van herintroducties van Europese zwarte populier langs de Gemeenschappelijke Maas zou resulteren in een spontaan ontwikkeld vloedbos van Amerikaanse populierensoorten en het verdwijnen van de inheemse Europese zwarte populier.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2.2 HERINTRODUCTIEPROJECT (2002‐2005)
2.2.1 Twee bronpopulaties
In de periode 2002‐2005 werden in totaal 275 Europese zwarte populieren aangeplant op twee locaties in Dilsen‐Stokkem, respectievelijk op 0,2 km en 0,05 km van de rivier; i) locatie Groeskens (51°01’01N, 05°46’02E, 0,77 ha, 101 bomen waarvan 81 genetisch verschillende exemplaren) en ii) locatie grindplas Negenoord (51°01’36 N, 05°46’16E 2 ha, 174 bomen, > 90 genetisch verschillende exemplaren) (figuur 3). De plantlocaties werden zo gekozen dat ze in de nabijheid lagen van de rivier en geschikte potentiële kolonisatiegebieden bepaald door het habitatmodel ontwikkeld voor de Gemeenschappelijke Maas (Van Looy et al., 2005). Het plantsoen bestond uit twee jaar oude bomen met wortel, opgekweekt in de proefkwekerij van het INBO te Grimminge (Geraardsbergen). Ze werden op ruime afstand van elkaar geplant om snelle groei en zaadzetting te bevorderen (9 m x 9 m voor Groeskens en 9 m x 4 m op locatie Negenoord).
Figuur 3 Studiegebied en locatie van de bronpopulaties van Europese zwarte populier.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
2.2.2 Genetische herkomst
De bomen geplant in Groeskens waren afkomstig uit de nationale Populus nigra genenbank van het INBO (57 genotypes) en de genenbank van Alterra, Nederland (21 genotypes). Dit werd aangevuld met genetisch materiaal afkomstig van natuurlijke Populus nigra populaties langs de Rein in Duitsland (23 genotypes) (locatie Kühkopf, FA Groß‐Gerau, 48° 484 56,62 N, 8° 7’ 38,60 O). Het genetisch materiaal van de bomen te Negenoord was ook afkomstig van de genenbanken van INBO en Alterra, aangevuld met 90 zaailingen (full‐sibs) opgekweekt uit zaad afkomstig van drie gecontroleerde kruisingen uitgevoerd in 2000 tussen Europese zwarte populieren uit de genenbank van het INBO. Alle aangeplante bomen zijn met zekerheid exemplaren van Europese zwarte populier. Ze werden genetisch gescreend op basis van DNA‐ analysen tijdens het Europees onderzoeksproject ‘Europop’ (Smulders et al., 2008b; Storme et al., 2004). Foto 5 Jonge aanplant van Europese zwarte populier langs de grindplas te Negenoord (a) en op locatie Groeskens (b) (anno 2005).
2.3 EVALUATIE HERINTRODUCTIE (2019‐2020)
De bomen hebben nu een leeftijd bereikt waarop ze zaden kunnen produceren. De zaden van de bronpopulaties kunnen soortzuiver zijn en dus afkomstig van een kruising tussen twee aangeplante Europese zwarte populieren onderling, of ze kunnen ook tot stand komen door kruising met de Canadapopulier (P. x canadensis) of andere exotische populieren (zoals bv. P. xgenerosa). Soortzuivere zaden en zaailingen kunnen ook het resultaat zijn van bestuiving door
de kaarspopulier (P. nigra cv. Italica). Het is niet wenselijk dat de kaarspopulier zich massaal voortplant op de grindbanken. Op termijn zou dit een populatie met een beperkte genetische diversiteit, een lage effectieve populatiegrootte en lage vitaliteit tot gevolg hebben.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
Net zoals tijdens de voorstudie in 2000‐2001, worden ook vandaag zaailingen van populier op de grindbanken waargenomen. Twee decennia later willen we opnieuw inzicht krijgen in de genetische herkomst van de zaailingen van populier op die grindbanken. Concreet willen we de onderstaande vragen beantwoorden: 1. Produceren de aanplantingen van Europese zwarte populier soortzuivere, leefbare zaden in het studiegebied? 2. Is de kaarspopulier een succesvolle bestuiver van vrouwelijke, inheemse Europese zwarte populier in het studiegebied? 3. Van welke genetische oorsprong zijn de kiemplanten van populier op de grindbanken? 4. Welke beheeracties zijn aan te bevelen om de ontwikkeling van zachthoutooibos met
inheemse Europese zwarte populier als sleutelsoort te bevorderen?
