Trends in de akkerbouw : uitkomsten van berekeningen van lineaire trends der beteelde oppervlakten voor en na de tweede wereldoorlog

PROEFSTATION VOOR DE AKKER- EN WEIDEBOUW

TRENDS IN DE AKKERBOUW d r s . C„ P o s t m a

U i t k o m s t e n van b e r e k e n i n g e n van l i n e a i r e t r e n d s der b e t e e l d e o p p e r v l a k t e n voor en na de tweede w e r e l d o o r l o g

De I n t e r n e Rapporten worden v e r s p r e i d in een beperkte kring van b e l a n g s t e l l e n d e n . De inhoud i s n i e t voor p u b l i k a t i e bestemd.

INHOUDSOPGAVE

Biz.

Woord vooraf 5 I T r e n d s van de a k k e r b o u w o p p e r v l a k t e n in N e d e r l a n d s sinds 1920 6

II T r e n d s van de o p p e r v l a k t e n m e t akkerbouwprodukten sinds 1920

op v e r s c h i l l e n d e g r o n d s o o r t e n 8 III T r e n d s van de p r o c e n t u e l e v e r d e l i n g der a r e a l e n m e t a k k e r b o u w

-g e w a s s e n n a a r -g e w a s s e n -g r o e p 13 IV. T r e n d s van de p r o c e n t u e l e v e r d e l i n g n a a r g e w a s s e n g r o e p p e r g r o n d s o o r t 15 Bijlagen: 1. Met a k k e r b o u w g e w a s s e n b e t e e l d e o p p e r v l a k t e n ; t r e n d s p e r g r o e p v a n g e w a s s e n 18 2. Met a k k e r b o u w g e w a s s e n b e t e e l d e o p p e r v l a k t e n ; t r e n d s p e r g r o e p van g e w a s s e n p e r g r o n d s o o r t 1920-1940 19 3. Met a k k e r b o u w g e w a s s e n beteelde o p p e r v l a k t e n ; t r e n d s p e r g r o e p van g e w a s s e n p e r g r o n d s o o r t 1950-1965 20 4. Coëfficiënten van de l i n e a i r e t r e n d v e r g e l i j k i n g e n van de a r e a l e n

der g e w a s s e n g r o e p e n in p r o c e n t e n van de o p p e r v l a k t e n b e t e e l d m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n 21 5. T r e n d s van de g e w a s s e n g r o e p e n p e r g r o n d s o o r t in p r o c e n t e n van de totale o p p e r v l a k t e n b e t e e l d m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n 1920-1950 22 6. T r e n d s van de g e w a s s e n g r o e p e n p e r g r o n d s o o r t in p r o c e n t e n van de t o t a l e o p p e r v l a k t e n b e t e e l d m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n 1950-1965 23 Grafieken 24

WOORD VOORAF

In het onderhavige r a p p o r t zijn u i t k o m s t e n van een a a n t a l b e r e k e n i n g e n van t r e n d s der o p p e r v l a k t e n b e t e e l d m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n v e r m e l d . Het r a p p o r t p r e t e n d e e r t niet de r e s u l t a t e n van een c o m p l e e t o n d e r z o e k w e e r te geven. Een volledig o n d e r z o e k v e r e i s t v e r k l a r i n g e n van de t r e n d s en e v e n -t u e e l c o n c l u s i e s . Van beide is h i e r , o. a gedwongen door g e b r e k aan -tijd, afgezien.

D e s a l n i e t t e m i n is het ons i n z i e n s gewenst de v e r k r e g e n r e s u l t a t e n v a s t te leggen in dit i n t e r n e r a p p o r t , in de hoop dat t e zijner tijd i e m a n d h i e r v a n gebruik kan m a k e n voor een n a d e r e b e s t u d e r i n g .

De t e k s t is b e p e r k t tot een beschtijving van het s t a t i s t i s c h e m a t e r i a a l v o o r zover dit onmiddellijk uit de b e r e k e n i n g e n volgt.

- 6

I. TRENDS VAN DE AKKERBOUWOPPERVLAKTEN IN NEDERLAND SINDS 1920 De o p p e r v l a k t e b e t e e l d m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n in N e d e r l a n d v a r i e e r t van j a a r tot j a a r . Teneinde een globaal o v e r z i c h t van h e t v e r l o o p te v e r k r i j g e n zijn voor een a a n t a l p e r i o d e n l i n e a i r e t r e n d s b e r e k e n d van het totale a k k e r b o u w a r e -a -a l , h e t g r -a -a n -a r e -a -a l en die v-an h -a k v r u c h t e n , p e u l v r u c h t e n en een g r o e p o v e r i g e g e w a s s e n .

In e e r s t e i n s t a n t i e zijn deze t r e n d s b e p a a l d voor de p e r i o d e n voor en na de tweede w e r e l d o o r l o g , d. w. z. van 1920 tot en m e t 1940 en van 1950 tot en m e t

1965. Voor h e t l a a t s t g e n o e m d e tijdvak i s 1950 a l s begin genomen, o m d a t in de d a a r a a n voorafgaande j a r e n h e t h e r s t e l en de d i s t r i b u t i e m a a t r e g e l e n - o . a . voor k u n s t m e s t - nog een g r o t e hoewel afnemende invloed op de mogelijkheden b e z a t e n . Bij beschouwing van het v e r l o o p in het v o o r o o r l o g s e tijdvak blijkt

dit nogal s t e r k van de l i n e a i r e t r e n d af t e wijken, doordat e r o m s t r e e k s 1930 duidelijk een knik in het v e r l o o p w a s . O m deze r e d e n zijn ook t r e n d s b e r e kend voor de p e r i o d e 19201929 en 19301940. De genoemde knik in het v e r -loop is v e r o o r z a a k t door de. intreding van een c r i s i s t o e s t a n d en de d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d e v e r a n d e r i n g e n in de p r i j s v e r h o u d i n g e n en van de genomen r e -g e r i n -g s m a a t r e -g e l e n .

De u i t k o m s t e n

De r e s u l t a t e n van de b e r e k e n i n g e n zijn s a m e n g e v a t in t a b e l 1 en bijlage 1 en w e e r g e g e v e n in de figuren I 1 t / m 10. H i e r u i t blijkt, dat e r in de v o o r o o r logse p e r i o d e een licht stijgende t r e n d van het t o t a l e a r e a a l der a k k e r bouwge -w a s s e n -was (fig. I 1) en na de o o r l o g een v e e l s t e r k e r dalende be-weging (fig. I 6). De e e r s t g e n o e m d e stijging ontstond e c h t e r uit een aanvankelijke daling, gevolgd door een g r o t e r e t o e n e m i n g , z o a l s de o n d e r b r o k e n lijnen in de figu-r e n doen z i e n . De figu-r i c h t i n g e n van deze twee t figu-r e n d s o v e figu-r k o figu-r t e figu-r e p e figu-r i o d e n zijn m e e r significant dan die o v e r het gehele v o o r o o r l o g s e tijdvak.

Tabel 1. GEMIDDELDE VERANDERINGEN VAN DE MET AKKERBOUWGEWASSEN BETEELDE OPPERVLAKTEN IN HA VOLGENS DE LINEAIRE TRENDS

Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen Totaal Akkerbouwgewa ss en 1920-1929 - 2576 + 734 30 + 116 - 1756 - 1752 1930-1940 + 14764 - 5182 - 191 900 + 8491 + 8527 1920-1940 + 6426 - 3931 - 91 - 997 + 1407 + 1396 1950-1965 - 1188 - 4796 - 1044 - 1630 - 8660 - 8716 In procenten van het gemiddelde areaal

Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen Akkerbouwgewa s s en - 0,58 + 0,25 - 0,05 + 0,14 - 0,20 + -+ 2,92 2,07 0,33 1,27 0,96 + 1,35 - 1,44 - 0,15 - 1,29 + 0,16 - 0,23 - 1,84 - 2,98 - 2,20 - 0,99

De trendbewegingen van het t o t a l e a k k e r b o u w a r e a a l zowel over de lange a l s over de k o r t e p e r i o d e n vddr 1940 blijken in hoofdzaak t e zijn o n t s t a a n uit een aanvankelijke daling en d a a r n a stijging van de g r a a n a r e a l e n . De h a k v r u c h t e n v e r t o o n d e n een t e g e n g e s t e l d e beweging, die e c h t e r de v e r a n d e r i n -gen bij de g r a n e n niet kon opheffen. De t r e n d s bij peulvruchten en o v e r i g e g e w a s s e n , die over het a l g e m e e n daalden, speelden s l e c h t s een o n d e r g e s c h i k t e r o l , zoals ook uit de grafieken blijkt (fig. I 1 t / m 5).

De t r e n d van de o p p e r v l a k t e n inet a k k e r b o u w g e w a s s e n na de oorlog was u i t g e s p r o k e n dalend. Nu v e r m i n d e r d e n voor alle g e w a s s e n g r o e p e n de a r e

alen en dit droeg dus bij tot de afneming van de totale o p p e r v l a k t e n m e t a k -k e r b o u w g e w a s s e n . Üe s t e r -k s t e daling -kwam voor bij h a -k v r u c h t e n . De t r e n d s van g r a n e n , p e u l v r u c h t e n en o v e r i g e g e w a s s e n v e r t o n e n afnemingen die in h e c t a r e n van gelijke o r d e van grootte zijn.

Uit t a b e l 1 blijkt, dat de u i t k o m s t e n van de optellingen der b e r e k e n d e t o e - en afnemingen p e r g e w a s s e n v r i j w e l gelijk zijn aan die van de totale a r e a l e n der a k k e r b o u w g e w a s s e n (vgl. o n d e r s t e twee r e g e l s ) . Algehele o v e r -e -e n s t -e m m i n g is ni-et t-e v -e r w a c h t -e n g-ezi-en d-e s o m t i j d s g -e r i n g -e significanti-e van de coëfficiënten d e r t r e n d v e r g e l i j k i n g e n , die uit het o v e r z i c h t op b i j -lage 1 blijkt.

De r e l a t i e v e v e r a n d e r i n g e n blijken volgens de o n d e r s t e helft van t a b e l 1 voor de o n d e r s c h e i d e n g e w a s s e n g r o e p e n nogal te v e r s c h i l l e n . In het oog s p r i n g t het hoge s t i j g i n g s p e r c e n t a g e voor g r a n e n na 1930, dat na 1950 w e e r r e l a t i e f gering en dalend i s geworden. Uit het feit, dat het s t i j g i n g s p e r c e n tage voor g r a n e n in de d e r t i g e r j a r e n v e e l g r o t e r was dan dat voor de a k k e r -bouwgewassen in t o t a a l en dat het d a l i n g s p e r c e n t a g e van g r a n e n na 1950 v e e l g e r i n g e r was dan voor het t o t a a l , blijkt de s t e e d s t o e n e m e n d e r e l a t i e v e b e -l a n g r i j k h e i d van de g r a a n v e r b o u w . Ook het s t e r k e d a -l i n g s p e r c e n t a g e van h a k v r u c h t e n sinds 1930, dat zich na de o o r l o g handhaafde, valt op. De p e u l -v r u c h t e n en o -v e r i g e g e w a s s e n -vertoonden -v o o r a l na de o o r l o g p r o c e n t u e e l

8

-II. TRENDS VAN DE O P P E R V L A K T E N IViET AKKERBOUWGEWASSEN SINDS 1920 O P VERSCHILLENDE GRONDSOORTEN

De p e r i o d e 1920-1940

ü e t r e n d van de o p p e r v l a k t e n b e t e e l d m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n gedurende p e r i o d e 19201940 is v e r s c h i l l e n d geweest op de o n d e r s c h e i d e n g r o n d s o o r t e n . Als e e r s t e b e n a d e r i n g v e r o n d e r s t e l l e n wij l i n e a i r e t r e n d s . Deze b e n a dering van het v e r l o o p is s o m t i j d s weinig e x a c t , hetgeen blijkt uit lage c o r -r e l a t i e c o ë f f i c i ë n t e n . In v e -r b a n d d a a -r m e e s t a a t dan een g e -r i n g e significantie van de r i c h t i n g van de l i n e a i r e t r e n d . Indien wij deze t r e n d s o v e r de gehele p e r i o d e 19201940 b e r e k e n e n per g r o n d s o o r t zien wij het volgende (zie t a -b e l 2, vak I + II en fig. II 1 t / m 5).

