i
GODSDIENS-ETNOLOGIE OF
ETNOLOGIESE RELIGIEKUNDE?
'N ONDERSOEK M.B.T. TERMINOLOGIE EN STUDIEVELD.
iii
GODSDIENS-ErNOLOGIE OF
ETNOLOGIESE RELIGIEKUNDE?
'N ONDERSOEK M.B.T. TERMINOLOGIE EN STUDIEVELD.
Verhandeling voorgeH! ter vervulling van ·n gedeelte van die vereistes vir die graad
MAGISTER ARTIUM
aan die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Ho~r Onderw,ys
deur
Ignatius Johannes van der Walt.
Studieleier Prof. dr. J. H. Coetzee. POTCHEFSTROOM. Januarie 1976.
v INHOUDSOPGAWE
Voorwoord HOOFSTUK 1
Inleiding en Ori~ntering
1. Godsdiens in die antropologie. 1
2. Die doel van hierdie studie. 2
3. Die beperkinge t.o.v. hierdie studie. 3
4• Tenninologie. 4
4.
1
Etnografie.4
4.2 antropos en antropologie. 6
4.3 etnos en etnologie; volk en volkekunde. 11 4•4 godsdiens, religie en aanverwante begrippe. 15
4·
5
kultuur en kulturologie. 225
·
Die metode in hierdie studie. 296. Die aard van die studie. 30
7.
Die struktuur van die studie. 33HOOFSTUK 2
Etnologie en Godsdiens-etnologie 1 • Inleiding.
2. Oorsprongsteorie~ van die godsdiens. 2.1 Animisme en pre-animisme. 2.2 Die Oennonoteisme.
2.3 Etnologiese monografie~ oor godsdiens.
3.
GodsdieLs as etnologiese werklikheidaanvaar.3.1
Die historiese partikularisme. 3.2 Die dialektiese materialisme. 3.3 Die Franse strukturalisme. 3.4 Die Engelse ,.Social Anthropology.3
.
5
Die kognitiewe antropologie. 4. Van Etnologie na godsdiens-etnologie.HOOFSTUK 3
Religiologie en Etnoreligiologie 1. Inleiding. 36 40 40 48
53
58
58
59
60 6468
~ ~-<vi
2o Die afgrensing tussen etnologie en religiekundeo 86 3. Die religiekunde en sy onderafdelings. 88 3.1 Die geskiedenis van die godsdie s. 90 3.2 Die vergelykende godsdienswetenskap. 93 3.3 Die fenomenologie van die godsdiens. 95
3.4 Rudolf Otto. 99
3.5 Die moderne inkleding van die
godsdiens-wetenskap. 101
4. Vanuit die religiologie na etnoreligiologie. 104
HOOFSTUK 4
Ensiklopediese Oorsig
1. Saamgevatte orienterende oorsig oor die indeling
van die relevante wetenskappe. 113
1.1 Die vyfledige indeling van die wetenskap. 113 •.:: Die etnologie (antropologie) in sy volle
wetenskapsverband. 115
1.3 Die religiekunde in sy volle
wetenskaps-verband. 116
1.4 Die familiewetenskappe van die (
vakwetenskap-like) antropologie en etnologie. 116 1.5 Die familiewetenskappe van die
(vakwetenskap-like) religiekunde. 118
1.6 Etnologie en religiekunde in intermedi~re
wetenskapsverband. 118
2. Breer uitwerking van hierdie indeling. 118 2.1 Die etnologie (antropologie) in volle
weten-skapsverband. 118
2.2 Die religiekunde in volle wetenskapsverband 122 2.3 Die familiewetenskappe van die
(vakwetenskap-like) antropologie en etnologie. 127 2.4 Die familiewetenskappe van die
(vakwetenskap-like) religiekunde. 130
2.5 Godsdiensetnologie en etnologiese
religie-kunde as intermedi~re wetenskappe. 132
HOOFSTUK
5
Godsdiensetnologiese en Etnoreligiologiese Perspektief
1. Die godsdiensetnologiese problematiek. 1.1 Metodologiese aanpak.
134 134
vii
1
.
2
Etnos-trekke aan die begin van hierdiejaartelling.
1
36
1.
3
die middeleeuse tyd.138
1
·4 die verhouding religie-volk sedert dieMiddeleeue.
1
35
1
. 5
die nasionaal-sosialisme. 1411.
6
"christelik-nasionaal". 14<'1.7
huidige godsdiensetnologiese data (veralm.b.t. Afrika). 14<
2
.
Die Etnoreligiologiese problematiek. 1482
.
1
·n a-religieuse antropologie? 1452.
2
Kerk en volkslewe.1
5
1
2.3
Etnoreligiologiese aspekte van die godsdiensin Afrika.
15)
2.
4
2.
5
Die etnoreligiologiese Afrika-problematiek. 16~
Samevatting en evaluasie. 1~
HOOFSTUK 6
Die Religieuse Geloofsw@reld 1 •
2.
Epistemologiese bepaling. Oorsig van die vernaamste data.
2
.
1
Die begrip siel.2.2 die dode en die dodew!reld.
2
.
3
geeste en demone.2.
4
Taboe.2
.
5
Totemisme.2.6
die hoogste wese.2. 7
_
~ _V.oor~rverepi~ ;,, - 8' ~ ~ "" ·- cJ<"r"'-Magl.e.3
.
1
Teoriee i.s. magie.3.
2
Evaluasie van hierdie teoriee.3
.
3
Magie as studie-objek van die godsdiens -etnologie en die etnoreligiologie.3.
4
Magie en religie.3
.
5
Die wese van magie.3.
6
Die verval van magie.Algemene samevatting en terugblik. 4.1 prim@re religiologie.
4.2 etniese en religieuse aspekte.
4
.
3
·n wye godsdiensetnologiese veld. 4.4 die evaluasienorm.169
no
171 171 172 172 11? 173 <?~ 174 175 1"15 179 180 181 184 187188
188
188189
190viii HOOFSTUK 1
Voorouerverering
1
.
Inleiding.191
1.
1
die w,ye spektrum van voorouerverering.191
1. 2
Etnologie of Religiekunde?15'4
2. Dood, voorvadergees en gees.
195
2.1
die dood.196
2.2 van voorvadergees tot gees.
199
2.
3
Die manifestasie van die voorouergeeste....203
2
.
4
Die verering van die voorouergeeste.204
2
.
5
die voorouergees in die lewe van diestede-like Bantoe.
209
2.6
Steeds omstrede terrein.211
3.
Codsdiensetnologiese aspekte van die Manisme.212
3.