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
3 METHODE
3.1 UITGANGSMATERIAAL EN LABO‐ANALYSE
3.1.1 Zaailingen van populier op de grindbanken
Over een traject van 28 km werden in het najaar van 2018 en 2019 in totaal 154 zaailingen van populier bemonsterd langsheen de grindbanken. Respectievelijk 52 en 102 bladstalen werden verzameld in 2018 en 2019 voor DNA‐analyse. Enkel planten die vermoedelijk uit zaden voortkwamen en niet uit vegetatieve vermeerdering (bv. wortelstokken) werden bemonsterd. In de meeste gevallen betrof het zeer jonge, twee‐ à driejarige zaailingen van 10 tot 50 cm groot. De verjonging van populier over het traject was heel variabel; op sommige grindbanken kwamen de jonge populieren massaal voor terwijl ze op andere grindbanken in veel lagere aantallen voorkwamen. In 2018 gebeurde de bemonstering eerder ad random over het hele traject. In 2019 gebeurde de bemonstering op een meer systematische manier; een traject van 9 km langsheen de rivieroever werd afgestapt en op elke locatie die door jonge populieren was gekoloniseerd, werd minstens één (gemiddeld: 1,6) plant bemonsterd. Van elk van deze 154 zaailingen, werd de geografische locatie genoteerd en werd een jong blad verzameld en bewaard in silicagel voor taxonomische identificatie via DNA‐analyse. De locatie van de bemonsterde zaailingen is weergegeven in figuur 4.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
3.1.2 Nakomelingschap van Populus nigra moederbomen
Begin juni 2018 werd zaadpluis verzameld op de takken onderaan de kroon van zes vrouwelijke Europese zwarte populieren op locatie Groeskens. De zaden werden apart gehouden per moederboom, gescheiden van het zaadpluis en binnen de week na collectie uitgezaaid in potgrond (50% veen / 50% turf) in de serre. In juni 2019 (12/06/2019) werd opnieuw zaadpluis verzameld op negen moederbomen: zes bomen op locatie Groeskens en drie bomen op locatie Negenoord. De zaden werden eveneens van het pluis gescheiden, geteld en nadien uitgezaaid in potgrond in de serre. Voor de zaden verzameld in 2019 werd ook het kiempercentage bepaald. Van de zaailingen werd vervolgens een jong blad verzameld voor DNA‐analyse met als doel de vader te identificeren op soort‐ en of kloonniveau.
Tabel 2 Aantal geoogste zaden, kiemingpercentage en aantal geanalyseerde zaden per moederboom. NA: niet beschikbaar.
Jaar van
collectie Locatie
ID
moederboom # zaden kieming (%)
# geanalyseerde zaailingen
2018 Groeskens 2.16 NA NA 28 2018 Groeskens 5.20 NA NA 1 2019 Negenoord 1 160 2,50 4 2019 Negenoord 2 300 3,00 9 2019 Negenoord 3 300 5,67 17 2019 Groeskens 5.25 300 3,00 8 2019 Groeskens 5.20 76 6,58 5 Totaal 72
3.1.3 Referentiestalen
Referentiestalen, populieren waarvan de soort met zekerheid gekend is, zijn nuttig als controlemateriaal om de bruikbaarheid van de moleculaire merkers en de aanwezigheid van soortspecifieke DNA‐fragmenten (allelen) te testen. De klonencollectie populier van het INBO bevat klonen van verschillende soorten en hybriden. Deze collectie is opgebouwd over verschillende decennia en bevat individuen verzameld in natuurlijke populaties en commerciële populierenklonen beschreven in het ‘International Register of Populus Cultivars’ van de ‘International Poplar Commission’ (http://www.fao.org/forestry/ipc/). Uit deze collectie werden 76 stalen genomen als referentiemateriaal behorende tot verschillende secties van het geslacht Populus, nl. sectie Aigeiros; P. deltoides (4 stalen), P. nigra (18 stalen), P. x canadensis (37 stalen), de sectie Tacamahaca; P. trichocarpa (4 stalen), P. maximowiczii, P. trichocarpa x P.