Z e e k l e i . E r was een stijgende t r e n d van de o p p e r v l a k t e n m e t a k k e r b o u w g e -w a s s e n . Deze is het r e s u l t a a t van een s t e r k e stijging van het g r a a n a r e a a l en een g e r i n g e r e daling bij de a n d e r e g e w a s s e n .

Op r i v i e r k l e i t r a d een daling van het a k k e r b o u w a r e a a l op, die e v e n e e n s bij de afzonderlijke g r o e p e n van g e w a s s e n v o o r k w a m .

De w e i d e s t r e k e n v e r t o o n d e n e v e n e e n s een daling van het a k k e r b o u w a r e -a -a l , -als r e s u l t -a n t e v-an een stijging bij de g r -a n e n en een g r o t e r e d-aling bij de a n d e r e g e w a s s e n t e z a m e n . De a k k e r b o u w a r e a l e n zijn h i e r o v e r i g e n s r e -latief g e r i n g .

Op de zandgronden bleek een stijgende t r e n d bij granen en p e u l v r u c h t e n , welke niet w e r d • g e c o m p e n s e e r d door v e r m i n d e r i n g e n bij de a n d e r e g e w a s

s e n . De v e r a n d e r i n g van het t o t a l e a k k e r b o u w a r e a a l was h i e r dus een v e r -g r o t i n -g .

In de veenkoloniën blijken, n a a s t v e r m i n d e r i n g van de a r e a l e n van h a k -v r u c h t e n en p e u l -v r u c h t e n , stijgingen -voor g r a n e n en o -v e r i g e g e w a s s e n -voor t e k o m e n m e t als r e s u l t a a t een toeneming van het totale a r e a a l der a k k e r -bouwgewas s e n .

Voor alle g r o n d s o o r t e n t e z a m e n is er een t r e n d m a t i g e g r o e i van de o p p e r v l a k t e n b e t e e l d m e t g r a n e n t e g e n o v e r een afneming van de o p p e r v l a k -ten m e t a n d e r e g e w a s s e n .

Bij vergelijking van de trendontwikkeling b e r e k e n d uit het totale a k k e r b o u w a r e a a l m e t het r e s u l t a a t van de optelling van de b e r e k e n d e t r e n d o n t w i k -keling van de afzonderlijke g e w a s s e n g r o e p e n blijken beide u i t k o m s t e n v r i j goed o v e r e e n te s t e m m e n . Dit i s te b e o o r d e l e n u i t de o n d e r s t e twee r e g e l s van t a b e l 2.

De p e r i o d e n 1920-1929 en 1930-1940 (bijlage 2)

Bij beschouwing van het v e r l o o p der a r e a a l g r o o t t e n blijkt e r in het m i d den van het tijdvak 19201940 een v e r a n d e r i n g op te t r e d e n . Deze is een g e volg van de toen o p g e t r e d e n c r i s i s t o e s t a n d en de d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d e r e g e r i n g s m a a t r e g e l e n , die a c h t e r e e n v o l g e n s voor v e r s c h i l l e n d e g e w a s s e n w e r -den genomen. Dalende t r e n d s gingen o v e r in stijgende en o m g e k e e r d , t e r w i j l ook l a n g z a m e stijgingen of dalingen w e r d e n v e r s t e r k t . Dit w a s aanleiding af-zonderlijke l i n e a i r e t r e n d s te b e r e k e n e n voor de p e r i o d e n 1920-1929 ( p e r . I) en 1930-1940 ( p e r . II). Ondanks het feit, dat u i t k o m s t e n van b e r e k e n i n g e n o v e r dergelijke k o r t e p e r i o d e n in het a l g e m e e n m i n d e r b e t r o u w b a a r zijn, blijken deze l i n e a i r e t r e n d s het v e r l o o p m e e s t a l b e t e r w e e r te geven dan i n dien zij worden b e p a a l d uit de gehele twintigjarige p e r i o d e . E r i s h i e r w e i -nig aanleiding een h o g e r e - g r a a d s t r e n d aan te p a s s e n , o m d a t e r duidelijk s p r a k e i s van een knik in het v e r l o o p als gevolg van v r i j a b r u p t v e r a n d e r d e o m s t a n d i g h e d e n . In de figuren zijn de t r e n d s voor deze k o r t e p e r i o d e n door o n d e r b r o k e n lijnen w e e r g e g e v e n , t e r w i j l de t r e n d s o v e r de gehele p e r i o d e m e t d o o r g e t r o k k e n lijnen zijn aangegeven.

1 I. 1920-1925 Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen Totaal Akkerbouwgewassen II. 1930-19^0 Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen Totaal Akkerbouwgewassen I + II. 1920-1940 Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen Totaal Akkerbouwgewassen Zee-klei 2 -2472 1272 546 1Q12 358 - 696 4327 - 409 - 418 - 7 ^ 2746 2709 2010 -1039 - 21 - 436 514 499 Rivier klei 3 - 496 - 5^6 - 5 - 168 -1215 - 806 x) 91

i

-9362) - 84 207 -8043) -9734 ) - 292 - 381 - 360 - 45 -IO78 - 852 -Weide-Zand- stre-ken 4 - 812 - 451 - 209 - 78 -1550 -1522 982 - 90 168 - U S 942 1018 292 - 278 - 242 3 - 231 - 113 gron-den 5 1340 922 187 - 764 I685 1158 77OO -1076 131 44 6799 46l8 3151 -1474 164 - 360 1481 1504 Veen- kolo-niën 6 164 666 - 57 - 12 76I 746 1600 - • 88 - 26 - 92 1394 1209 1023 - 386 - 23 14 628 631 Totaal 7 - 2276 1863 462 10 39 - 1120 14618 - 2599 - 229 - 713 IIO77 8579 6184 - 3558 - 482 - 830 1314 1669

In procenten van het gem. Zee- Rivier-klei Rivier-klei 8 -2,23 I.17 1,33 1,86 0,11 -0,22 3,23 -4,30 -1,03 -1,56 0,86 0,85 1,63 -1,02 -0,05 -0.90 0,l6 0,16 9 -0,99 -1,94 -0,11 -2,55 -1,36 -0,90 Weide- stre-ken 10 -5,34 -3,07 -5,65 -1,81 -4,11 -4,04 xx) 0,02^' 6,46 -4,105)-0,78 -2,00 | 5,09 ?,57.;-^,2i -1,00'' 2,58 -1,2$ -0,60 -1,50 -8,37 -0,78 -1,27 2,80 1,72 -2,12 -6,91 -0,11 -0,62 -1,00 -0,30 Zand- gron-den 11 0,57 0,84 2,56 -5,03 0,46 0,32 2,92 -1,15 1,75 0,39 1,81 1,23 1,26 -1,46 2,22 -3.21 0,40 0,40 areaal Veen- kolo-niën 12 0,56 2,33 -11,40 - 0,55 1,25 1,23 3,98 -0,39 -8,50 -3.54 2,11 1,83 2,92 -1,51 -9,20 0,54 0,99 0,99 x) Volgens de trend berekend uit 1930-1937

xx)Volgens de trend berekend uit 1930-1937

1) 601, 2) -292, 3) 432, 4) 432, 5) 1,23, 6) - 1 , 1 7 , 7) 0 , 5 2 , 8) 0 , 5 2

Ondanks de v e r w a c h t e v e r m i n d e r i n g van b e t r o u w b a a r h e i d der coëfficiën-t e n is de o v e r e e n s coëfficiën-t e m m i n g coëfficiën-t u s s e n de r e c h coëfficiën-t s coëfficiën-t r e e k s b e r e k e n d e coëfficiën-t r e n d s van de t o t a l e a r e a l e n m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n en de optelling der t r e n d s van de g e -w a s s e n g r o e p e n m e e s t a l van dezelfde o r d e van g r o o t t e . Ivxet s l e c h t s enkele u i t z o n d e r i n g e n s t e m t het t e k e n o v e r e e n , z o a l s uit de o n d e r s t e twee r e g e l s van vak I en II in tabe'. 2 blijkt.

In de z e e k l e i g e b i e d e n is in de e e r s t e p e r i o d e d. w. z. tot 1930 een d a -lende t r e n d van de t o t a l e akkerbouw b e r e k e n d m e t hoge c o r r e l a t i e c o ë f f i c i e n t . Eenzelfde t r e n d w o r d t ook gevonden bij de g r a n e n ; in t e g e n s t e l l i n g m e t die bij

de a n d e r e g e w a s s e n g r o e p e n . De optelling l e v e r t h i e r nog een p o s i t i e v e s t i j -ging, t e r w i j l de t o t a l e t r e n d negatief v e r l o o p t . Dit v e r s c h i l is in hoofdzaak het gevolg van de lage c o r r e l a t i e en bij gevolg g e r i n g e b e t r o u w b a a r h e i d van de r i c h t i n g s c o ë f f i c i ë n t e n , die bij de a n d e r e g e w a s s e n dan g r a n e n v o o r k o m e n . In p e r i o d e II - d. w. z. 1930 tot en m e t 1940 - stijgt de t r e n d van het totale

a r e a a l a k k e r b o u w g e w a s s e n ten gevolge van een s t e r k e stijging voor g r a a n , die bij lange na niet t e n i e t w o r d t gedaan door de a n d e r e g e w a s s e n g r o e p e n .

Op de r i v i e r k l e i daalde het a k k e r b o u w a r e a a l gedurende de e e r s t e p e r i o d e r e g e l m a t i g . Uit gold ook voor alle g e w a s s e n g r o e p e n afzonderlijk, zij het voor p e u l v r u c h t e n z e e r weinig en niet significant. Bij de tweede p e r i o d e doet zich de moeilijkheid voor dat m e t ingang van 1938 een wijziging in de r u b r i c e r i n g is i n g e v o e r d , w a a r b i j de o n d e r t e e l t in b o o m g a a r d e n a n d e r s is ingedeeld. H i e r d o o r v e r v a l t de mogelijkheid van v e r g e l i j k e n m e t voorafgaande j a r e n . Deze v e r a n d e r i n g doet zich m e r k b a a r voor op de r i v i e r k l e i en bij gevolg in h e t t o t a a l . In de a n d e r e gebieden heeft dit s l e c h t s geringe v e r a n d e r i n g e n tot

- 10

gevolg, die v r i j w e l geen invloed op de t r e n d b e r e k e n i n g hebben. D a a r o m zijn voor h e t r i v i e r k l e i g e b i e d ook t r e n d s b e r e k e n d o v e r de k o r t e p e r i o d e .van

1930 tot en m e t 1937. Üit tijdvak v e r t o o n d e , in plaats van de dalende t r e n d voor het t o t a l e a k k e r b o u w a r e a a l o v e r p e r i o d e II, een stijging welke g r o t e n deels v o o r t s p r o o t uit een stijging van het g r a a n a r e a a l en e e n g e r i n g e r e d a -ling van de o p p e r v l a k t e m e t h a k v r u c h t e n . Dit v e r l o o p sluit dus aan bij dat op z e e k l e i .