1
Manisme binne die etnologie.2
12
1.~ Manisme en die etniese verband.2
15
3.
3
Manisme as etniese grondslag.216
3
.
4
Manisme in sy vormende invloed op die breevolksle1ve.
<'
16
4. Etnologiesre~igiekundige aspekte van die Manisme.
217
4.
1
Is manisme godsdiens?219
4
.
2
God: Skepper of voorouer?22
4
4.
3
Manisme en die sosiale struktuur.230
4·
4
die mistiek by die manisme.234
4.5 manisme en lyding.
23
6
4
.
6
kerk en Christendom by die etnoreligiologie?2
39
HOOFSTUK 8Mite
1. Die verskillende vorme van mitevertelling. 1 .1 mite.
1.
2
volksoorleweringe (sprokies).1.
3
mitiese volksoorleweringe.1.
4
etiologlese vertellings.1
.
5
sage. 1 • 6 legende.1.7
epos.1.
8
novelle en fabel.1
.
9
Samevatting.2. Die ensiklopediese plek van mite-studies.
248
248
249250
250
2522
53
254 255 2<:;~ ;) 2)6ix
2.1 mitologiese studies in die teologie, 257
2.2 filosofiese mitestudies.
2
59
2.3 vakwetenskaplike mitestudies. 261
3. Die funksie van mites. 265
3.1 Bewusmaking van die oertydse. 266
3.2 Proklamasie. 266
3.3 Beleving van die oertyd. 266
3.4 Verklarende funksie. 266
3.5 Sosiale funksie. 267
3.6 Fundering van die geestesbesit, 268
3.7 Pedagogiese funksie. 268
3.8 Magiese funksie, 268
3.9 Samevatting, 269
4
.
Die Teorie van Miteverklaring. 2704.1 Enkele pioniers van die teoretiese mitekunde. 270
4.2 C. Levi-Strauss. 272
4.3 Mites as openbaringsreste. 275
4.4 ·n Mite-analise. 278
5·
Godsdiensetnologiese en etnologiesreligiekundigemitebestudering. 281
5.1 vergelykende mitologie. 282
5.2 godsdiensetnologiese mitestudies. 283 5.3 etnoreligiologiese mitestudies. 284 6. Mitelogie, mitologielogie, mitekunde1 mi
teweten-skap. 285
HOOFSTUK 9
Onafhanklike Godsdienstige Bewegings 1. Die studieontploffing hieroor.
2. Oorsig oor die geskiedenis hiervan in Afrika. 3. Die bewegings in Suid-Afrika.
4. Enkele trekke van hierdie bewegings. 4.1 Leierskapstatus.
4.2 Die Gemeente. 4.3 Aanbidding.
4
·
4
Gesondmaking.5
·
Die Oorsake van hierdie formasies. 5.1 politieke oorsake.5.2 ekonomiese redes, 5.3 sosiologiese redes.
5·
4
reaksie teen die sending.5·
5
denominasionele verskille. 5.6 religieuse redes,?88 290 25'1 293 29.3
29
4
?95 296 <·96298
299
299
299
;~99 300X
5. 7 etniese redes. 300
5.8
ekklesiologiese redes.300
5.9
gebrek aan kommunikasie.30
1
6.
Die hoofkenmerke van hierdie bewegings.301
6.
1
sosio-politieke kenmerke.30
1
6
.
2
religieuse kenmerke.303
7• Tipologie.
J
10
7.
1
Kerke.310
7.
2
Christelike sektes.3
11
7
o3 Nativistiese bewegings.31
1
8
.
TeologiJ~etnologiesreligiekundige engodsdiens-etnologiese studies hieroor.
311
8.1 die teologie. 312 8.2 die etnoreligiologie.
317
8.3 .die godadiensetnologie, 318 Samevc..tting. Summary. Geraadpleegde bronne. 321325
329xi
VOORWOORD
Die voltooing van hierdie magisterverhandeling geskied in die gesindheid van opregte dankbaarheid teenoor die Here vir die krag en geleentheid daartoe. Dit dien bepaald tot die verbetering van die toerusting om, bywyse van die bestude= ring van die godsdie1;s en die etnologiE', die sending er: die sendingwetenskap te beoefen. Di t is ·n voorreg om in ons moe= dertaal iets te lewer op ·n terrein wat jarelank my belang= stelling prikkel.
Aan Mnr. Flip Henning van die Hoerskool Gimnasium, Potchef= stroom, opregte dank dat hy die manuskrip taalkundig nage= sien het.
Aan Mev. Erika Odendaal van Potchefstroom dank vir die tik= werk wat sy behartig he .•
Aan die personeel van sowel die Teologiese Skool van die Ge= reformeerde Kerk in Potchefstroom as die Ferdinand Postma biblioteek van die Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O., dank vir meer as gewone behulpsaamheid.
Aan my eggenote dank vir groot hulp en bystand.
Aan Prof. dr. J.H. Coetzee opregte dank en waardering vir hoogs bekwame hulp, raad en leiding. Daarsonder sou ek die betreding van hierdie besondere studieterre~n nie graag v1ou
onderneem nie.
Pot chefst room. 23 Des. 1975.
HOOFSTUK I
INLF.IDING EN ORief(TERING
--
---1. Godsdiens in d1e antropologie.
Godsd1ens word VI'yl..rel deur alle volkekundiges en hulle v<ikwe; tenskaplike geskrifte as onderafdelint; van die volkeJ...-unde be~ handel. )
Dit vloei daaruit voort dat die volkekunde beskou word a "the study of man"2) o.a. as godsd1enstige wese.
Formeel besien, lei ui t tot die probleem van hoe by die ont; saglike wye st.udieveld van die antropolog1P al die aspekte en
terreinet~.v.die studie van godsdiens, onder een antropologie;
se noemer behoue moet bly. Namate nuwe antropologiese per; spektiewe georen word, meer detailstudie van as~.ekte gele1..rer en verbindinge tussen afdelings en onderafdelings van d1e an= tropologie nodig word en ver-der gereik word na die verb:·nd met ander vakwetenska.ppe en onderafdehngs van vakwetenskappe, i dit noodwendig dat verdieping t.o.v. die studie V<.•.n gc,dsdiens as sodanig daaronder ly.
1) Vgl. Van der Wateren, H. Fra:::er se tecrie oor magie en re= ligie. ·n Kri tiese ontleding met be andere aand.ag aan die inhoud van die begrippe, die verhoudine:; tussen magie en religie en die toepassing daarva11 in die vclkekunue.