maximowiczii (3 stalen) en intersectionele hybriden P. x generosa (10 stalen). Naast de
evaluatie van de bruikbaarheid van de moleculaire merkers en de identificatie van hybriden, werden de mannelijke cultivars van het referentiemateriaal als potentiële vaders meegenomen in de vaderschapsanalyse van het nakomelingschap van de vrij‐bestoven P. nigra moederbomen. Een lijst van de referentiestalen is weergegeven in bijlage 1.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
3.1.4 DNA‐extractie
Genomisch DNA (~20 ‐ 50 ng) werd geëxtraheerd uit 5 mg gedroogd blad met de QuickPick Plant DNA kit (Bio‐Nobile) en de MagRo 96‐M DNA‐extractie robot (Bio‐Nobile). De kwaliteit van de DNA‐extractie werd gecontroleerd op een steekproef (10%) van de stalen via gelelektroforese op 1% agarose gels. DNA‐kwantificatie werd uitgevoerd op alle stalen met Quant‐iT PicoGreen dsDNA Assay Kit (Thermo Fisher Scientific, Massachusetts, USA) en de Synergy HT plate reader (BioTek, Vermont, USA).
3.1.5 Chloroplast DNA merker trnD /TrnT
Chloroplast DNA (afgekort cpDNA) is een klein cirkelvormig stukje DNA dat voorkomt in de chloroplasten van planten en binnen een soort weinig tot geen variatie vertoont. Bij populier wordt het cpDNA maternaal via de moederboom overgeërfd. Het cpDNA locus trnDT (Demesure et al., 1995) toont variatie tussen de soorten P. nigra, P. deltoides en P. trichocarpa (Heinze, 1998; Meyer et al., 2018). Omdat dit DNA‐fragment enkel via de moeder wordt overgeërfd, is het een goede merker om te bepalen of de zaailingen bemonsterd op de grindbanken afkomstig zijn van zaden van P. deltoides / P. x canadensis, P. nigra of P.
trichocarpa (Csencsics & Holderegger, 2016; Ziegenhagen et al., 2008). We analyseerden het
locus trnD/trnT vertrekkende van genomisch DNA (~20 ‐ 50 ng) in combinatie met het restrictie‐enzyme HinfI, zoals beschreven in Heinze (1998). PCR‐reactieproducten werden samen met een referentieladder van 100 bp en enkele referentiestalen van P. nigra, P. x
canadensis en P. trichocarpa geanalyseerd via gelelektroforese op 1% agarose gels.
3.1.6 Microsatellieten
Nucleaire microsatellieten zijn geschikt om klonen en hybriden van verschillende populierensoorten te onderscheiden (Rahman et al., 2000; Rahman & Rajora, 2002; Schroeder & Fladung, 2010). We analyseerden negen microsatellietmerkers die bruikbaar zijn om Europese zwarte populier van hybride populier te onderscheiden (Liesebach et al., 2010; Smulders et al., 2001; van der Schoot et al., 2000). In vorige studies werd aangetoond dat volgende microsatellieten soortspecifieke allelen vertonen voor P. deltoides en/of voor P.
trichocarpa: PMGC14 (Fossati et al., 2003; Liesebach et al., 2010), PMGC456 (Liesebach et al.,
2010), PMGC2163 (Liesebach et al., 2010), WPMS09 (Fossati et al., 2003; Liesebach et al., 2010) en WPMS20 (Liesebach et al., 2010). Enkele van deze microsatellieten zijn op hetzelfde chromosoom (‘linkage group’) gelegen: PMGC14 & WPMS20 en WPMS05 & PTR7. Ze kunnen als onafhankelijk van elkaar worden beschouwd omdat ze op een afstand van ten minste 50 centimorgan (cM) gelegen zijn (Gaudet et al., 2008). De microsatellietanalyse werd uitgevoerd op de referentiestalen, het nakomelingschap van de moederbomen en op de zaailingen bemonsterd op de grindbanken, zoals beschreven in Smulders et al. (2001) en van der Schoot et al. (2000). Tien stalen werden in tweevoud geanalyseerd, vertrekkende van een tweede DNA‐extractie, om de herhaalbaarheid van de data te bepalen. PCR producten werden geanalyseerd op een ABI3500 Genetic Analyzer (Applied Biosystems) met GeneScan‐600 LIZ als standaard. De bekomen DNA‐profielen werden verder geanalyseerd met het software pakket GeneMapper v.6.0. Stalen die voor minder dan 8 microsatellieten werden gescoord (m.a.w. stalen met > 12% ontbrekende data), werden uit de dataset verwijderd. De lijst van microsatellieten is weergegeven in tabel 3.