De w e i d e s t r e k e n v e r t o o n d e n in de e e r s t e p e r i o d e voor alle g e w a s s e n -g r o e p e n en dus de totale akkerbouw, een dalin-g van het a r e a a l . In de tweede p e r i o d e w a s e r een stijging van de o p p e r v l a k t e n m e t g r a n e n en m e t p e u l -v r u c h t e n , t e r w i j l die -van h a k -v r u c h t e n en o -v e r i g e g e w a s s e n daalden. Dit r e s u l t e e r d e i n e e n t o e n e m i n g van de a r e a l e n m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n . De zandgebieden l i e t e n in 1920-1929 v e r g r o t i n g e n van de o p p e r v l a k t e n m e t g r a n e n , h a k v r u c h t e n en p e u l v r u c h t e n z i e n , t e r w i j l het a r e a a l van de o v e r i g e g e w a s s e n i n k r o m p . Het t o t a l e a k k e r b o u w a r e a a l b r e i d d e u i t . In p e r i o d e II w a s e r e e n v e r s t e r k t e u i t b r e i d i n g van de o p p e r v l a k t e m e t g r a n e n , m a a r d a a r e n t e g e n een v e r m i n d e r i n g bij h a k v r u c h t e n , t e r w i j l p e u l v r u c h t e n en o v e r i g e g e w a s s e n u i t b r e i d d e n . Ook nu w e r d h e t t o t a l e a k k e r b o u w a r e a a l v e r g r o o t en wel in z e e r v e r s t e r k t e m a t e .

In de veenkoloniën w a s e r in de e e r s t e p e r i o d e e e n stijging van de v e r -bouw van g r a a n en h a k v r u c h t e n t e g e n o v e r een daling bij p e u l v r u c h t e n en o v e r i g e g e w a s s e n . In p e r i o d e II w a s e r een v e e l s t e r k e r e u i t b r e i d i n g van de

g r a a n a r e a l e n , m a a r de verbouw van h a k v r u c h t e n v e r m i n d e r d e evenals die van p e u l v r u c h t e n en o v e r i g e g e w a s s e n . In beide p e r i o d e n trad. een v e r g r o -ting van de t o t a l e a k k e r b o u w a r e a l e n op.

De g e w a s s e n g r o e p e n

De l i n e a i r e t r e n d van de o p p e r v l a k t e n b e t e e l d m e t g r a n e n , b e r e k e n d over de gehele p e r i o d e 19201940, i s op alle g r o n d s o o r t e n stijgende m e t u i t z o n -dering van de r i v i e r k l e i g e b i e d e n . Dit l a a t s t g e n o e m d e is e c h t e r een gevolg van h e t v e r s c h i l in r u b r i c e r i n g d e r o n d e r t e e l t m e t ingang v a n 1938. Bij w e g l a t e n van de l a a t s t e d r i e j a r e n blijkt e r een v r i j w e l h o r i z o n t a l e t r e n d t e b e s t a a n (fig. Ill 1-5).

In de e e r s t e p e r i o d e is e r a l l e e n op de zandgronden en in de v e e n k o l o niën een stijgende t r e n d , t e r w i j l die in de o v e r i g e gebieden d a a l d e . In t o -t a a l r e s u l -t e e r d e di-t in een daling van he-t g r a a n a r e a a l . G e d u r e n d e de -tweede p e r i o d e w a s o v e r a l een toeneming van de g r a a n a r e a l e n , die a l s r e s u l t a a t een s t e r k e v e r g r o t i n g d a a r v a n o p l e v e r d e . Deze w o r d t voor m e e r dan de helft v e r o o r z a a k t door de stijging op de z a n d g r o n d e n , m a a r ook op de z e e -k l e i v e r a n d e r d e de afneming in een r e l a t i e f s t e r -k e t o e n e m i n g . Deze o m s l a g w a s o. a. een gevolg van de genomen r e g e r i n g s m a a t r e g e l e n t e r v e r b e t e r i n g van de g r a a n p r i j z e n (tarwewet 1931).

Bij de h a k v r u c h t e n (fig. IV 1-5) t r a d o v e r h e t gehele tijdvak (I + II) een dalende t r e n d o p , w a a r a a n alle g r o n d s o o r t e n d e e l n a m e n . Dit was eveneens h e t geval na 1929. In de tijd d a a r v o o r w a r e n é r s l e c h t s dalende t r e n d s in

de r i v i e r k l e i - en weidegebieden. De o v e r i g e gebieden v e r t o o n d e n toen nog a r e a a l u i t b r e i d i n g e n , zodat het g e h e e l in e e n stijgende t r e n d r e s u l t e e r d e .

De peulvruchten hadden gedurende de e e r s t e p e r i o d e een stijgende t r e n d , welke stijging u i t s l u i t e n d t o t s t a n d k w a m op de z e e k l e i g r o n d e n . De o v e r i g e gebieden v e r t o o n d e n toen v e r m i n d e r i n g e n . De dalende t r e n d in de tweede p e r i o d e ontstond op de z e e k l e i en r i v i e r k l e i en in de v e e n k o l o -n i ë -n , t e r w i j l de z a -n d g r o -n d e -n e-n w e i d e s t r e k e -n stijgi-nge-n v e r t o o -n d e -n . O v e r h e t gehele tijdvak 1920-1940 beschouwd w a s e r e e n dalende t r e n d op a l l e

g r o n d s o o r t e n m e t u i t z o n d e r i n g van de veenkoloniën, w a a r een lichte s t i j -ging bleek. De c o r r e l a t i e c o ë f f i c i ë n t e n zijn e c h t e r z e e r l a a g , w a a r d o o r de m e e s t e r e g r e s s i e c o ë f f i c i ë n t e n o n b e t r o u w b a a r zijn (fig. V 1-5).

De o v e r i g e g e w a s s e n lieten in de gehele p e r i o d e (I + II) een dalende t r e n d z i e n , m e t een afwijking in de veenkoloniën, die e c h t e r niet significant i s . In de e e r s t e p e r i o d e w a s dit e c h t e r niet het geval en bleef het a r e a a l volgens de t r e n d bijna c o n s t a n t , hetgeen het r e s u l t a a t was van een s t e r k e stijging op de z e e k l e i en dalingen op de o v e r i g e g r o n d s o o r t e n , v o o r n a m e l i j k de z a n d g r o n den. Gedurende p e r i o d e II t r a d een s t e r k dalende t r e n d op, w e d e r o m v e r o o r -zaakt op de z e e k l e i t e z a m e n m e t de w e i d e s t r e k e n en de veenkoloniën. De r i v i e r k l e i - en zandgebieden vertoonden nu e c h t e r een stijgende t r e n d . De a a r d van vele in deze g r o e p v o o r k o m e n d e s p e c u l a t i e v e g e w a s s e n m a k e n een d e r g e l i j k g e d r a g w a a r s c h i j n l i j k (fig VI 1-5).

S a m e n v a t t e n d zien wij dus in de e e r s t e p e r i o d e een dalende t r e n d in de g r a a n v e r b o u w en een stijgende t e e l t van h a k - en p e u l v r u c h t e n . In de tweede p e r i o d e d a a r e n t e g e n een u i t b r e i d i n g van de g r a a n t e e l t en een i n k r i m p i n g bij de o v e r i g e g e w a s s e n . Deze t e n d e n s e n w a r e n in de tweede p e r i o d e m e e r a l -g e m e e n -geldi-g op de v e r s c h i l l e n d e -g r o n d s o o r t e n dan in de e e r s t e , toen e r v r i j v e e l afwijkingen v o o r k w a m e n .

De p e r i o d e 1950-1965 (bijlage 3)

Toen na de tweede w e r e l d o o r l o g het e e r s t e h e r s t e l van de o o r l o g s s c h a d e had plaatsgevonden en de b e p e r k e n d e d i s t r i b u t i e m a a t r e g e l en v r i j w e l w a r e n opgeheven, bleken de a r e a l e n een m e e r o n g e s t o o r d v e r l o o p te hebben. E r was t e n m i n s t e geen plotselinge grote wijziging aan te wijzen. H i e r d o o r had het zin de l i n e a i r e t r e n d s te b e r e k e n e n o v e r het gehele tijdvak 1950 tot en m e t 1965. In deze tijd v e r t o o n d e n alleen de z e e k l e i g e b i e d e n en de v e e n k o l o -niën een zwak stijgende t r e n d van het gehele a k k e r b o u w a r e a a l (fig. VII, 1-5); de a n d e r e gebieden d a a r e n t e g e n gezamenlijk een v e e l s t e r k e r e daling. In t o t a a l r e s u l t e e r d e dit in een daling, zowel volgens de over het t o t a a l der o p p e r v l a k t e n a k k e r b o u w g e w a s s e n b e r e k e n d e t r e n d als volgens de optelling van de t r e n d s der afzonderlijke g e w a s s e n g r o e p e n . Deze twee u i t k o m s t e n

s t e m m e n o v e r i g e n s o n d e r l i n g goed o v e r e e n . De r e s u l t a t e n van deze t r e n d -b e r e k e n i n g e n zijn w e e r g e g e v e n in t a -b e l 3.

Tabel 3. GEMIDDELDE STIJGING VAN DE TREND IN HA PER JAAR - 195O-I965

Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen Totaal Zeeklei + 1832 - 212 - 311 - 81+8 + >4-6l Rivierklei Weidestre-ken - 258 - 420 - 668 - 858 - 106 - 162 - 24-6 - 228 - 1278 - 1668 Zand-gronden - 256M-- 2880 - 90 - 397 - 5931 Veenkolo-niën + 186 - 24-- 23 - 88 + 51 1) Totaal - 1224-- 41224--641224--2 . - 692 - 1807 - 8365 Totaal akkerbouwgewas-sen 302 1378 I536 - 6088 + 73 8627

GEMIDDELDE STIJGING IN HA PER JAAR IN PROCENTEN VAN HET GEMIDDELDE AREAAL IN I95O-I965

Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen Totaal1) Zeeklei + 1,13 - 0,20 - 1,03 - 1,4-2 + 0,08 Rivierklei - 0,67 - 3,65 -10,60 - 7,9^ - 2,26 Weidestre-ken - 2,19 - 6,86 - 9,53 - 6,51 - 4-, 25 Zand-gronden - 1,04-- 3,06 - 4-, 09 - 5,67 - 1,7^ Veenkolo-niën + 0,4-6 - 0,08 - 8,84 - 8,00 + 0,10 Totaal - 0,24-- 1,80 - 1,96 - 2,4-2 - 0,99 1) Exclusief de tuinbouwgebieden

12

De stijgende t r e n d van de totale akkerbouw op z e e k l e i (fig. VIII-XI9-1) ontstond uit een s t e r k e v e r g r o t i n g van de g r a a n a r e a l e n en v e r m i n d e r i n g e n bij de a n d e r e g e w a s s e n g r o e p e n . Deze dalingen w a r e n r e l a t i e f s t e r k bij p e u l v r u c h t e n en de m e e r s p e c u l a t i e v e o v e r i g e g e w a s s e n .