Onge,~ubliseerde M.A. verhandeling P.U. vir C.H.O., 1969, p. 1 .<;}
2) Vgl. Barnouw, V. An introduction to anthropology. (Vol= ume Two) Ethnology. Illinois, Dorsey Press,1971, p. ?.
Materieel besien, lei die uitgangspunt dat ons aldus in die volkekunde te doen het met "mense soos hulle in volksverbande leef, en die kul tuur van meilSe ••• "3 ), dadelik tot ·n drietal vrae vtaaromheen die problematiek wat in hierdie studie aange= sny wcrd, gebou is.
Eerstens: moet godsdier.s as deel van dit kultuur beskou word,
of omgekeerd, kultuur as deel van godsdiens? Tweedens: Hoe
is volkekunde wat ooreenkomstig bostaande definisie volke en
hulle kulture wil bestudeer, te onderskei van religiekun e wat godsdiens bestudeer?
Derdens is di t ·n vraag: Waar Hl die gemeenskaplike studieveld
tussen die volkekunde en die religiekunde? Verder, waar en
hoe le die grer.s tussen genoemde vakl-tetenskappe?
2. Die doel van hierdie studie.
Die bepaling van die doel van hierdie studie berus op die uit=
gangspunt dat sekere fenomena en aanverwante verskynsels so
veel as moontlik deur onderskeie vakwetenskappe bestudeer moet
word: die menslike psige deur die psigologie; chemiese data
deur di<' chemie; juridiese data deur verskillende juridiese
wetenskappe ens.
Andersyds is ·n sinnelose versnippering in ·n eindelose reeks vakwetenskappe nie doelmatig nie. Aangenome dat sowel gods= diens as etniese data nie anders afdoende as in ·n outonome vak=
lvetenskap bestudeer kan word nie, impliseer di t twee outonome
vakwetenskappe, nl. etnologie en religiekunde.
3) Coertze, P.J. Red. Inleiding tot die algemene volkekun=
~lord die vocrstelh•1g ger.:J.-.k d t elk ';; n t~;. 111 ·n sj rk l v..-J-= vat word t.o.v. die stuclieterrein 1:1 <:.!'mee elk bele>s i. 1 1'" d1t
nie twee s1rkels wat langs mekaar Hl nie maa mekaar li'ny en ·n
terre1n laat wat tot elk van d1e h~ee ~.J rkel:- behoort 1 afh·:.nr,= ende van die blikrig ~'·6 tot d nrdie geuied \~at tot ··lk v ,1 die sirkels behoort1 dus d1e gemengde of Jn e~~.eJ1ere
r' heil
.•Tussen die suiwer fenomeen godsniens P.n diz ,. n:er t·enomeen volk Hl ·n gemergde terrein 1:1at tot sowel die etnoloe1e as die
religiekunde behoort.
Die doel var. hierdie s u~lie is om te kom tot ·n e istemologie=
se bepaling van die problematiek van die verhouding godcdlen~ volk.
Di t \•lOrd verwesenlik langs die weg van ·n du ·de like afbakening
tussen die stud1eveld van die etnologie en die relig1ekund • Hiermee as grondslag en hierui t voortvloeiend word recpekhe=
welik gekyk na die godsdiensetnologie as onderafdeling v~n die etnolog1e en die etnologiese religiekunde as onderafdel1np v·n
die religiekunde.
Dit voer tot die uiteindelike doel van die studie om bloot te le hoe sowel die godsdiensetnologie as die etnologiese religie= kunde intermediere vakHetenskappe is v1at beide dieo-elfde ge=
meenskaplike studieveld betree r-oos -lit in een geval v nuit
die etnologie en in ie ander geval v<,nui t d1e rel igiekunde benader \-lord en om bloot te le waar die grens tus:::e11 ine:-rlle
intermediere vakwetenskappe gelee is. 3. Beperkinge t.o.v. hier ie s udie.
Ui t bogenoemde doelstelling vloei dadelik r.li e eerste heperkinv
of religiekundige oplossing t.o.v. die problematiek te probeer
bied nie. Daar word slegs gepoog om enkele fasette van die
problematiek onder bespreking te bring vir saver dit bogenoem=
de doelstelling dien. Die bespreking en venverking van die
bekende materiele volkekundige data word naamlik in die eerste
plek gebied met die oog op die omlyning van die studieveld
soos dit met die doelstelling onderneem word. Uiteraard is
di t egter oak getrekkig om met ·n bloat kursoriese bespreking
te volsta2n1 en v.rord dus getrag om die problematiek enigsins
in perspektief te probeer kry.
·n Verdere beperking vloei voort ui t die ontsaglike omvang van
die studieveld self. Prakties kan die hele veld van antropo=
logiese denke by hierdie studie van die intermedi~re veld tus=
sen etnologie en religiekunde betrek word. Dit dwing dus die
beperking af dat benewens die bree riglyne bywyse van snitte
slegs aan ·n drietal verskynsels aandag gegee word, tw. mite 1 manisme en die onafhanklike godsdienstige bewegings.
Ten spyte van boh~noemde beperkings kan hierdie studieprojek nie veel meer wees nie as ·n paging tot ·n vlugtige en oorsigte=
like behandeling en ·n globale terreinverkenning van die ge=
meenskaplike wetenskapsveld: Religiekunde en die etnologie.
4·
Terminologie.Dit is noodsaaklik om sekere gebruikte terme beter te begryp juis omdat in die antropologie nag nie gekom is tot algemeen
geldende benaminge t.o.v. die vakwetenskap self en die daarin
benodigde vakterme nie.
4.1 Etnografie.
Hierdie term \vat semasiologies nie problematies hoef te
wees nie, l<ori promiskueus gebruik.
MiihlmanL en l•liiller handhaaf dit nog o.;; s~non1em vir ie Ul .·
"Volkerkun:ie" ~Jat die :g. "grensgem.:enskappe", 1e clraen" v:on die skriflose kulture, d.w.s. die sg. "natU\a~Jolke", lle.:;tu= deer.4) Hierby slu1t Hans Fischer5) aan deur ;1an te toon d<,
die ( Jrspronklike vyftiende-eeu e Dui tse terr.: ->ll•Olnern 1-1a~
met "Volkerkunde" vandag.
In Frankryk is di t veel later gebruik ~n die betekenis van
klassifikasie van tale en in die Engelse spraakv1€reld aanv;1nk=
lik as sinoniem vir "ethnology" maar later in die be.;kryvJende
sin van die woord,
Oor die algemeen is daar egter oor ·n wye veld ooreen,;temming
dat etnografie, volgens die woord tam, die be krywing van vol=
keen hulle kulture aandui.