///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Tabel 3 Microsatellieten gebruikt in deze studie. Locus Linkage group' Repeat motif Fragmentgrootte (bp) TA* (°C) MP** Dye Referentie 1 PMGC_14 XIII CTT 179 ‐ 227 52 1 FAM PMGC
2 WPMS_05 XII GT 263 ‐ 291 52 1 VIC van der Schoot et al. (2000)
3 PMGC_2163 X GA 198 ‐ 220 52 1 NED PMGC
4 PMGC_456 II GA 80 ‐ 136 52 1 NED PMGC
5 WPMS_16 VII GTC 128‐167 52 1 PET Smulders et al. (2001)
6 WPMS_09 VI GT 244 ‐294 57 2 FAM Smulders et al. (2001)
7 PTR2 IX TGG 207 ‐228 57 2 VIC Dayanandan et al. (1998)
8 WPMS_20 XIII TTCTGG 224 ‐ 242 57 2 NED Smulders et al. (2001)
9 PTR7 XII (CT)5AT(CT) 230 ‐250 57 2 PET Rahman et al. (2000)
LG: Linkage Group; TA: ‘Annealing Temperature’ voor de PCR‐reactie; MP: Multiplex reactie; PMGC: Poplar Molecular Genetics Cooperative.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
3.2 IDENTIFICATIE VAN HYBRIDEN
3.2.1 Data‐analyse
De resultaten van de cpDNA‐analyse van het locus trnDT werden gebruikt om de genetische oorsprong in moederlijke lijn te bepalen van de bemonsterde zaailingen op de grindbanken.
De resultaten van de microsatellieten werden benut om de taxonomische oorsprong van de zaailingen van de grindbanken verder te onderzoeken (zowel in moederlijke als in vaderlijke lijn) en om het vaderschap van de nakomelingen van de vrij‐bestoven moederbomen te bepalen. De vijf diagnostische microsatellieten werden geanalyseerd naar het voorkomen van soortspecifieke allelen voor P. deltoides en P. trichocarpa. Het voorkomen van een soortspecifiek allel van P. deltoides en / of P. trichocarpa in een zaailing opgekweekt uit zaad geoogst op een Europese zwarte populier (dus waarbij de moeder gekend is), duidt op vaderschap van een P. x canadensis / P. x generosa of P. trichocarpa als gevolg van een natuurlijke bestuiving door een cultuurpopulier van een Europese zwarte populier.
Er werd ook een vaderschapsanalyse uitgevoerd op het nakomelingschap van de moederbomen op basis van de totale microsatellietdata. Als potentiele vaderbomen werden de genetische profielen van de referentiestalen meegenomen in de analyse (48 stalen), stalen van vrouwelijke bomen uitgezonderd. De ouderschapsanalyse werd uitgevoerd met het programma CERVUS 3.0.7 (Marshall et al., 1998), waarbij naar de meest waarschijnlijke vader werd gezocht (‘likelihood‐based approach’). In dit geval was de moeder van elke zaailing gekend. Om een betrouwbaarheid te kunnen toekennen aan de resultaten van de vaderschapsanalyse, gebruikt CERVUS een simulatie met LOD‐distributie. Voor deze simulatie veronderstelden we dat er 50 genetisch verschillende kandidaat‐vaders aanwezig waren in het veld en dat hiervan een proportie van 0,3 kandidaat vaders werd bemonsterd. Verder werd een fout op de data van 0,01 toegelaten bij het bepalen van de meest‐waarschijnlijke vader voor een nakomeling. Deze fout laat toe om somatische mutaties en nulallelen in rekening te brengen.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
4 RESULTATEN
4.1 DIAGNOSTISCHE MICROSATELLIETEN
De microsatellieten leverden perfect herhaalbare resultaten op en een beperkt percentage ontbrekende data (0,07%). Bij de stalen genomen op de grindbanken hadden twee zaailingen hetzelfde genetische profiel. Verder kwam een ander genetisch profiel voor bij drie zaailingen. Het is mogelijk dat enkele zaailingen bij toeval zowel in 2018 als in 2019 werden bemonsterd. Het is ook mogelijk dat sommige bemonsterde zaailingen erg verwant zijn en daarom gelijkaardige profielen opleverden. Elk genetisch profiel werd slechts éénmaal meegenomen voor verdere data‐analyse. De data bevestigen het voorkomen van soortspecifieke merkers zoals beschreven door Liesebach et al. (2010) en Fossati et al. (2003) voor de loci PMGC14, PMGC456, PMGC2163 en WPMS09, maar niet voor WPMS20. Voor PMGC14 waren de allelen 192 en 198 specifiek voor P. deltoides en P. x canadensis, en was allel 200 specifiek voor P.