Op de r i v i e r k l e i g r o n d e n (fig. VIIIXI2) v e r t o o n d e n a l l e g e w a s s e n g r o e -pen een dalende t r e n d ; v o o r a l de verbouw van h a k v r u c h t e n v e r m i n d e r d e h i e r s t e r k en n a m o n g e v e e r de helft van de daling voor zijn r e k e n i n g .

In de w e i d e s t r e k e n v e r m i n d e r d e n ook de a r e a l e n m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n , w a a r b i j de daling bij h a k v r u c h t e n w e d e r o m het g r o o t s t e deel u i t m a a k -t e (fig. v i n - X I - 3 ) .

De zandgronden v e r t o o n d e n eveneens een afnemende t r e n d van de v e r -bouw van akker-bouwprodukten. H i e r b i j e v e n a a r d d e de t r e n d m a t i g e daling van g r a a n v e r b o u w die van h a k v r u c h t e n (fig. VIII-XI-4).

De veenkoloniën l i e t e n een gering stijgende t r e n d van de akkerbouw z i e n . Deze w e r d e v e n a l s op de z e e k l e i v e r o o r z a a k t door e e n t o e n e m i n g van de g r a a n v e r b o u w , w a a r n a a s t de verbouw van a n d e r e g e w a s s e n g r o e p e n e n i g s -z i n s i n k r o m p (fig. VIII-IX-5).

De g e w a s s e n g r o e p e n

Bij g r a n e n vinden wij een negatieve t r e n d in de r i v i e r k l e i g e b i e d e n , de w e i d e s t r e k e n en v o o r a l op de z a n d g r o n d e n . Ondanks de u i t b r e i d i n g e n bij z e e k l e i en veenkoloniën r e s u l t e e r d e dit v o o r a l l e g r a n e n t e z a m e n in e e n d a l i n g van de v e r b o u w . De daling in p r o c e n t e n van de gemiddeld m e t g r a a n b e -t e e l d e o p p e r v l a k -t e w a s h e -t g r o o -t s -t in de w e i d e s -t r e k e n en de p r o c e n -t u e l e

stijging w a s het g r o o t s t op de z e e k l e i (fig VIII).

De h a k v r u c h t e n a r e a l e n v e r t o o n d e n op alle g r o n d s o o r t e n een v e r m i n d e -r i n g , v o o -r n a m e l i j k op de zandg-ronden. De gemiddelde p -r o c e n t u e l e daling w a s h e t s t e r k s t in de w e i d e s t r e k e n , t e r w i j l die op de r i v i e r k l e i en z a n d -gronden bijna gelijk w a s (fig. DC).

De v e r b o u w van p e u l v r u c h t e n had op alle g r o n d s o o r t e n e e n dalende t r e n d . Deze w a s absoluut h e t s t e r k s t op de z e e k l e i . Relatief was deze v e r m i n d e r i n g h e t s t e r k s t in de r i v i e r k l e i g e b i e d e n , de w e i d e s t r e k e n en de v e e n -koloniën (fig. X).

De a r e a l e n van de o v e r i g e g e w a s s e n b e z a t e n in alle gebieden en dus ook in t o t a a l een n e g a t i e v e t r e n d , die h e t s t e r k s t w a s op de z e e k l e i , w a a r deze g e w a s s e n h e t m e e s t w o r d e n verbouwd.

De b e t r o u w b a a r h e i d van de r i c h t i n g van de t r e n d op z e e k l e i i s e c h t e r g e r i n g evenals bij p e u l v r u c h t e n . P r o c e n t u e e l w a s de v e r m i n d e r i n g d a a r o v e -r i g e n s h e t g e -r i n g s t (fig. XI).

III. TRENDS VAN DE P R O C E N T U E L E VERDELING DER AREALEN MET AKKERBOUWGEWASSEN NAAR GEWASSENGROEP

N a a s t de t r e n d m a t i g e v e r a n d e r i n g e n van de beteelde o p p e r v l a k t e n in h e c -t a r e n , geven ook die van de p r o c e n -t u e l e v e r d e l i n g e n o v e r de g e w a s s e n g r o e p e n een k a r a k t e r i s t i e k van het v e r l o o p van h e t totale bouwplan.

In het volgende w o r d e n w e d e r o m t r e n d s o v e r dezelfde p e r i o d e n beschouwd; nu e c h t e r van de p e r c e n t a g e s die de m e t de o n d e r s c h e i d e n g e w a s s e n g r o e p e n b e t e e l d e o p p e r v l a k t e n u i t m a a k t e n van de totale o p p e r v l a k t e n m e t a k k e r b o u w -g e w a s s e n . Ook h i e r zijn s l e c h t s l i n e a i r e t r e n d s b e r e k e n d .

De p e r i o d e 1920-1940

De o v e r de gehele v o o r o o r l o g s e p e r i o d e van 1920 af voor Nederland b e -r e k e n d e l i n e a i -r e t -r e n d s (bijlage 4) v e -r t o o n d e n een s t e -r k e stijging van h e t p e r c e n t a g e g r a n e n (fig. XIII). Deze stijging ging v o o r n a m e l i j k ten k o s t e van h e t p e r c e n t a g e h a k v r u c h t e n (vlg. t a b e l 4). Uit de o n d e r s t e helft van t a b e l 4 blijkt dat de daling bij h a k v r u c h t e n r e l a t i e f s t e r k e r was dan de

stijging bij g r a n e n . De p e u l v r u c h t e n o m v a t t e n een bijna c o n s t a n t p e r c e n t a -g e . Dit wil ze-g-gen, dat de m e t p e u l v r u c h t e n b e z e t t e o p p e r v l a k t e v r i j w e l e v e n r e d i g m e t het totale a r e a a l d e r a k k e r b o u w g e w a s s e n f l u c t u e e r d e .

De uit t a b e l 4 blijkende v e r s c h i l l e n t u s s e n de s o m m e n van de p o s i t i e v e en van de negatieve j a a r l i j k s e v e r a n d e r i n g e n vinden hun o o r z a a k , afgezien van a f z o n d e r i n g s v e r s c h i l l e n , in de s p r e i d i n g van de richtingscoëfficienten van de t r e n d v e r g e l i j k i n g e n (vlg. bijlage 4 ) .

E e n blik op figuur XII-1 doet duidelijk z i e n , dat ook de p e r c e n t a g e s w a a r o p de o n d e r s c h e i d e n g r o e p e n b e s l a g leggen een v e r l o o p h e b b e n , dat o m s t r e e k s 1930 van r i c h t i n g v e r a n d e r t . Dit hangt n a t u u r l i j k s a m e n m e t het o v e r e e n k o m s t i g e v e r s c h i j n s e l bij de h i e r v o o r beschouwde o p p e r v l a k t e n in h e c t a r e n . O m deze r e d e n zijn ook van deze p e r c e n t a g e s afzonderlijke t r e n d s b e r e k e n d voor de p e r i o d e n 1920 tot en m e t 1929 en 1930 tot en m e t 1940.

Tabel 4. VERANDERINGEN PER JAAR DER PERCENTAGES VAN HET AREAAL AKKERBOUWGEWASSEN BETEELD MET DE AFZONDERLIJKE GEWASSENGROEPEN VOLGENS LINEAIRE TRENDS

1920-1929 Granen H a k v r u c h t e n P e u l v r u c h t e n O v e r i g e gewassen I n p r o c e n t e n van h e t Granen H a k v r u c h t e n P e u l v r u c h t e n O v e r i g e gewassen I92O-I929 - 0 , 2 0 + 0 , 1 5 + 0 , 0 1 + 0 , 0 3 I 9 3 O - I 9 4 0 + 1 , 1 3 - 0 , 8 7 - 0 , 0 8 - 0 , 2 1 g e m i d d e l d e p e r c e n t a g e - 0 , 3 9 + 0 , 4 5 + 0 , 0 9 + 0 , 3 6 + 1,98 - 3 , 0 6 - 1,27 - 1,12 i 1920-1940 + 0 , 6 4 - 0 , 4 9 - 0 , 0 2 - 0 , 1 2 + 1,19 - 1,58 - 0 , 3 0 - 0 , 1 4 I 9 5 O - I 9 6 5 + 0 , 4 4 - 0 , 2 6 - 0 , 0 9 - 0 , 1 0 + 0 , 7 6 - 0 , 8 7 - 2 , 1 9 - 1,19

De t r e n d s b e r e k e n d o v e r deze p e r i o d e v e r t o n e n bewegingen die t e g e n g e -s t e l d zijn a a n d i e , welke voor h e t gehele v o o r o o r l o g -s e tijdvak zijn b e p a a l d . De p e r c e n t a g e s voor g r a n e n daalden en die voor h a k v r u c h t e n s t e g e n , de l a a t s t g e n o e m d e r e l a t i e f i e t s s t e r k e r dan de e e r s t e . De t r e n d m a t i g e v e r a n -d e r i n g e n voor p e u l v r u c h t e n en o v e r i g e g e w a s s e n zijn te v e r w a a r l o z e n . Deze g e w a s s e n f l u c t u e e r d e n in o p p e r v l a k t e n dus ook toen e v e n r e d i g m e t h e t t o t a l e a r e a a l d e r a k k e r b o u w g e w a s s e n .

14 -1930-1940

In dit tijdvak steeg de trend van de graanpercentages met meer dan 1 % per j a a r . Deze ook relatief sterke stijging deed de daling in de voorafgaande tien jaren teniet en veroorzaakte voorafgaande bovengenoemvoorafgaande uiteinvoorafgaandelijke s t i j -ging in de periode 1920-1940. De hakvruchten vertoonden nu een sterke daling der percentages, die relatief sterker was dan die van de granen. Hieruit resulteerde de relatief sterke daling gedurende de langjarige voor-oorlogse periode. Ook de percentages van peulvruchten en overige gewas-sen vertoonden nu dalende t r e n d s .

De stijging bij granen ging gepaard met verminderingen der percen-tages van alle andere groepen, zoals ook uit figuur XIII blijkt.

De periode 1950-1965

De trendmatige ontwikkeling in deze periode was in grote lijnen ana-loog aan die in de dertiger jaren. De volgens de berekende lineaire trends jaarlijkse veranderingen der percentages waren echter geringer. De p e r -centages van de granen, die aanvankelijk lager waren dan vlak voor de tweede wereldoorlog, stegen hier ten slotte iets bovenuit. Ook de daling bij hakvruchten zette zich voort en was relatief iets sterker dan die bij granen. De trends van peulvruchten en overige gewassen waren eveneens dalend. Vooral bij peulvruchten was dit relatief sterk (fig. XII-1,2).

Samenvattend kan worden gezegd, dat de trend van het percentage g r a -nen tot 1930 daalde, daarna steeg zodat er van 1920 tot 1940 in totaal een

stijging was, welke stijging na de tweede wereldoorlog in verzwakte mate werd voortgezet. De hakvruchten vertoonden een tegengesteld verloop der t r e n d s . De veranderingen bij granen gingen ten bate of ten koste van het aandeel der hakvruchten. De peulvruchten en overige gewassen speelden een geringe en afnemende rol en de percentages vertoonden trends analoog aan die van de hakvruchten.