6)
Die etnografie is dus "primarily a descriptive and noninter=
prative study". 7 )
4)
5)
6)
7)
Mi.ihlmann, H.E. & M"uller, E.W. (/f.erausgeber) Kul turanthro=
pologie. Koln-Berlin, Kiepenhauer
&
Witsch, 1966, p. 11. Fischer, H. Volkerkunde, Ethnographie, Ethnologie. Zeit=schrift fur Ethnolo~~~' 1970, p. 169 vv.
So Kroeber, A.L. Anthropology; race, language, culture, psychology; prehistory. (new ed., rev.) New York, Har=
court Brace, 1948, p. 5· Coertze, op. cit., • 11. Pen=
niman, T.K. A hundred years of anthropology. London, Duckworth, 1965, p. 17. Lg. maak nog daarvan " he study of a particular race, people or area by any or all the me= thods of anthropology".
Winick,
c
.
Dictionary of anthropology. Totowa, Little= field, Adams, 1972, p. 193.Merkwaardig genoeg is die te:·m etnografie die oudste wat in hierdie verband voorkom, Reeds c.a. 1608 gebruik Johannes
Ol
orirf~s
dit in sy werk getitel "Ethnographia Mundi".8)4.2 Antropos en antropologie.
Die denkende wetenskaplike mens het as antropoloog niks minder nie as homself, die antropos, tot voorwerp van studie.9)
In die antropologie gaan dit om die antropos.
Dit is letterlik die studie van die mens. Die mens is egter ·n wese h•aarby tussen liggaam en siel onderskei moet word op
so ·n wyse dat die eenheid van liggaam en siel vasstaan.10) Die antropologie vind sy wortels terug in die geskiedenis as
vakwetenskap en het uit lg. ontwikkel as outonome vakweten= skap.11) Die geskiedskrywing het nl. ui t "Kuriosi tats-Inter= esse" en "erotische Neugier" 12) geh<:.ndel oor die vraag na die
oorsprong van die mens en sy kultuur, taal, gemeenskap en
8) Fischer, H. op. cit., p. 171. Miihlmann, H.E., Geschich=
te de r Anthropol ogie. 2 verbes:.:erte und erwei terte Aufla= ge, Bonn-Frankfurt, Athenaum Verlag, 1968. p. 78.
9) Vgl. Oberholzer, C.K. Die voorwaardes vir die uitbou van
·n wysgerige antropologie. In Truth and reality; philo= sophical perspectives on reality. Braamfontein, De
Jong, 1971. p. 141.
10) Venter, E.A. Wysgerige temas; ·n keur van Christelik=
wysgerige opstelle. Bloemfontein, Sacum, 1969. p. 27. Die probleem van dichotomie (s1el-liggaam) en trichotomie (siel-liggaam-gees) laat ons buite bespreking. Ons be= spreek teologiese, wysgerige en vakwetenskaplike antropo= logie in die hoofstuk oor die ensiklopediese problematiek. 11) Harris, M. The rise of anthropological theory; a histo=
ry of theories of culture. New York, Crowell, 1968. p. 1. 12) Miihlmann, op. cit., p. 1].
godsd1en en sy groe~.ering 1n volke.
Omdat hierJie \letensk~llJ die men,, 1.1 sy 1-.r;ydde verband wi l om=
vat as "the study of J'i!\ankind as a \·1i10le" 13) of 1n die algemeen as "the 'cience of man"14) en nog nader bepa··l a::: "man and h1c'
works anl behaviour"1)), is
go·_~ ~ekom
tot die I r o l l !I !el1ng va.nfisie~e (or aniese) en kulturele (ook genoem ..:c.·1o-kult rele) antropologie16
l
.
Sedert die dertigerjare v~n hierdie eeu het aar in vierderlei
opsig ·n merkv1aardige ont~ ikkeling t.o.v. die vakgebied van d1e
antropologie ingetree.
Eerstens het sub-vak\'letenskaplike sj:esialisenng kcnmerkend
geword binne die fam1liegroep van die antropologie e ~~eten=
skappe. Die hoogs nodige onderskeiding is gema2k tu~sen ar=
geologie, paleontologie, linguistiek, ens. 17)
Tweedens het, gekoppel aan die 1nterne onderver•leling 1n fi::::1e=
se en geestel1ke antropologie 18), die wetenskapsplurali.,me ·n
nadere interwetenskapllke pre:nsering gekry van die J.::mt V"'IJ
verwante dissiplines wat met die antropologiese di.J~iphne:"
geskake 1 en die outonomi tei t van lg. bevorder het . So . ·kake 1
die fic·iese antropolog1e met lile f1::::1<•log1e en biologie, Jie
13) Hoe bel, E.A. Anthropology; the study of man. New York,
McGraw-Hill, (c 1972) p. 6.
14) Bv. Herskovits, M.J. ultural Anthropology. ew York,
Knopf, 1955. P• 3.
15) Kroeber, op. cit., hoofstuk
3·
16) Herskovits, op. cit., p. 3.17) Vgl. Kroeber, op. cit., hoofstuk 3.
18) Schmidt, W. Handbuch der Methode der Kulturhir; orischen
Ethnologie. Miinster, Aschendorf, 1937. p. 13.
psigiese antropologie met die psigologie, dieptesielkunde, en
psigiatrie, die sosiale antropologie met die sosiologie, ge=
skiedenis, staatsleer en ekonomie en lesbes die godsdiensetno= logie met die religiekunde.19)
Derdens was die ontwikkeling dat die nie-fisiese deel van die antropologie tot ·n groat mate weggebreek het van en los te staan gekom het van die fisiese natuurwetenskaplike antropolo=
gie en as ·n outonome historiese dissipline ontwikkel het. Pa=
rallel hiermee is die idee van die religieuse uniformiteit laat vaar ten gunste van die idee van godsdiens-pluralisme.20) Vierder.s het die kulturele antropologie en die sosiale antra=
pologie die hoof ontwikkelingsrigtings in die antropologie ge=
word. Die kulturele antropologie vind hoofsaaklik sy ekspo=
nente in die Amerikaanse antropologiese geskrifte. Dit het as studie-objek: "the origins and history of man's culture,
their evolution and development and the structure and func= tioning of human cultures in every space and time.21)
19)
20)
21)
8
Vgl. Gluckman, M.
&
Eggan, N. Introduct1on In Banton, M.red. Anthropological approaches to the study-of reli= gion. London, Tavistock, 1966. P• 11.