trichocarpa, dus ook voorkomend in referentiestalen van P. x generosa en P. trichocarpa x P. maximowiczii. Voor WPMS09, was allel 232 kenmerkend voor P. deltoides en/of P. x canadensis, met uitzondering van 16 referentiestalen van P. x canadensis die homozygoot
waren voor dat locus. Dit kan worden verklaard door hun genetische oorsprong (F2‐hybriden of terugkruisingen) of door de aanwezigheid van nulallelen. Voor WPMS20 werd geen soortspecifiek allel gedetecteerd, aangezien het allel van 200 zowel voorkwam bij P. deltoides als bij P. nigra, zoals ook gerapporteerd door Liesebach et al. (2010). Verder werden ook soortspecifieke allelen waargenomen voor locus PMGC2163 (P. deltoides: allel 185; P.
trichocarpa: allelen 199, 200) en voor locus PMGC456 (P. deltoides: allel 82; P. trichocarpa:
allelen 93 en 109; P. nigra: allel 75).
4.2 POPULIEREN VAN DE GRINDBANKEN
Voor 135 van de 154 bemonsterde zaailingen op de grindbanken, werd een duidelijk patroon bekomen bij het cpDNA locus trnDT. Hiervan vertoonden 133 (98,5%) van de zaailingen een patroon specifiek voor P. nigra (cpDNA fragment van ~880 bp) wat erop wijst dat ze afkomstig zijn van een vrouwelijke Europese zwarte populier. Deze zaailingen vertoonden ook morfologische bladkenmerken van P. nigra (ruitvormig blad met typische nervatuur aan de bladsteel). Verder vertoonden twee zaailingen (1,5%) een fragment specifiek voor P.
trichocarpa op het cpDNA locus trnDT (~1000bp). Deze twee stalen vertoonden ook duidelijk
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
exotische populierensoorten. De genetische profielen van de hybride zaailingen zijn samengevat in tabel 4.
Tabel 4 Genetische profielen van de hybride zaailingen voor de vier diagnostische microsatellieten (uitgedrukt in fragmentgrootte van de allelen in bp) en de chloroplast merker Lab_ID PMGC14 WPMS09 PMGC2163 PMGC456 cpDNA trnDT 1 19‐011120 192D /207 232D / 264 277 /185D N 2 19‐011141 198D / 204 232D / 250 304 / 185D 75 / 82D N 3 19‐008000 200T / 204 205 T / 249 75 / 109T T* 4 19‐008001 200T / 200T 199 T / 205 93 / 109T T*
D: allel specifiek voor Populus deltoides; T: allel specifiek voor P. trichocarpa; N: cpDNA fragment specifiek voor P. nigra, T*: cpDNA‐fragment specifiek voor P. trichocarpa.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
4.3 VRIJ‐BESTOVEN NAKOMELINGSCHAP
Er werden zaailingen bekomen van respectievelijk zes en vijf moederbomen van zaad geoogst in 2018 en 2019. De moederbomen vertegenwoordigden twee verschillende genotypes. Het gemiddelde kiemingspercentage van de in totaal 1492 uitgezaaide zaden in 2019 was laag (van 0% tot 6,6% met een gemiddelde van 2,9%). Er werden 74 zaailingen genetisch geanalyseerd. Voor 72 hiervan werden goede genetische profielen bekomen. In geen enkele van deze zaailingen werden soortspecifieke DNA‐fragmenten gedetecteerd voor P. deltoides of P.