IV. TRENDS VAN DE P R O C E N T U E L E VERDELING NAAR GEWASSENGROEP P E R GRONDSOORT

De volgens l i n e a i r e t r e n d s b e r e k e n d e v e r a n d e r i n g e n , die de p e r c e n t a g e s welke de g e w a s s e n g r o e p e n van h e t t o t a l e a k k e r b o u w a r e a a l in b e s l a g n a m e n , v e r t o o n d e n in g r o t e t r e k k e n p e r g r o n d s o o r t eenzelfde b e e l d a l s die van de landelijke t o t a l e n p e r g r o e p . Z o a l s u i t de figuren XIV-1 tot en m e t 5 blijkt, is e r ook h i e r aanleiding de v o o r o o r l o g s e p e r i o d e in twee gedeelten te b e -schouwen. De u i t k o m s t e n d e r b e r e k e n i n g e n zijn w e e r g e g e v e n in bijlage 5 en o n d e r s t a a n d e t a b e l 4 , Voor de p e r i o d e 1950-1965 zijn de r e s u l t a t e n v e r m e l d in bijlage 6 en h e t o n d e r s t e deel van t a b e l 5 en g r a f i s c h w e e r g e g e v e n in de figuren X V - 1 tot en m e t 5.

Van de p e u l v r u c h t e n zijn a l l e e n op de z e e k l e i t r e n d s b e r e k e n d , o m d a t d e z e g r o e p op de a n d e r e g r o n d s o o r t e n zo gering i s , dat ze b e t e r in de g r o e p o v e -r i g e g e w a s s e n k a n w o -r d e n opgenomen.

De p e r i o d e 1920-1929

In dit tijdvak v e r t o o n d e de t r e n d van h e t p e r c e n t a g e van h e t a k k e r b o u w a r e -a -a l d-at m e t g r -a -a n w e r d b e t e e l d op -a l l e g r o n d s o o r t e n , m e t u i t z o n d e r i n g v-an de z a n d g r o n d e n , e e n daling. De h a k v r u c h t e n d a a r e n t e g e n hadden op a l l e g r o n d -s o o r t e n een -stijgende t r e n d van de p e r c e n t a g e -s , w a a r b i j de toeneming op de z e e k l e i g r o n d e n n i e t significant is (vlg. bijlage 5).

In deze p e r i o d e w a s e r voor p e u l v r u c h t e n een n i e t - s i g n i f i c a n t stijgende t r e n d . Voor de o v e r i g e g e w a s s e n s t e e g de t r e n d van de p e r c e n t a g e s op de z e e l d e i en in de w e i d e s t r e k e n en daalde in de o v e r i g e gebieden. Deze u i t k o m s t e n w a r e n e c h t e r a l l e e n op de zandgronden en in de veenkoloniën significant.

Tabel 5. GEMIDDELDE VERANDERINGEN PER JAAR VAN DE PERCENTAGES DER AKKERBOUWAREALEN BETEEED MET DE GEWASSENGROEPEN VOLGENS LINEAIRE TRENDS PER GRONDSOORT

I. 1920-1929 Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen II. 1930-1940 Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen I + II. 1920-19^0 Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen 1950-1965 Granen Hakvruchten Peulvruchten Overige gewassen Zee-klei -0,68 +0,11 +0,20 +0,37 +1,02 -0,39 -0,24 -0,39 +0,56 -0,38 -0,02 -0,17 +0,49 -0,08 -0,15 -0,26 Rivier-klei -0,10 +0,19 -0,09 +0,69 -1,03 +0,32 +0,31 -0,36 +0,04 +0,96 -0,51 -0,45 Weide- stre-ken -0,5^ +0,42 +0,11 +1,47 -1,14 -0,34 +0,95 -0,6l -0,33 +1,16 -0,94 -0,22 i Zand- | 1 gronden

I 1

+0,16 +0,14 -0,29 +1,20 -1,18 -0,02 +0,62 -0,50 -0,12 +0,51 -0,37 -e,i4 Veenko-loniën -0,36 +0,53 -0,l6 +1,33 -1,05 -0,27 +1,05 -0,99 -0,06 +0,24 -0,08 -0,17 In procenten van P Zee-klei -1,93 +0,32 +1,5+ +2,15 +2,42 -1,29 -1,86 -2,59 +1,46 -1,18 -0,17 -1,06 +1,07 -0,25 -1,79 -1,58 het gemiddelde srcentage der gewassengroep

Rivier-klei -0,18 +0,60 -0,72 +1,17 -3,66 +2,60 +0,5+ -1,20 +0,33 +1,51 -1,70 -6,86 Weide- stre-ken -1,36 +1,08 +0,50 +2,89 -3,51 -2,04 +2,08 -1,70 -1,75 +2,13 -2,80 -1,83 Zand- | gronden

1

+0,24 + 0,47 +4,71 +1,72 -4,73 -0,34 +0,92 -1,82 -2,09 +0,72 -1,38 -5,31 Veenko-loniën -0,73 +1,13 -3,62 +2,88 -3,05 -5,85 +1,92 -2,45 -1,25 +0,42 -0,19 -8,84

16

-De b e r e k e n d e v e r a n d e r i n g e n volgens de t r e n d s w a r e n r e l a t i e f h e t s t e r k s t (tabel 5 k o l . 7 t / m 11) bij de " o v e r i g e g e w a s s e n " op z a n d g r o n d , z e e k l e i en in de veenkoloniën. Voor g r a n e n w a s dit het geval op de z e e k l e i en in de w e i d e -s t r e k e n , voor h a k v r u c h t e n in de w e i d e -s t r e k e n en veenkoloniën, t e r w i j l ook voor p e u l v r u c h t e n op de z e e k l e i de v e r a n d e r i n g r e l a t i e f s t e r k w a s . In de a n

d e r e gebieden w a r e n de wijzigingen r e l a t i e f m i n d e r dan 1 % van de p e r c e n t a -g e s .

De p e r i o d e 1930-1940

G e d u r e n d e deze p e r i o d e w a s de r i c h t i n g van de t r e n d s op a l l e g r o n d s o o r -t e n - m e -t u i -t z o n d e r i n g van de " o v e r i g e g e w a s s e n " op r i v i e r k l e i - dezelfde a l s voor de landelijke p e r c e n t a g e s i s gevonden. De g r a n e n v e r t o o n d e n o v e r a l significante stijgingen, die - m e t u i t z o n d e r i n g van de r i v i e r k l e i - o v e r a l m e e r dan 1 % p e r j a a r b e d r o e g e n . De dalende t r e n d s van h a k v r u c h t e n gaven o v e r a l significante v e r m i n d e r i n g e n van m e e r dan 1 % p e r j a a r , behalve op de z e e k l e i . De t r e n d m a t i g e daling van het p e r c e n t a g e p e u l v r u c h t e n op z e e -k l e i w a s e v e n e e n s significant. Oo-k de v e r a n d e r i n g e n van de p e r c e n t a g e s d e r " o v e r i g e g e w a s s e n " w a r e n significant. Deze v e r t o o n d e n op de r i v i e r k l e i e e n afwijkende r i c h t i n g , die w a a r s c h i j n l i j k w o r d t v e r o o r z a a k t door de a n -d e r e wijze van r e g i s t e r e n in -de l a a t s t e j a r e n van -deze p e r i o -d e .

De r e l a t i e v e v e r a n d e r i n g e n d e r p e r c e n t a g e s zijn v e e l s t e r k e r dan in de voorafgaande p e r i o d e en liggen m e t s l e c h t s é é n u i t z o n d e r i n g boven de 1 %. Deze u i t z o n d e r i n g w o r d t g e v o r m d door de " o v e r i g e g e w a s s e n " op z a n d g r o n d . De p e r i o d e 1920-1940

Samenvatting p e r g r o n d s o o r t van beide h i e r v o o r behandelde tijdvakken tot de gehele v o o r o o r l o g s e p e r i o d e l e v e r t w e e r een b e e l d , dat p e r g r o n d

-s o o r t -s t e r k lijkt op h e t l a n d e l i j k e . De g r a n e n l a t e n op elke g r o n d -s o o r t een stijging d e r p e r c e n t a g e s zien a l s gevolg van de s t e r k e t o e n e m i n g in de d e r -t i g e r j a r e n , die de voorafgaande daling -t e n i e -t deed. He-t o m g e k e e r d e deed zich voor bij de h a k v r u c h t e n , w a a r aanvankelijke stijgingen w e r d e n o v e r -troffen door volgende afnemingen, zodat a l s r e s u l t a a t op a l l e g r o n d s o o r t e n uiteindelijk v e r m i n d e r i n g e n d e r p e r c e n t a g e s o p t r e d e n . Bij p e u l v r u c h t e n op z e e k l e i was h e t r e s u l t a a t een v r i j w e l h o r i z o n t a a l v e r l o o p . Voor de o v e r i g e g e w a s s e n w e r d uit de b e r e k e n i n g e n s l e c h t s een u i t z o n d e r i n g van het l a n d e -lijke v e r l o o p gevonden op de r i v i e r k l e i . Deze blijkt e c h t e r n i e t significant.

De r e l a t i e v e j a a r l i j k s e v e r a n d e r i n g e n d e r p e r c e n t a g e s h i e l d e n bij g r a n e n en h a k v r u c h t e n h e t midden t u s s e n die in de twee s a m e n s t e l l e n d e p e r i o d e n . Bij p e u l v r u c h t e n en o v e r i g e g e w a s s e n w a r e n zij m e e s t a l g e r i n g e r .

De p e r i o d e 1950-1965

Ook in de n a o o r l o g s e p e r i o d e zijn de r i c h t i n g e n van de t r e n d s der p e r c e n -t a g e s op v e r s c h i l l e n d e g r o n d s o o r -t e n dezelfde a l s die voor he-t gehele land (zie t a b e l 3) en w e l zonder u i t z o n d e r i n g . Globaal genomen is h e t v e r l o o p een v o o r t z e t t i n g van dat in de d e r t i g e r j a r e n ; o v e r h e t a l g e m e e n m e t g e r i n g e r e j a a r l i j k s e stijgingen en dalingen. De p e r c e n t a g e s d e r g r a n e n s t e g e n ook nu m e t significante b e d r a g e n p e r j a a r , die a l l e e n op de r i v i e r k l e i h o g e r w a -r e n dan in de p e -r i o d e 1930-1940. De dalingen de-r p e -r c e n t a g e s van h a k v -r u c h t e n w a r e n op de z e e k l e i en in de veenkoloniën gering en niet significant. Ook h e t p e r c e n t a g e voor p e u l v r u c h t e n v e r a n d e r d e niet significant. Op a l l e g r o n d s o o r t e n w a s e r w e l een significant dalende t r e n d van het p e r c e n t a g e van h e t a k k e r -b o u w a r e a a l -b e t e e l d m e t de o v e r i g e g e w a s s e n .