Pettazoni, R. Ess2_Js on the history of religions.
Authorized tr. by H.J. Rose. Leiden, Brill, 1967. p. 43.
Beals, R.L.
&
Hoijer, H. An introduction to Anthropolo=gy. (4th print) New York, Macmillan (1954, 1953) p. 8.
In die V. S .A. beleef die knlturele antropol ogie ·n dina=
miese wetenskapsbeoefening ook in wyer sin insluitende
die linguistiek, argeologie en fisiese antropologie.
Vgl. verder Smalley, W.A. Anthropological study and mis= sionary scholarship. In Smalley, W.A., red. Readings in missionary a.nthropology. Tarrytown, Pra~cal Anthropo=
logy. New York, Herder & Herder, 1973. p. 3. Kyk ook
Winick, op. cit., p. 29 en Muhlmann
&
Muller, op. cit., P• 11).Hiermee word die aksen< e;ele OJ..- d1e bestudenng vai die ked= tuur hoe1ve~ lit rne orr. lg. as sodc>.n1g gaan nie maar 1·1el kul=
tuur as attribuut van d1e menslike aktivli tei t.
In die Duit e antropclogie word Jie term kulturan+ropologle ook aangetref i.n .J1e sin van Jie ,.:etenskap Hat a,· L 1aJ.: het.
"aus lem emprischen Fluralismus und der Formenm:1mngfal ht;kei
Jer Kulturen typische CJ->.ancen menschenmolichen ·erhalten::; ab= zulesen sucht".22) Die kultuurantropologie 1s ook in hierdie geval besig met die kultuur maar ook nie d1e kulcuur a~ soda= nig nie maar die moontlikhede wat in ·lie mens gelee is soos dit in die kultuur gerealiseer word.
Die sosiale antropolog1e kom in ·n evre mer·kwaardige ontw1kke 1 =
ingsrighng, veral in die Engelse antropolo iese denke, te
staan enersyds as "the study that seeks to formulate the gene= ral laws that underlie the phenomena of culture":']) e11 ander= syd' as die studie van die "social behaviour, generull.v in in= sti tutionalized forms, such as the family, kin hip ~wstems, political organization, legal procedures, relig1o ::; cul s, an
)I "">lj) the like, and tte relat1ons between such inch tutlons. · La=
tere onh;ikkeling van die antropologie le1-1er die vraag na d1e
funksionele in die antropologie op waarby ge~oek 1wrd na die
"functional relationships between the parts of a v1hole cul tt re
22) Mlihlmann & Muller, op. cit., p. 11.
23) Radcliffe-Brown, A.R. The me hod of ethnology and social
anthropology. South African Journal of science. Vol 20
no111923.
p
.f1,
24) Evans-Pritchard, E.E. Socia} .o.nthropology. London. c~=
and thence to explain it as a cohere:r:t system. "25)
T.o.v. die term antropologie is dit voorlopig afdoende om te volstaan met die verwysing na die verdere ontwikkeling in die antropologie t.v. t.o.v. strukturele1 kognitiewe antropologie as resultaat van nadere vakwetenskaplike besinning.
S aamvattend kan dus t.o.v. die term "antropologie" die volgen= de bepaal word:
Eerstens het ·n vloedgolf van antropologiese geskrifte onder die s2.lllbreel term, antropologie, die lig gesien. Hoebel stel ·n
bror.nelys van ongeveer 900 geskrifte op waarvan ongeveer ·n
derde gedurer1de die jare 1960-1972 verskyn het. 26)
Tweedens is die leemte dat nie duidelik gekom is tot die on=
derskeiding van teologiese, wysgerige en vakwetenskaplike an=
tropologie nie.
Die teologiese artropologie is die teologiese besinning oor die antropos soo£ dit in d1e lig van die openbaring bestudeer moet word.
Die <zysgerige antropologie wil die antropos in kosmiese ver=
band sien.
~
Die vakwetenskaplike ar.tropologie besien die mens sodanig as deel van die kosrriese \oJe!·klikheid.
Derdens lei die fei t dat die vak\-1etenskaplike antropologie hom nie beperk tot die mens nie maar telkens die oorgang maak tot die kultuur van die mens, anders as die teologiese en WJSgeri=
25) Jarvie, I.A. The revolution in anthropology. London,
Routledp;e & Paul, 1967. c 1964. p. 182. 26) Sien y bronnelys.
ge antropologie by wie hierdie oorg:-,ng nie soseer voorkom nie,
daartoe do:t die studieveld onhanteerbaar is, sy studieveld l-JYd=
lopig en s:r "';erminologie verwarrend. Die term antropologie voer dus nie tot ·n duidelik afgebakende gebied nie maar veel= eer tot ·n termi!'l.ologie 'e labi rint.
L'.3 Etnos (etnie) en etnolog1e; volk en volkekunde.
Ook hier tref ons ·n Babelse terminologiese spraakven1ar= ring aan.
Die terrr, etnologie is afkomstig ui t die Franse wetenskapsarse= naal en is ·n heelwat j onger term. Di t is vir die eerste keer
gebruik t.o.v. die "societe Ethnologuiqe" in Parys en wel in die sin van geografie as ongeveer die ekwiwalent vir die Duit=
se "Volkerkunde" en "Ethnographie"2
7).
Anders as die etnografie wat bloot beskrywend wil wees, is die etnologie "more inclined toward thecry and the compar3tive ::;tu= dy of institutions." 28)
Soms word die et1•ologie beskou as onderafdeling van die antro=
1 . 29) . d' t 1 - d 1 d' t 1
-po og1e , soms 1s 1e an ropo og1e ee van 1e e no og1e waar lg. hom besig hou met "de studie der beschavingsgeschie=
27) Schmidt, M. Volkerkunde. Berlin, Ullstein, 1924. p. 1 }vv. 28) Winick, C. op. cit., p. 193.
25) So is dit bv. by Beals
& H
oijer naas die linguistiek en argeologie deel van die kulturele antropologie, op. cit., p. 11.denis der Menschheid"30)
Gewoonlik word t.o.v. die etnologie as studie van die volke twee beperkinge t.o.v. die veld van ondersoek geste131). Eerctens is, in ooreenstemming met Bastian en Ratzel die stu=
die beperk tot die nie-Asiatie. e en nie-Europese volke met die
be grip en kenni:-- -.ran die Asi'"ties-Europese volke as ui tgangs=
punt. T~1eedens vJOrd die pre-historiese en argeologiese ar=
beidsveld nie -rir die reken1ng van die etnologie geneem nie
omdat die dusgenaamde wetenskappe self daardiP. terrein betree
bet en di t bui te die lJestek van die terre in van die bestaande
etnologie le.