trichocarpa, wat wijst op de afwezigheid van exotische cultuurpopulier binnen het vaderschap
van deze zaailingen. Echter, de resultaten van de vaderschapsanalyse op basis van de microsatellietdata en de referentieklonen als mogelijke vaders, geven een cultivar van P. x
canadensis aan als een waarschijnlijke vader voor drie zaailingen van een vrij‐bestoven
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
5 DISCUSSIE
De resultaten van dit onderzoek tonen het belang aan van een herintroductie van de Europese zwarte populier langs de Gemeenschappelijke Maas na het herstel van de rivierdynamiek en de ontwikkeling van geschikte vestigingsplaatsen. De aanplant van Europese zwarte populier resulteerde in een massale verjonging van de inheemse soort op de grindbanken. Cultuurpopulieren waren duidelijk minder succesvol in hun voortplanting in vergelijking met de periode voor de herintroductie, toen regelmatig zaailingen met genen van cultuurpopulieren werden gedetecteerd (Vanden Broeck et al., 2004).
5.1 SOORTZUIVERE ZADEN EN ZAAILINGEN
De meeste zaailingen van de grindbanken (150 zaailingen of 98%), werden geïdentificeerd als zuivere Europese zwarte populier. De resultaten van de chloroplast DNA‐merker (cpDNA locus
trnDT) geven aan dat deze zaailingen afkomstig waren van zaden van P. nigra moederbomen.
Aangezien bij deze zaailingen een cpDNA fragment typisch voor Europese zwarte populier werd gevonden, kunnen ze niet afkomstig zijn van een vrouwelijke, eerste‐generatie (F1) hybride van P. x canadensis omdat deze hybriden steeds het resultaat zijn van een kruising tussen een vrouwelijke P. deltoides en een mannelijke P. nigra. De kruising in de andere richting is genetisch niet compatibel (Heinze, 1998; Zsuffa, 1974). De afwezigheid van soortspecifieke microsatellietallelen voor P. deltoides en P. trichocarpa wijst op vaderschap van een P. nigra. De overige zaailingen bemonsterd op de grindbanken (4 zaailingen of 2%) vertoonden genen van exotische populieren op de onderzochte microsatellieten. Hiervan vertoonden twee zaailingen genen specifiek voor P. trichocarpa. De andere twee zaailingen waren vermoedelijk het resultaat van een terugkruising; een kruising van een mannelijke P. x
canadensis en een vrouwelijke P. nigra.
Het vrij‐bestoven nakomelingschap van de P. nigra moederbomen vertoonden geen genen van exotische populieren op de onderzochte microsatellietloci. Echter, de vaderschapsanalyse resulteerde wel in een toegewezen cultuurpopulier als vader voor drie (3/72 of 4%) zaailingen; tweemaal werd P. x canadensis cv. Serotina de Champagne als vader toegewezen, en éénmaal
P. x canadensis cv. Serotina. Deze twee cultuurpopulieren zijn vermoedelijk terugkruisingen
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
5.2 BEPERKTE INVLOED VAN DE KAARSPOPULIER
P. nigra cv. Italica, de kaarspopulier, is één van de meest aangeplante cultuurpopulieren in
Vlaanderen en produceert massaal stuifmeel. Het is een zuivere Europese zwarte populier afkomstig uit de Balkanregio, dus een niet‐autochtone boom, maar wel genetisch compatibel met de aangeplante Europese zwarte populieren in het studiegebied. De aangeplante kaarspopulieren vertegenwoordigen slechts één genotype en het gevaar bestaat dat deze cultivar zich vermengt met autochtone Europese zwarte populieren met als gevolg een sterke vermindering van de genetische diversiteit en minder vitale populaties. Echter, we vonden geen enkele aanwijzing dat de kaarspopulier zich voortplant in het studiegebied. Dit is vermoedelijk het gevolg van een vroege bloei waardoor er geen of slechts beperkte overlap is in bloei met de autochtone Europese zwarte populier (Vanden Broeck et al., 2003a). In meer zuidelijke regio’s, bv. langs de Loire, is een grotere overlap in bloeitijd tussen de kaarspopulier en autochtone populaties Europese zwarte populier en vormt deze cultivar wel een bedreiging voor de autochtone populaties (Chenault et al., 2011). Een weloverwogen keuze van de genetische herkomst bij herintroducties is belangrijk om dergelijke vormen van genenuitwisseling te beperken.