De r e l a t i e v e v e r a n d e r i n g e n d e r p e r c e n t a g e s volgens de l i n e a i r e t r e n d s w a r e n o v e r het a l g e m e e n v r i j g r o o t , e c h t e r k l e i n e r dan in de d e r t i g e r j a r e n . Op de r i v i e r k l e i , de z a n d g r o n d e n en in de veenkoloniën w a s de r e l a t i e v e af-n e m i af-n g der p e r c e af-n t a g e s vaaf-n de " o v e r i g e g e w a s s e af-n " opvalleaf-nd g r o o t . S 9725

50 ex. P o / L V / H E

BIJLAGEN 1. Met a k k e r b o u w g e w a s s e n b e t e e l d e o p p e r v l a k t e n ; t r e n d s p e r g r o e p van g e w a s s e n 2. Met a k k e r b o u w g e w a s s e n b e t e e l d e o p p e r v l a k t e n ; t r e n d s p e r g r o e p van g e w a s s e n p e r g r o n d s o o r t 1920-1940 3. Met a k k e r b o u w g e w a s s e n b e t e e l d e o p p e r v l a k t e n ; t r e n d s p e r g r o e p van g e w a s s e n p e r g r o n d s o o r t 1950-1965

4. Coëfficiënten van de l i n e a i r e t r endver gelijking en van de a r e a l e n d e r g e w a s s e n g r o e p e n in p r o c e n t e n van de o p p e r v l a k t e n b e t e e l d m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n 5. T r e n d s van de g e w a s s e n g r o e p e n p e r g r o n d s o o r t in p r o c e n t e n van de t o t a l e o p p e r v l a k t e n b e t e e l d m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n 1920-1950 6. T r e n d s van de g e w a s s e n g r o e p e n p e r g r o n d s o o r t in p r o c e n t e n van de t o t a l e o p p e r v l a k t e n b e t e e l d m e t a k k e r b o u w g e w a s s e n 1950-1965 Grafieken

18

-B i j l a g e 1 . NEDERLAND. MET AKKER-BOUWGEWASSEN -BETEELDE OPPERVLAKTEN. TRENDS PER GROEP VAN GEWASSEN 0 ' = c + a t ; O = o p p e r v l a k t e i n 1000 ha en t = t i j d i n j a r e n 1920-1929 Granen H a k v r u c h t e n P e u l v r u c h t e n O v e r i g e g e w a s s e n Akkerbouwgewassen 1 9 3 0 - 1 9 4 0 Granen H a k v r u c h t e n P e u l v r u c h t e n O v e r i g e g e w a s s e n Akkerbouwgewassen c 1+42 296 59 84 881 506 250 58 71 886 a - 2 , 5 7 6 0 , 7 3 4 - 0 , 0 3 0 0,116 - 1 , 7 5 2 1 4 , 7 6 4 - 5 , 1 8 2 - 0 , 1 9 1 - 0 , 9 0 0 8 , 5 2 7 s a 0 , 9 3 0 0 , 7 7 0 0 , 4 4 4 0 , 9 2 4 0 , 5 5 ^ 2 , 0 4 8 - 0 , 8 9 6 0 , 3 ^ 0 0 , 8 4 4 0 , 4 1 8 r - 0 , 7 0 2 0 , 3 1 8 - 0 , 0 2 4 0 , 0 4 4 - 0 , 7 4 4 0,923 - 0 , 8 8 7 - 0 , 1 8 3 - 0 , 3 3 5 0,906 1 9 2 0 - 1 9 4 0 Granen H a k v r u c h t e n P e u l v r u c h t e n O v e r i g e gewassen Akkerbouwgewassen 1 9 5 0 - 1 9 6 5 Granen H a k v r u c h t e n P e u l v r u c h t e n O v e r i g e g e w a s s e n Akkerbouwgewassen c 475 272 59 77 883 508 261 35 74 878 a 6,426 - 3 , 9 3 1 - 0 , 0 9 1 - 0 , 9 9 7 1,396 - 1 , 1 8 8 - 4 , 7 9 6 - 1 , 0 4 4 - 1 , 6 3 0 - 8 , 7 1 6 s a 0 , 3 6 l 0,473 0,130 0,308 0,777 0,886 0,662 0,364 0,544 1,038 r O.79O - 0 , 8 8 5 - 0 , 1 5 8 - 0 , 5 9 5 0 , 3 8 1 - 0 , 3 3 9 - 0 , 8 8 8 - 0 , 6 0 8 - 0 , 6 2 4 - 0 , 9 1 4

B i j l a g e 2 . TRENDS VAN DE OPPERVLAKTEN AKKERBOUWGEWASSEN EN GROEPEN VAN GEWASSEN PER GRONDSOORT 0 ' = c + a t ; O = o p p e r v l a k t e i n 100 h a ; t = t i j d i n j a r e n en sa= s t a n d a a r d a f w i j k i n g van a Granen Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Zandgronden V e e n k o l o n i ë n H a k v r u e h t e n Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Zandgronden V e e n k o l o n i ë n P e u l v r u c h t e n Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Z a n d g r o n d e n V e e n k o l o n i ë n O v e r i g e ßew. Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Z a n d g r o n d e n V e e n k o l o n i ë n Akkerbouwgew. Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Z a n d g r o n d e n V e e n k o l o n i ë n P e r i o 1 9 2 0 -de I 1929 ( t 1 9 2 4 / 2 5 = 0) c 1 1108 503 152 23^5 293 1091 2 8 1 147 1092 286 4-10 ^5 37 73 5 5^3 66 43 152 22 3153 895 377 3661 607 a 2 - 2 4 , 7 2 - 4 , 9 6 - 8,12 1 3 , 4 0 1,64 1 2 , 7 2 - 5 , 4 6 - 4 , 5 1 9 , 2 2 6 , 6 6 5,46 - 0 , 0 5 - 2 , 0 9 - 1 , 8 7 - 0 , 5 7 1 0 , 1 2 - 1 , 6 8 - 0 , 7 8 - 7 , 6 4 - 0 , 1 2 - 6 , 9 6 - 8 , 0 6 -15,22 11,58 7 , 4 6 sa 3 6 , 8 0 0 , 3 4 1,18 1,68 1,30 4 , 4 0 0 , 6 4 7 , 6 6 2 , 3 4 0 , 9 4 3 , 8 8 0 , 3 5 0 , 3 8 0,42 0 , 1 1 4 , 7 0 0,39 0 , 8 0 0 , 7 0 0 , 3 0 0 , 9 5 0,66 6 , 6 5 2 , 2 1 1,85 r 4 - 0 , 7 8 9 - 0 , 8 5 1 - 0 , 9 2 4 0,942 0 , 4 2 7 0,102 - 0 , 2 9 0 - 0 , 9 0 1 0 , 8 1 4 0,929 0 , 4 4 4 - 0 , 0 5 4 - 0 , 8 8 8 0,842 - 0 , 8 8 2 0 , 3 8 l - 0 , 8 3 6 - 0 , 3 2 4 - 0 , 9 6 7 - 0 , 1 3 4 - 0 , 9 3 2 - 0 , 9 7 4 - 0 , 9 3 1 0,879 0,9.76 c 1 1340 4 7 8X ) 185 2640 402 1) . . . . r x v . k l e i m 1 9 3 O - ' 3 7 952 2 2 82 ) 116 936 227 2) r i v . k l e i 1 9 3 0 - ' 3 7 407 42 33 75 4 482 58 28 112 26 3179 8 0 75 ) 364 3762 660 r x v . k l e x 1 9 3 0 - ' 3 7 P e r i o d e I I 1930 - 1 9 4 0 ( t 1935 = 0)

1

a

i *

4 3 , 2 7 0.091' 9 , 8 2 7 7 , 0 0 1 6 , 0 0 6 , 0 1 - 4 , 0 9 - 9 . 3 6 ^ - 0 , 9 0 - 1 0 , 7 6 - 0 , 8 8 - 2 , 9 2 - 4 , i 8 - 0 , 8 4 1,68 1,31 - 0 , 2 6 - 7 , 5 4 2 , 0 7 - 1 , 1 8 0 , 4 4 - 0 , 9 2 2 7 , 0 9 - 9 , 7 35 ) 1 0 , 1 8 4 6 , 1 8 1 2 , 0 9 4 , 3 2 sa 3 8,62 3 , 4 ^ 1,45 9 , 6 5 2 , 0 6 1,27 5,96 2 , 1 92 ) 0 , 4 5 5 , l 6 2 , 8 9 0 , 6 8 2 , 6 4 0,62 0 , 3 0 0 , 7 0 0 , 0 7 5 , 6 l 1,27 0 , 6 5 2 , 0 7 0 , 9 0 2 , 0 0 4 , 3 65 ) 1,86 7 , 0 8 9 , 0 6 2 , 7 4 r 4 0 , 8 5 8 c 1 1230 o,oo<r 490 0 , 9 1 4 0,936 o,932 0 , 8 8 8 - 0 , 2 2 3 170 2500 350 IO18 - 0 . 8 1 82' 253 - 0 , 5 5 5 - 0 , 9 0 1 - 0 , 2 9 1 - 0 , 8 6 9 - 0 , 4 6 7 - 0 , 4 1 1 0 , 8 8 0 0 , 5 3 0 - 0 , 7 9 1 - 0 , 4 0 9 0 , 4 7 7 - 0 , 5 1 5 0,069 - 0 , 3 2 1 0,976 - o , 5 9 6; 0 , 8 7 0 0 , 9 0 8 0 , 8 1 5 0,542 131 1010 255 409 43 35 74 45 511 62 35 • 129 24 3167 ] 849 370 3714 635 P e r i o d e I + I I 1920-1940 ( t 193 a 2 2 0 , 1 0 2 , 9 2 2 , 9 2 3 3 , 5 1 1 0 , 2 3 - 1 0 , 3 9 - 3 , 8 1 - 2 , 7 8 - 1 4 , 7 4 - 3 , 8 6 - 0 , 2 1 - 0,360 - 0,242 0,164 - 0,231 - 4 , 3 6 - 4 , 4 9 - 0 , 0 3 - 3 , 6 0 0 , 1 4 4 , 9 9 - 8 , 5 2 - 1 , 1 3 1 5 , 0 4 6 , 3 1 0 = 0 ) Sa 3 *+,75 3,02 1,11 1,55 1 , 0 1 2 , 1 9 0 , 7 1 0 , 2 5 2 , 7 6 1,17 1,20 0,19 0 , 2 4 0 , 2 5 0 , 0 4 2 , 5 8 0,42 0,39 o , 4 o 0,26 2 , 2 5 1,16 1,58 3,49 0 , 9 5 r 4 0,696 - 0 , 4 9 1 0,513 0 , 8 4 3 0 , 9 1 8 - 0 , 7 4 1 - 0 , 8 6 3 - 0 , 9 1 0 - 0 , 7 7 5 - o , 6 o 4 - 0 , 0 3 9 - 0 , 4 0 6 0 , 2 2 1 0 , 4 0 4 - 0 , 8 2 1 - 0 , 3 6 1 - 0 , 2 3 8 - 0 , 0 1 7 - 0 , 7 5 1 0,116 0 , 4 5 4 - 0 , 8 6 l - 0 , 1 6 1 0 , 7 0 3 0 , 8 7 3

- 20

B i j l a g e 3 - TRENDS VAN 0 ' = c + a t ; 0=

DE OPPERVLAKTEN AKKERBOUWGEWASSEN EN GROEPEN VAN GEWASSEN PER GRONDSOORT, o p p e r v l a k t e I n 100 h a ; t = t l j d i n j a r e n en sa= s t a n d a a r d a f w i j k i n g van a Granen Z e e k l e i R i v i e r k l e i V/e i d e s t r e k e n Z a n d g r o n d e n V e e n k o l o n i ë n H a k v r u o h t e n Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Z a n d g r o n d e n V e e n k o l o n i ë n P e u l v r u c h t e n Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Z a n d g r o n d e n V e e n k o l o n i ë n I 9 5 O - I 9 6 5 t 1957/1958=0 c 1619 383 192 2475 1*08 104-8 183 125 94-1 284 3 d 10 17 22 2 , 6 a 1 8 , 3 2 - 2 , 5 8 - 4 , 2 0 -25,64 1,86 - 2,12 - 6,68 - 8,58 -28,80 - 0,24 - 3,11 - 1,06 - 1,62 - 0,90 - 0,23 sa 0,66 1,06 0,52 6,76 0,85 2,90 0,28 0,62 2,84 0,80 3,20 0,19 0 , i 4 0,67 0,17 ! r 0,9^5 -0,530 -0,907 -0,711 0,507 -0,192 -0,888 -0,963 -0,937 -0,076 - 0 , 2 5 0 -0,826 -0,952 -0,336 -0,747 Overige gewassen Z e e k l e i R i v i e r k l e i Weidestreken Zandgronden Veenkoloniën Akkerbouwgewassen Z e e k l e i R i v i e r k l e i Weidestreken Zandgronden Veenkoloniën 1950-1965 t 1957/1958=0 c 599 31 35 70 11 3562 610 361 3506 705 a - 8,48 - 2,46 - 2,28 - 3,87 - 0,88 3,01 -13,78 -15,36 -61,08 0,36 sa 4,58 0,36 0,66 0,97 0,76 15,48 M3 0,26 7,44 0,24 r -0,459 -0,879 -0,678 -0,729 -0,699 0,052 -0,917 -0,984 -0,909 0,633

B i j l a g e 4 . COËFFICIËNTEN VAN DE LINEAIRE TRENDVERGELIJKINGEN VAN DE AREALEN DER GEWASSENGROEEEN IN PROCEN-TEN VAN DE OPPERVLAKPROCEN-TEN BETEELD MET AKKERBOUWGEWASSEN.