Verder word betreklike eensternmigheid daaroor aangetref dat di t om die kul turE•:e verbondenheid van die mens gaan hetsy as "study of culture by the method of historical reconstruc= tion"32) 1 hetsy as studie van "culture history and culture
process"33 ), hetsy a vakwetenskap wat as taak het "eindringen
in die Ratio, den Logos der Kul tureleme!"'te und der Kul turereig= nisse"34).
30) ~ Olbrechts, F.M. Ethnologie; inleiding tot de stu=
die der primitieve beschaving. Zutphen, Thilme, 1936.
p.
8
.
31) Schmidt, M. op. cit., p. 14 vv.
32) Radcliffe-Brown, op. cit., p.
8
.
33) Hammond, P.B. Cultural and social anthropology; selected
readings (11th print), London, Collier Macmillan, 1970.
p. 465. Vgl. ook Beals
&
Hoijer, op. cit., p. 11.Oor die --lgemeen ge~rroke het die term tnolo!!"ie in die Anglo~
A merikaanse \Jetensk. f ·')eoefeni ng 1e co ·n ste\·nge r.taanrlek soos die term antropolog1e nie.
Daarbene~-:ens dra di t weinig van ·n etniese 13-chng en word hoof~
saaklik tot die ku' ~·.rele bedry\·.'lf'·Lei,J van die mens beperk.
In di ' Dui tse volkekunde bestaan ewe-eens me "iu1 ·Jellke afba~
kening oor wat etnologie is nie.
Vir Bastian is volkekunde en et. ologie sinoniem.35) Gaandeweg het die invloed van die ewolusionisme die term etnologie wat aanvanklik ·n sterk etniese lading ged.ra het as stud1e van ras~ severskille, etnos en ras, te beperkend laat blyk te wees om die verskuiwing van belangstelling vanaf mensl1ke rasse as so~ danig na die oorsprong van die mens en sy wonderbaarlike op= gang vanaf die primi tiewe stadium tot ·n hoogstaande kul tuur,
te bevat.36) Onder invloed van die ewolusionisme het die term antropologie dus handiger en doeltreffender geblyk te wees.
D1 t beteken egter geensins ·n skerp terminologiese afbakenine
tussen antropologie en etnologie nie.
Intussen is ·n merkwa-:rdige betekenishernuwing van die kant van Muhlmann en Muller gebied deur die etnologie as sosiologiese vakwetenskap te beskou wat "sich mit den interetnischen Zusam~ menhangen und Systemen befaszt und daraus typische Situationen und Prosesse zu abstrahieren sucht".37)
3
5
)
MUhlmann, op. cit., p.8
9
.
36) Ibid., p. 97·37)
op. cit., p.1
2
,
1
6
.
Vgl. ook MUhlmann, W.E. Hassen, Ethnien, Kulturen; moderne Ethnologie. Heuw1ecl&
Ber~ lin, Luchterhand,1
9
64
.
p.5
1
.
waar etnologie in hier~ die sin as "differentielle und vergleichende So~iologie der 'etnischen' Gebilde" is.Dit beteken dat die etnologie hom besig hou met die samehang en wisseh1erking tussen etniese gemeenskappe.
Die term etnies meet dus in hierdie studie nadere bepaling vind as sluitsteen vir ~ etnologiebegrip.
Die term "volkekunde" kom reeds in 1781 voor by die werk van Foster en Sprengel geti tel "Bei trage zur Volker- und Lander= kunde".38 )
Hierdie geografiese lading het die term bygebly tot die he] fte van die 19e eeu. Tot dan beteken dit "die Kunst oder Kenntnis Geschichte, als von ihrem Staatlichen, burger lichen oder ge= sellschaftlichen und sittlichen Zustande".39)
Eers sedert die tweede helfte van die 19e eeu kry die begrip "volkekunde" enigsins ·n etniese betekenis met die verskyning van die vergete maar volwaardige "Volkerkunde" van M.L. Fran= kenheim in 1852.40) Herder e,a, het hierop voortgeborduur met ·n stewige etniese inslag hoe1vel vaag en romanties. 41)
Volk, hoe ondefinieerbaar ookal, is aldus die voorwerp van stu= die vir volkekunde,
In hierdie verband is di t sinvol om volkekunde en etnologie as
sinonieme te beskou42) ofskoon daar oak ·n volkekunde in die
38) 1-bid., p.
97
.
Ft·rd..s.r,
4
C<.;t: .J/J!?tJ,
39) "Worterbuch der deutsche Sprache" van 1811 aangehaal deur Fischer, op. cit., p. 173.
40) Fischer, op. cit., p. 173.
41) Vgl. Muhlmann, Geschichte der Anthropologie, p. 62.
globale s1r: v·m die woor·l is as "die rerspek ive e1ner -uf
die (C.ll!":"t , .:>enz aller Ze1 ten un VcLker genchte ten \iic.·e"=
schaft" .'P) In enger f'i is volkekun<le Jus Ji e rtucl1e va11 ·n
volk of volke. Wat presies die konnota:1e van ~ volk 1r, 1r vir hienhe ::"!:udit-> a!' kardinale betek<?nJ,_;. Voorlo1 '"" vol=
taan ons met die def1ni:ne van ·n volk in :!H~ e n1ec-<> . .an van
die woord as ·n kul tureel-gemeen£k:.pllke ee:1! eHlsbe\·ruste ffe=
meenskap.44 )
In ·lie Engelse spraakgebruik ontbreek ·n implementeerb;Jre ekwl=
walent v1r volkekunde. D1e vertaling van "volk" in "people"
of "nation" is nie volkekundig dier.lik nie.
4·4 Godsdiens, religie en aanverwante begrippe.
Religieuse verskynsels word van vroeg af in antro1•olog1e=
se geskrifte beskryf en bestudeer45) as een v<:n die asr ektc
van die men like kultuur46), as sosiale real1te1t47 ) of
a
~
"cultural system"48 ).
43) 44) 45) 46) 47) 48) Ibid., p. 64.
Coetzee, J.H. Volkereleer (E nosteorie) Dept. Volkekun=
de, P.U. vir C.H.O., Potchefstroom, s.j. p. 15.
De Waal Malefijt, Annemarie. Religion and culture, an
introduction to anthropology of religion. London, Col=
lier-Macmillan, 1969. Hoofstuk 2.
Ibid., P• 1.