5.3 IMPACT VAN DE HERINTRODUCTIE
De impact van cultuurpopulier op de verjonging van populier op de grindbanken is opvallend contrasterend voor en na de herintroductie van de Europese zwarte populier. In 1999‐2001, de periode voor de herintroductie, waren de meeste zaailingen (27/29; 93%) op de grindbanken afkomstig van cultuurpopulier; ze vertoonden soort‐specifieke DNA‐fragmenten van P.
deltoides en/of P. trichocarpa (Vanden Broeck et al., 2004). Ook het nakomelingschap van vrij‐
bestoven P. nigra, resulteerde toen bijna uitsluitend in hybride zaailingen (Vanden Broeck et al., 2004). In die periode waren er slechts enkele autochtone relictbomen van Europese zwarte populier, terwijl cultuurpopulier massaal voorkwam in het landschap. Dit verhoogde de bestuivings‐ en voortplantingskansen van de cultuurpopulier. Op de grindbanken ondervonden exotische populieren geen concurrentie van inheemse verwante soorten. Populieren kunnen massaal pollen en zaden produceren. Eén boom kan 50 miljoen zaden produceren in één seizoen, die over lange afstanden via wind en water worden verbreid (Oecd, 2000). Hybride populieren van voornamelijk P. x canadensis zijn echter meestal minder fertiel in vergelijking met de ‘zuivere’ soorten wat zich meestal uit in een lage zaadvitaliteit en slechte pollenkwaliteit (Stettler et al., 1996). Bijna 20 jaar na de herintroductie van Europese zwarte populier is de samenstelling van stuifmeelwolken en de genetische herkomst van populierenzaden gewijzigd in het gebied, ten voordele van de inheemse soort en ten nadele van de cultuurpopulieren. In de periode 2018‐2019, was de meerderheid (94%) van de zaailingen op de grindbanken nabij de aangeplante Europese zwarte populier afkomstig van Europese zwarte populier. Hoewel de aanwezigheid van stuifmeel van Europese zwarte populier in combinatie met stuifmeel van hybride Canadapopulier de zaadproductie van de Canadapopulier zou kunnen verhogen door het mentoreffect, blijkt dit effect in het studiegebied toch beperkt te zijn. De hoge lokale densiteit van zowel mannelijke als vrouwelijke Europese zwarte populieren, zorgde voornamelijk voor een zuiver nakomelingschap op de grindbanken.
5.4 IMPLICATIES VOOR BEHEER
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
als bronpopulatie voor soortzuivere zaden vervuld zoals gepland. De zaden die hieruit voortkomen, zijn voornamelijk afkomstig van een kruising tussen twee Europese zwarte populieren. De enkele zaailingen bemonsterd op de grindbanken die afkomstig waren van cultuurpopulieren, waren gelegen op een afstand > 1 km van de aangeplante Europese zwarte populier. Het toont aan dat cultuurpopulieren wel nog reproductief zijn in het studiegebied, en dit voornamelijk op grotere afstand van de Europese zwarte populieren. De aanleg van nog extra zaadbronnen van Europese zwarte populier verspreid over het traject van de Gemeenschappelijke Maas kan de impact van cultuurpopulier nog verder inperken en het herstel van rivierbos met inheemse soorten bevorderen. Een weloverwogen keuze van de genetische herkomst bij nieuwe aanplantingen is belangrijk om te voorzien in aangepast plantsoen met voldoende genetische variatie en beperkte kansen op genenuitwisseling met cultuurpopulier (bv. door beperkt overlap in bloeitijd met de kaarspopulier).
De meeste jonge populieren op de grindbanken hebben een leeftijd van vermoedelijk twee à drie jaar. Ze hebben het kiemstadium overleefd en bevinden zich in de eerste fase van ontwikkeling van rivierbos (Van Looy et al., 2004; Van Looy et al., 2005). De overlevingskansen van deze jonge populieren is afhankelijk van vele factoren, waaronder vooral de beschikbaarheid van water en zuurstof. Periodes van droogte of overstromingen kunnen fataal zijn en de verjonging vernietigen. Het is daarom belangrijk om de verjonging op langere termijn te monitoren. Geschikte kolonisatiegebieden kunnen op die manier opgespoord worden. Gegevens over gekoloniseerde sites kunnen meegenomen worden om modellen waarmee de ontwikkeling van zachthout ooibos langs de Gemeenschappelijke Maas kan worden voorspeld, te verbeteren (Van Braeckel, 2007).