P ' = c + a t ; P = p e r c e n t a g e ; t = t i j d i n j a r e n 1920-1929 ( t 1 9 2 V 2 5 = 0} Granen H a k v r u c h t e n P e u l v r u c h t e n O v e r i g e g e w a s s e n 1930-1940 ( t 1935 = 0) Granen H a k v r u c h t e n P e u l v r u c h t e n O v e r i g e gewassen 1920-194-0 ( t 1930 = 0) Granen H a k v r u c h t e n P e u l v r u c h t e n O v e r i g e g e w a s s e n 1950-1956 ( t 1 9 5 7 / ' 5 8 = 0) Granen H a k v r u c h t e n P e u l v r u c h t e n O v e r i g e g e w a s s e n c 5 0 , 0 0 3 3 , 6 0 6 , 7 3 9 , 5 2 5 7 , 0 0 2 8 , 3 0 6,62 8 , 0 7 5 3 , 7 0 3 0 , 8 0 6,67 8,76 5 8 , 0 0 2 9 , 6 0 3,97 8 , 4 0 ! a - 0 , 1 9 7 0,152 0,006 0 , 0 3 4 1,131 - 0 , 8 6 6 - 0 , 0 8 4 - 0 , 2 1 2 0,638 - 0 , 4 8 7 - 0 , 0 2 0 - 0 , 1 2 3 0,442 - 0 , 2 5 7 - 0 , 0 8 7 - 0 , 1 0 0 sa 0 , 2 1 8 0 , 0 2 4 0 , 0 5 1 0,105 0 , 5 6 0 0 , 2 5 0 0 , 0 3 7 0,090 0 , 0 9 1 0,022 0,005 0 , 0 0 1 0 , 0 5 8 0,092 0 , 0 3 8 0,067 r - C . 5 4 4 0 , 5 6 7 0, 012 0,112 0 , 7 4 8 - 0 , 9 1 7 - 0 , 6 0 3 - 0 , 6 1 7 0 , 5 6 0 - 0 , 8 5 1 - 0 , 2 7 8 - 0 , 6 2 5 0 , 8 9 8 - 0 , 2 2 9 - 0 , 5 2 3 - 0 , 3 7 0

22

-B i j l a g e 5 . TRENDS VAN DE GEWASSENGROEPEN PER GRONDSOORT IN PROCENTEN VAN DE TOTALE OPPERVLAKTEN -BETEELD MET AKKERBOUWGEWASSEN. P ' = c + a t ; P = p e r c e n t a g e en t = t i j d i n J a r e n Granen Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Zandgronden V e e n k o l o n i ë n H a k v r u c h t e n Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Zandgronden V e e n k o l o n i ë n P e u l v r u c h t e n Z e e k l e i O v e r i g e g e w a s s e n Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Zandgronden V e e n k o l o n i ë n P e r i o d e I 1920-1929 ( t 1 9 2 V 2 5 = 0 c 1 3 3 , 1 5 5 6 , 2 3 3 9 , 6 9 6 4 , 0 3 1 8 , 3 2 3 1 , 6 7 3 1 , 3 6 3 9 , 1 8 2 9 , 8 0 ^ 7 , 1 0 1 2 , 9 6 1 7 , 3 2 1 2 , 4 1 2 1 , 1 2 6 , 1 6 4 , 5 6 a 2 - 0 , 6 7 9 - 0 , 1 0 1 - 0 , 5 3 9 0,155 - 0 , 3 5 5 0 , 1 1 1 0,188 0 , 4 2 3 0 , 1 4 1 0,532 0,199 0,372 - 0 , 0 8 9 0 , 1 0 5 - 0 , 2 9 0 - 0 , 1 6 5 sa 3 0,226 0 , 0 7 4 0 , 1 5 0 0 , 0 6 5 0,142 0 , 1 3 8 0,058 0,079 0,046 0 , 1 6 5 0,127 0,277 0,059 0, c6o 0,033 0,061 r 4 -0,739 -0,448 -0,784 0,639 -0,636 0,273 0,755 0,884 0,734 0,752 0,483 0,428 -0,469 0,191 -0,967 -0,691 Periode I I 1930-1940 ( t 1935 = 0) c 1 a 2 42,02 1,019 59,35 0,694 50,84 1,471 70,00 1,203 60,92 1,329 29,96 -0,386 28,16 -1,030 32,32 -1,136 25,00 -1,182 3^,53 -1,054 12,83 0,238 15,11 -0,392 12,47 0,324 16,77 -0,312 5,00 -0,017 4,54 -0,266 sa 3 0,287 0,2 04 0,245 0,171 0,383 0,182 0,121 0,171 0,138 0,371 0,082 0,171 0,156 0,111 0,006 0,089 r 1 0,763 0,719 0,891 0,917 0,758 -0,576 -0,910 -0,911 -0,911 -0,687 - 0 , 6 9 1 -0,600 0,569 -0,555 -0,125 -0,581 c 1 38,75 57,86 15,53 67,16 51,92 32,20 29,68 35,59 27,28 10,51 12,89 16,18 12,44 18,84 5,55 1,55 Periode I en I I 1920-19IO ( t 1930 = 0) a 2 0,561 0,311 0,919 0,615 1,052 -0,380 -0,355 -0,606 -0,497 -0,992 -0,022 -0,171 0, Oil -0,329 - 0 , l l 6 -0,057 Sa 3 0,135 0,023 0,142 0,078 0,151 0,068 0,080 0,102 0,085 0,164 0,043 0,021 0,030 0,076 0,021 0,042 r 4 0,690 0,705 0,837 0,874 0,843 -0,787 - 0 , 7 1 1 -0,806 -0,800 -0,819 - 0 , l l 8 - 0 , 4 l l 0,184 -0,704 -0,791 -0,302 1)

B i j l a g e 6 . TRENDS VAN DE GEWASSENGROEPEN PER GRONDSOORT IN PROCENTEN VAN DE TOTALE OPPERVLAKTEN BETEELD MET AKKERBOUWGEWASSEN. ? ' = c + a t ; P = p e r c e n t a g e en t = t i j d i n j a r e n Granen Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Zandgronden V e e n k o l o n i ë n H a k v r u c h t e n Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Zandgronden V e e n k o l o n i ë n P e u l v r u c h t e n Z e e k l e i O v e r i g e gewassen Z e e k l e i R i v i e r k l e i W e i d e s t r e k e n Zandgronden V e e n k o l o n i ë n c 1 1+5,4-6 6 3 , ^ 0 5 ^ , 4 5 7 0 , 6 9 5 7 , 8 9 29,44-3 0 , 0 7 3 3 , 5 1 2 6 , 7 4 4-0,22 8 , 2 8 l 6 , 8 l 6 , 5 ^ 1 1 , 9 9 2 , 5 8 1,89 P e r i o d e I95O ( t 1 9 5 7 / ' 5 8 a 2 0,4-88 0 , 9 5 5 1,159 0,506 0 , 2 4 5 - 0 , 0 7 5 - 0 , 5 1 1 - 0 , 9 3 9 - 0 , 3 7 0 - 0 , 0 7 8 - 0 , 1 4 8 - 0 , 2 6 5 - 0 , 4 4 9 - 0 , 2 2 0 - 0 , 1 3 7 - 0 , 1 6 7 -1965 = 0) sa 3 0 , 1 0 7 0 , 0 5 1 0 , 0 9 8 0 , 0 6 3 0 , 1 3 ^ 0 , 0 6 7 0 , 0 9 1 0,109 0,064-0,163 0 , 0 8 7 0 , 1 1 8 0 , 0 3 7 0,022 0 , 0 2 7 0 , 0 3 3 r 4 0,772 0 , 9 4 0 0,953 0,907 0,439 - 0 , 2 8 9 - 0 , 8 3 2 - 0 , 9 1 5 - 0 , 8 3 8 - 0 , 5 8 1 - 0 , 4 1 3 - 0 , 5 1 4 - 0 , 9 5 6 - 0 , 6 4 l - 0 , 8 0 3 - 0 , 8 0 2 1)

24 -N e d e r l a n d 192 0 - I 9 4 ü Opp. x 1000 ha 900 Akkerbouwgewassen - « • - • 300 -S i — j — i — t — i — _ i i i i i <., » i < i f i g . I 1 1920 25 Tö~ ' 3 5 "nfö" 500 4-00 Granen ^ i i i i i i i 192 0 ' 2 5 j u ' 3 0 ' 3 5 'if-0 I 2 300 Hakvruchten 2 GO I-' I I I I 1 I I I I t I I 1920 ' 2 5 ' 2 5 ' 3 0 ' 3 5 "iTFÖ" 1-3 100 0 Peulvruchten • ,.., ., i „ ,. ! 1 1 1 1 ! 1 . I i .' • ! t ! f m • • • , , , / 1920 ' 2 5 ' 3 0 _{' 3 5} • 4 0 I-U 100 0 Overige gewassen • * _*_ I , I , , , , 1920 '25 ! , • 1 / 1 '30 i i ' i i i '35 , • f '4-0 I 5

Opp. x 1000 ha 900 300 -Akkerbouwgewassen I95O 55 1 60 f i g . I 6 ' 6 5 500 4-00 Granen . • • > 1 1 1 1950 • 1 * • ^ • 1 # • » ; i ' 6 0 « . »65 I 7 300 2 0 0 H a k v r u c h t e n I I 1 I I ! _{1 L—i_} I95O _'55 '65 100 Peulvruchten 1 [ 1 1 1950 ₅₅ '60 1 ' ' i _ '65 I 9 100 1 10

26 -Akkerbouwgewassen 3300 32 00 3100 3000 I-Opp. x 100 ha Zeeklei , 1 1 ! I92O '25 '30 '35 900 800 70c Rivierklei I I L , I J !_ _J L l„ ' !_ I92O '25 '30 _'35 flg. II 1 r = 0,454 0,932 0,976 ri = 0,932 •40 ' 1 1 I I 2 - 0 , 8 6 l -0,974 -0,596 0,542 '40 400 300 < Weidestreken • > 1 1 1 1 1 • * x — — _ _ _ _ 1 ) , i 1 .1 . • ^ ** *" • ^ -*• ** 1 1 ) 1 1 1 1 1 f 1 t I I 3 •0,161 •0,931 0,870 r = -0,931 1920 '25 '30 ' 3 5 '40