Vgl. Berger, P.L. The social reality of religion,Har=
mordsworth, Penquin University Books, 1973 en Berger,
P.L.
&
Luckman, T. The social construct1on of reality.Harmordsworth, Penquin University Books, 1972.
Geertz,
c.
Religion as a cultural system. In Bantonred. Anthropological approaches to the study-or rel1gion.
London, Tavistock, 1966. P• 5·
E.B. Tylor handel in groot dele
v
~
n
sy werk oor religie.49) Na=genoeg alle antropologiese werke behandel die rr;ens in sy reli= gieuse verband. Religie is egter uniek as re'lksie op die open= baring van God. Die God van die Skrif openbaar Homself, nl. in die besondere en algemene openbaring. Hierdie openbaring is)t
afdoende, adekwaat en duidelik tot so ·n mate dat dit die mens
sonder verontskuld1ging in sy konfrontasie met God laat
.5°
)
4· 4· 1 Religie.
Openbaring is die sleutel tot die begrip religie. Nadere beGinning oor die •.-ese en aard van religie is ·n bruikbare ver= trekpunt in hierdie de bat. ·n Definisie wat vanui t die teologie geleen word, is die volgende: religie is "de innerlijk door=
leefde gemeenschap tusschen God en zijn schepsel".5l) Geduren= de die 17e eeu was religie meesal gebruik t.o.v. die godsdier.s,
ten.zyl lg. term meer op die kul tiese daarvan gedui het.52)
Voorts 1~ord in die teologie m.b.t. religie die onderskeiding gemaak tussen religio objectiva en religio subjectiva. Eersge= noemde is identies aan die openbaring van God en wat daaruit voortvloei.5 3 ) Openbaring is die conditio sine qua non viral=
le begrippe van religie omdat religie onlosmaaklik verbonde is aan openbaring.
49) Veral Tylor, E.B. Religion in primitive culture. New
York, Harper, 1958.
50) Bavinck, H. Gereformeerde Dogmatiek, ~ Kampen, Bos, 1928-1967, Deel I. p. 253 vv. Ook Rom. 1.
51) Honig, A.G. Handboek van de Gereformeerde Dogmatiek.
Kampen, Kok, 1938. P• 33. 52) Ibid.
Die religio sutjec:iva i::: allereers ·n habi tu:-, ·n .:ekere aanleg
in d1e men,, 1-1at
11~
!{.
gegewe omstanJighede tot actusooqp.an
:
~
as antwoord op die rellg1o objectiva. Rellr,ie i due cl1e ant= woord op die openbaring. Die openbaring kom tot alle mense. Dus is alle religic ant11oord op die openbanng.
Die v ~ag kom dan dadelik: Is alle religie k11a 1tatief d1e= selfde?
In die eerste plek is die antv10orJ hierop dat Jie versklllen=
de religiee "die zich alle scharen om iets wat voor openbarin
gehouden wordt, ondanks haar verscheidenheid, o h u1ter:::~
opmerfrijke parallelen vertonen •
.,59
)
Oak t. o.v. die rie-christelike rellg1ee word va:·ged.el : "de
mensch streeft immers in jeze religies naar een rel~tie met de transcendente machten, waarvan hij het bestaan vermoedt of meent te \veten, machten die zijn oorsprong, leven er: toekomf't beheersen. ,JP)
5~)
Volgens die Skrif bestaan daar egter ·n ware en ·n pseudo reli= gie_5?) Teologies gesproke is dit valse religie omd,tt it a.
54)
55)
56) 57)Bavinck, J.H., Religieus Besef en Christeli jk Geloof,
Kampen, Kok, 1949. p. 11.
Van Riessen, H. Hijsbegeerte. Kampen, Kok, 1970. p. 49o Rom. 1.
Stoker, H.G., Oorsprong en rigtingj[ Kaapstad, Tafelberg,
1967. p. 126 en Van Riessen, H., op. cit., p. 149 tel die begrip religie baie duidelik en aanvaarbaar t.o.v.
die Christelike religie. Hoe Jie lyn vandaar deurgetrek
moet word na religie as algemeen mePclike verskynsel word nie duidelik gestel nie.
religio subjectiva vals staan teenoor die openbaring.
Daar is dus ·n ware (christelike) religie en ·n pseudo religie.
Ook afgodery is dus religie. Die tekortkoming by die teologie= se religiebegrip i dat hierin nie genoegsame voorsiening ge= lee is vir die religie as grondslag vir die diens van die mens
aan God of ·n god nie maar die mens te eensydig en beperkend besien in sy direkte antwoord op Jie openbaring.
Hierdie uitgangspunt geld in dieselfde mate die filosofiese
religiebegrip met dieselfde eensydigstelling. Die filosofie behoort voorsienHtg te maak vir ·n universele religiebegrip
wat ware en pseudo-religie omvat maar dan met ui tgangspunt O= penbaring, religio objectiva en religio subjectiva.58)
Die filosofiese religiebegrip maak tereg voorsiening vir die
idee van dien aan God in die alledaagse le1ve1 d.w.s. bv. die
kultuurarbeid wat 1n y diepste wese rel1gieus bepaald is.59)
Daar behoort egter filosofies duidelik bepaal te word Hat hier
wesenlik religie 1s ook by die pseuio-religie.
Die vak1veten kapllke antropologiese religiebegrip behoort in
se.
lyn gestel te 1·1ord met die teologiese en filosofie konnotasie
daarvan teneinde ·n eenheids wetenskapstruktuur daar te stel en
P..ldus die terminoloeiese verwarring te probeer verminder.
In hierd1e s1n geld dan nog steeds die aksioma dat alle reli=
gie ant1voord op rl ie open baring is, hetsy as ware of as pseudo
religie. Religie is dus in die wye sin van die \•JOOrd die aan=
duiding van die diens aan God, die Opperwese of ·n god of ·n op=
58
fS~
toker
,
H.G. op. cit., p. 126.60)
perwese. Reli.;i _ i:ord duE' J,n ~elik gebru1k om "alle ·:orme en gesi ndhe:ie V5.n .ien~ v n God en ·;an mem:gemaakte go<.J.e a«n
61)
te dui, d.w.s. ve:al :lie geloof::-1nl.oud" • Rel1g1e 1.rorcl dm:; gebruik in die sin van d1e algemene religieuse menslike ber r:>= wigheid waarin h,y Ht :liens v'n tie tr~nsende:tte "e st::.:·,n kor. .. Per 1efinisie bestaan da".r dus ·n prinsipiel€ verskil tu~sen die term "religie" in bg. sin Haarv3n openb·,nng ten grond=
slag Hl en elke immanent gefundeerde religiebegri wat die openbaring negeer of verh•erp.