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
6 CONCLUSIES
1. De aangeplante Europese zwarte populieren op de locaties Groeskens en Negenoord hebben hun rol als bronpopulatie voor soortzuivere zaden vervuld zoals gepland. De zaden die hieruit voortkomen, zijn voornamelijk afkomstig van een kruising tussen twee Europese zwarte populieren en dus soortzuiver. Ze kiemen massaal op de grindbanken.
2. De kaarspopulier is geen succesvolle bestuiver van de autochtone, vrouwelijke Europese zwarte populier omdat deze cultivar vroeger bloeit dan de meeste autochtone Europese zwarte populieren.
3. De jonge populieren die de grindbanken koloniseren zijn hoofdzakelijk zuivere Europese zwarte populieren. Op afstanden verder dan 1 km van de locaties Groeskens en Negenoord, bv. in de omgeving van Meers, kiemen wel exotische populieren op de grindbanken.
/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////
7 REFERENTIES
Arens P., Coops H., Jansen J., Vosman B. (1998). Molecular genetic analysis of black poplar (Populus nigra L .) along Dutch rivers. Molecular Ecology 7:11‐18.
Benetka V., Mottl J., Vacková K., Posp¡sková M., Dubskì M. (1999). Estimation of the introgression level in Populus nigra L. populations by means of isozyme gene markers. Silvae Genetica 48(5):218‐223.
Benetka V., Vacková K., Bartáková I., Posp¡sková M., Rasl M. (2002). Introgression in black poplar (Populus nigra L. ssp. P. nigra ) and its transmission. Journal of Forest Science 48(3):115‐120.
Bialozyt R., Rathmacher G., Niggemann M., Ziegenhagen B. (2012). Reconstructing explicit mating schemes in poplar hybrids ‐ a case study in the Populus nigra L. ‐ Populus x
canadensis Moench complex. Silvae Genetica 61(4‐5):157‐167.
Bradshaw H.D., Jr., Villar M., Watson B.D., Otto K.G., Stewart S., Stettler R.F. (1994). Molecular genetics of growth and development in Populus . III. A genetic linkage map of a hybrid poplar composed of RFLP, STS and RAPD markers. Theoretical and Applied Genetics 89:167‐178.
Broekhuizen j.T.M. (1960). Herkomst en nomenclatuur van enige populierencultivars. Nederlands Bosbouw Tijdschrift 32(516):153‐159.
Chenault N., Arnaud‐Haond S., Juteau M., Valade R., Almeida J.‐L., Villar M., Bastien C., Dowkiw A. (2011). SSR‐based analysis of clonality, spatial genetic structure and introgression from the Lombardy poplar into a natural population of Populus nigra L. along the Loire River. Tree Genetics & Genomes 7(6):1249‐1262.
Csencsics D., Holderegger R. (2016). Origin of natural regeneration of black poplar (Populus
nigra L.) and co‐occurrence with hybrid poplar offspring. Flora 222:20‐26.
Demesure B., Sodzi N., Petit R.J. (1995). A set of universal primers for amplification of polymorphic noncoding regions of mitochondrial and chloroplast DNA in Plants. Molecular Ecology 4(1):129‐131.
Fossati T., Grassi F., Sala F., Castiglione S. (2003). Molecular analysis of natural populations of
Populus nigra L. intermingled with cultivated hybrids. Molecular Ecology 12:2033‐
2043.
Gaudet M., Jorge V., Paolucci I., Beritognolo I., Mugnozza G.S., Sabatti M. (2008). Genetic linkage maps of Populus nigra L. including AFLPs, SSRs, SNPs, and sex trait. Tree Genetics & Genomes 4(1):25‐36.
Heinze B. (1998). PCR‐Based chloroplast DNA assays for the identification of native Populus
nigra and introduced poplar hybrids in Europe. Forest Genetics 5(1):31‐38.
Imbert E., Lefèvre F. (2003). Dispersal and gene flow of Populus nigra (Salicaceae) along a dynamic river system. Journal of Ecology 91:447‐456.
Lefèvre F., Bordacs S., Cottrell J., Gebhardt K., Smulders M.J.M., Vanden Broeck A., Vornam B., van Dam B.C. (2001). Recommendations for riparian ecosystem management based on the general frame defined in EUFORGEN and results from EUROPOP. Genetic diversity in river populations of European black poplar: implications for riparian eco‐system management. Budapest: Csiszar Nyomda.