Opp, x 100 ha 400C Zandgronden 3900 3800 3700 3600 3 5 0 0 ; -f i 1 1 ! I 1 I92O •25 ' 3 0 I / I I ! 1 I ' 3 5 "40 f i g . I I k r = 0,703 r = 0,879 r2 = 0 , 9 0 8 700 600 500 V e e n k o l o n i ë n -• 1 1 1 1 / 1 1 1 1 * *'i' 1 1 1 1 ! 1 1

^i^

1 1 1 J ' I I 5 r = 0,873 f = 0,976 r = 0 , 8 1 5 1920 ' 2 5 ' 3 0 '35 •¥o

2 8 -Granen 192 O - 19J+O Opp. x 100 ha I5OO 1400 1300 12 00 1100 1000 Z e e k l e i f i g . I l l 1

S

1920 I I I ! I < I I ' I •' ' I , I I I I I r r 0,696 •0,789 0 , 8 5 8 '25 '30 ' 3 5 •4o 500 400 < Rivierklei 0 "'" *"' *•• _ » • _ > 1 I 1 1 1 . • 1 1 ! 1 . 1 1 I 1 ! ! 1 1 1 1 1 "~ _ r = ri -I -I -I 2 - 0 , 4 9 1 - 0 , 8 5 1 0,009 0,888 192 0 -25 ' 3 0 ' 3 5 '40 2 00 100 Weidestreken • •*v < • • . " • • • - . . . 1 1 1 1 • --1 . ' --1 ' -:" -! I l l 3 0 , 5 1 3 r = - 0 , 9 2 4 0 , 9 1 4 1920 ' 2 5 '30 '35 •40

Opp. x 100 ha 3000 2900 2 8 0 0 2 7 0 0 2600 2500 2 4 0 0 23OO Zandgronden

S

f i g . I l l 4 1920 r = 0,842 r = 0,942 1 r = 0,936 ' 4 0 50O 400 300 V e e n k o l o n i ë n X ^ I92O ^ 1 t I 1 1 1 i ! I 2 5 ' 3 0 I I I 5 r = 0 , 9 1 8 r1 = 0 , 4 2 7 r „ = 0,932 TW "HRT

H a k v r u c h t e n 192 G - 1940 0 0 O II rH u rH O ON o" II 0 O MD o" 1 II O N CM ON O II rH CM o" II •d" > H \ • \ \ « \ \ \ \ £ / CD f 'S / c / s /

3/

cö N • • / / / / . / • , • \ * ! i r ' / / / / / // '// >/.

. ƒ

/ • & : / ! i ! i | -• -_ -— -— -~ i _ A O o o _o o o ON rH d -c— o 1 II u CM o H O II rH U O O co K \ C\J CM o 1 II u LTN CM O O ; i > i II

i l '

! ! a :<D •H C o r-i O X Ö a> o > o o KN MD 0 0 O I I! o ON CM 0 0 rH CO O * I : I ' / il 11 i ( • •rl <D rH U CD •H > •H K

^A

ICN CM o CM ON C\J > 1 ƒ i i ! ! 1 t * I • v / V o o K N O CM O O CM O r-i ON O 1 II r-i O O S O II cr\ i r > LTN o II s4 i j li

•I

*A

500 4-00 opp. x 100 ha Zeeklei -* • •_ - — *" —• __,- — ** • • • • 300-^ 1 1 1 t 1 t 1 t 1 I 1 • j i • * « ! ! 1 • •~-mrz. [ 1 • ~ i f i g . V 1 r r 1 4 r2 •0,039 0,444 •0,467 192 0 ' 2 5 ' 3 0 ' 3 5 '40 100 0 Rlvierklei • 1 1 1 1 1 1 1 1 j i i i i i i i i i V 2 r = - 0 , 4 0 6 r = - 0 , 0 5 4 r2 = - 0 , 4 l l 1920 '25 '30 '35 ' 4 0 100 0 Weidestreken -• -• • — — » - — -j»_ J ! ' ' ' r ~» : , T '<•=£—:. —;—.•_ _ j . » -1 ,-1 < * • f ' -• _•_-.---*•' . 1 i . : 1 V 3 r = - 0 , 2 2 1 1920 ' 2 5 ' 3 0 ' 3 5 '40 r = 0,880 2 100 Zandgronden 1920 _ _ .:_ _ _ _ _I_7^ , j i . ' 2 5 ' 3 0 35 « -1 -1 -1 , ' r r . •40 V 4 0,404 0,842 0,530 50 V e e n k o l o n i ë n T921T J L__! I ! L _'25 '30 — > . . - . » . . . m . » » ' 3 5 '40 V 5 r = - 0 , 8 2 1 r = - 0 , 8 8 2 rg = - 0 , 7 9 1

- 32 -Overige gewassen 192 0 - 194-0 Opp. x 100 ha Z e e k l e i f i g . VI 1 • 0 , 3 6 l 0 , 3 8 1 r>2 = - 0 , 4 0 9 100 R i v i e r k l e i 1 . ' , 1 1 1 ,1 1 ( l i l 1 1 1 ! ,.—— —J" ' • 1 ! 1920 '25 130 '35 VI 2 r = - 0 , 2 3 8 •0,836 0,477 r = - 0 , 8 3 6 •4-0 100 Weidestreken I I I I I I . S I ! I I L_ 1920 '25 '30 ' 3 5 T W VI 3 r = - 0 , 0 1 7 r = - 0 , 3 2 4 r2 = - 0 , 5 1 5 2 0 0 -100. VI 4 r = - 0 , 7 5 1 r = - 0 , 9 6 7 0,069 100-0 , l l 6 r2 = - 0 , 3 2 1 1920

60 50 4o Opp. x lOCO ha Z e e k l e i f i g . V I I 1 f i g . V I I 4 y rti 380 - 370 360 1950 ' 5 5 «60 Ï65 o ' = 3 5 6 , 2 + 0,3014 t r = 0,519 ( 0 , 1 5 4 8 ) 350 V I I 2 . 340 330 32 0 Ï95"Ö T55 f6ô~ 0' = 6 l , 0 - 1,3776 t r = - 0 , 9 1 7 ( 0 , 1 4 3 0 ) 50 + 0 30 20 V I I 3 Weidestreken 310 300 290 |_ 1950 ' 5 5 ' 6 0 ' 6 5 0' = 3 5 0 , 6 - 6 , 1 0 8 t r = - 0 , 9 0 9 .1 1 1 1 1 . 1 1 1 T 9 ^ " ' 5 ' 5 "— ' 6 0 T6~5~ 0' = 3 6 , 1 - 1,5358 t r = - 0 , 9 8 4 ( 0 , 0 2 6 0 ) 70 60 < V e e n k o l o n i ë n - , .—« Ù y ( 0, 074) 1 1 1 1 1 1 V I I 5 • 1 1 1 1 1 i 1950 ' 5 5 o' = 7 0 , 5 + 0,073 t ( 0 , 0 2 3 8 ) ' 6 0 r •= 0,633

1800 1700 i6oo 1500 l4oo Dpp. x 100 ha Zeeklei -• •

" y

-'

•y

l_J L Granen fig. VIII 1, /' /'. 1950 o' = 1619 + 18,32 t (0,664) r = 0,945 27Ü0 - 2600 2500 2400 23OO Zandgronden rey 2 2 0 0 2100. f i g . VIII 4 _ 1 1 1 1 . I ! 1 1 _ _i L 500 400 300 Rivierklei -• • • • VIII 2 • T?5^~ .55 -o' = 383 - 2,58 t (1,06) '60 r = -0,530 200 195O '55 , r5ö~ 0> = 24-75 - 25,64 t r = -0,711 (3,76) 1 500 40C-3 0 U < Veenkoloniën VIII 3 1950 0' •55 = 4o8 + 1,86 t (0,85) '60 r = 0,507 1950 '55 192 - 4,20 t (0,518) '60 '65 r = -0,907 '65

.Opp. x 100 ha Zeeklei fig. IX 1 fig. IX 4 LOO •»00 , )00. 195C '55 ' 60 0' = 1048 - 2,12 t r = -0,192 (2,90) _4 1 1 1 1 J 1. 1100 -10Ü0 ^5 •00-00 00 IX 2 Rivierklei 1950 '55 '60 0' = 941 - 28,80 t r = -0,937 (2,84) 300 200 _ 100 65 IX 5 1950 '55 0' = 284- - 0,236 t (0,80) r = -0,076 0' = '55 125 - 8,58 t (0,62) -0,963

Peulvruchten 36 O v e r i g e gewassen 400 Opp. x 100 ha Z e e k l e i f i g . X 1 f i g . XI 1 - 800 300 200 100 _ j I i i__J ! ! L 1950 ' 5 5 0' = 301 - 3 , 1 1 t r = - 0 , 2 5 0 ( 3 , 2 0 ) 4 — | — ' • —L 60 ' . ^ 700 6oo 500 1 Ü|J 50 0 R i v i e r k l e i : ; r , 1950 l i '55 r—T -~^~ r — r — t — + - -k— - s , 1 ' 6 0 ' 6 5 X 2 400 Z e e k l e i > ! 9 5 0 Ó55(, ' 6 0 , 0 ' = 599 - 8 , 4 b t r = 0,4-59 (4,58) '65 0 ' = 10 - 1,06 t r = - 0 , 8 2 6 ( 0 , 1 9 2 ) O ₁₀₀ Al R i v i e r k l e i r55 1 7 - l,t>2 t ( 0 , 1 4 ) ïïü~ r = - 0 , 9 5 2 T95Ö i 1 1 0 ' = 31 - 2 , 4 6 4 t r - - 0 , 8 7 9 •65" j u t 1950 ' 5 5 0 ' = 22 - 0 , 9 0 t (0,37) •bö -r = 0 , 3 3 6 X-5, 100 0 ( 0 , 3 5 6 ) V / e i d e s t r e k e n . ^ — — 1 1 1 1 i 1 1 1 1 • , T~ T 1 t 1 1 XI •*—*»„„, • , 1 1 , 1950 ' 5 5 ' 6 0 0 ' = 35 - 2 , 2 7 6 t r = - 0 , 6 7 8 ( 0 , 6 5 8 ) ' 6 5 1950 ' 5 5 o ' = 2 , 6 - 0 , 2 3 t ( 0 , 1 7 ) 100 JUL Zandgronden 1950 ' 5 5 ' 5 0 ~ ' 6 5 0' = 70 - 3 , 8 7 4 t r = - 0 , 7 2 9 ( 0 , 9 7 0 ) XI 5C-Veenkolonië'n i r „ « . — » . — ^ — » , — , j _ _ 1950 ' 5 ï o1 = 11 - 0 , 8 7 6 t ( 0 , 7 5 6 ) r = - 0 , 1

>W

van het totale areaal der akkerbouwgev-assen in Nederland (1920 - 1940) 65 _ Granen 55 50 s y /

y-y

35 Hakvruchten 30 25 V 10 - Peulvruchten 10 Overige gewassen 5 -1920 '25 30 _'35 'U-O

- 38

-Fi£. XII 2 Oppervlakten van de gewassengroepen in procenten van het areaal der akkerbouwgewassen in Nederland (1950 -1965) /O 60 55 Granen 50 -Hakvruchten 30 25 Peulvruchten Overige gewassen 10 5 -1950 55 W '65

b o u w a r e a a l n a a r g e w a s s e n g r o e p v o l g e n s de t r e n d s DO _{o v e r i g e g e w a s s e n} p e u l v r u c h t e n h a k v r u c h t e n pO g r a n e n 100 50-o v e r i g e g e w a s s e n . _ _ . j. „__j--ç ~ .^ h a k v r u c h t e n 1920 30 '4-0 195O '55 ' 60 '65