Schleiermacher se definisie van religie as "schlechtl.innige..; Abhang1gheitsgefiihl"; di~ v.otl'l E.B. '17ilor "the belief' 111 ::ri= ritual beings"; :lie van Rudolf Otto as die idee van die hel= lige; die van Freud as verwrenge preJeks1es van u1e vaderfi= guur;. di~ van Emile Durkheim as prejek ·ies van die gemeen= skap, ens. staan almal prinsipieel teenoer die religie-begrip sees dit in hierdie studie gebruik word.
Waar die bg. religiebegrip l·mt ep nie-openbaringcgrondslat; I.Je=
rus in die argume.1te-~truktuur V:'ll hier ie ~tudie ingebou
word, geskied it in d1e lig van en ooreenkomstig hierdie on= derskeiiing in aanmerking genome.
4.4.2 Godsdiens.
Die bepaling van die konnotasie van die term en begrip godsdiens, slu1t aan by bg. religie-begrip. Alle godsdiens het ewe-eens te d?en met die O]Jenbc-,ring, die religio objectiva en die rel igio subjecti va. Di t is ook die an twoord op die
openbaring.
60) Vgl. weereens Rom. 1.
61) Vgl. Coetzee, J.H. Etnologiese Kultuurleer. ~ 19
Eerstens is di t n:>dig om ·n klvali tatiewe be paling te ma::k van godsdi.ens. Teologies gesproke is daar, net soos die religie,
·n ware en ·n valse of pseudo godsdiens virsover di t ·n ware of valse antv10ord en gesteldheid t.o.v. die openbaring is. Hier= die ondercke1ding wrJrd, net soos t.o.v. die religie, aksioma=
. 62)
t1es aanvaar.
Die eerste probleem 1@ in die terminologiese onderskeiding tus~
cen god8diens en religie. Die Engelse taal bevat slegs die
term "religion" w3.t don geldend is sowel t.o.v. godsdiens as
religie. In Dui t:;; bestaan die woord "Gottesdienst" in die be= tekenis van ·n ereliens maar W?.t nie as sinoniem vir of in ver= band met die Engelse "religion" gebruik kan word nie. "Got= tesdienst" kom ook selde voor in wetenskaplike geskrifte oor
godsdiens.
In Nederlands en Afr1kaans bestaan die terme godsdiens en re=
ligie allereers omdat dit nie moontlik is om die gedagte-in=
houd van elk waterdig van mekaar te onderskei nie. Teologies gesproke dui godsdie~s op dit wat t.o.v. die verhouding tussen
God en mens of ·n god en mens na bui te tree. 63)
Die sewentiende-eeuse teologiese gebruik van hierdie term dui dan ook meer op die kultiese aspek d.w.s. die erediens.64 )
Filosofies word ~ansluiting hierby gevind in die sin van gods=
61) ~logieae Kalta~rleer. Dept. Volkekunde, P.U. vir
C.H.O., Potchefstroom, s.j. p. 14. Vgl. verder Stoker, op. cit., p. 126; Van Riessen;op. cit., p. 44·
62) Honig, op. cit., p. 33.
63) Ibid.
"1•aarmee diens as dte b ·nieltn
wend."GS) Bv. 111 J.i erel1 n~, binr.ek~mer-Gebe diens e.a. ,;:ul he:e J,· ndelinge. 6 )
,,
'
'·Hiermee staan ons midde in die t;Jeede probleem, nl. t-C·l-dn>r,-as di':!ns aan God. Wat is d1e koi~:,~-~.:te, r,,e e"' ·t t(! ~c·evr:.J., van r:_J., Dit het hiec'bo geblyk dat alle gods .Je·,~, j,._,e\·:'"1 godsdien nie ware godsdtens is nie. Dit beru~ apriorie~ daarop dat daar net een God is en geen tweede n--a~· Hom n1e. 7) Gevolglik kan daar net een ware godsdiens \'lees en it is d te diens aan die een God. Dit is Godsdi••ns. Pr kties i..~e,,proke word hiermee die Christel1ke Godsdi•?ns becloel. Daar 10 egter
oak go·~sdiens, maar an ·n pseudo godsdiens wat wel d1e1"1 is aan ·n god of gode. Maar di t is nie die ware Godsdit~ns n1e om= dat dit nie korrespondeer met die ware religio subjectiva nie en ·n valse en verwronge antwoord is op die een orenban.n& van die een God. Hieruit vloei die onderskeiiing tussen Godsd1enc as diens van die ware God en godsdiens as diens van J.1e (ar-) gode voort.68)
In die gang van hierdie studie ~lOrd egter deLtrgaanr: d1e term godsdiens gebruik in bg. tweerlei sin van die ~oord. Dit moet uit die verband blyk of met godsdi~n~ aldus Golsdiens a· diens
65)
66)
67)
68)
begrip gorisdiens godsdiens in die Is die pseudo= Oak hier is dit weereens nodig dat die
filosofies deurgedink moet word t.o.v. algemeen, oak t.o.v. pseudogodsdien • godsdiens filosofies beskou godsdiens? Ibid.
Stoker,~
cp.
c_(f:
1p
Ql, Deut. 6:4. Vgl. verder Van Peursen, C.A., Hij is hetweerJ Beschouwinge over de betekenis van het woordje "God". Kampen, Kok, s.j., p.
7
vv.Coetzee, Etnologiese Kultuurleer, p. 12.
aan die w"re God of goistli~n · as pseudogoJ.sdiens, d.w.s. ::hens
aan ·n god of gode (afgode) bedoel word.
By die benaming God kom deurgaans die tweerlei konnotasie voor,
,
of t.o.v. die v1are God 6f as die ware God t.o.v. wie ·n ver= wronge beeld geskep word as ·n god of gode. By die god of gode van die pseudogodsdiens kom nie ·n tweede God as faktuali tei t tot stand nie. Daar bestaan m.e ·n tweede goddelike wese naas die een ware God nie. Di t is slegs ·n verwronge beeld wat van Hom geskep word, Na daardie verwronge beeld word as ·n afgod of ·n god verwys. Ofskoon die b~oefena'tr van d::..e pseudogods= diens dus in sy konfrontasie kom tot ·n geloof in en aanbidding
van ·n god of gode het ey te doen met die ware en enige God of= skoon dit nie deur hom as beoefenaar aldus besaf en beleef word nie, Vandaar die bene.ming God wanneer daarmee die enige en ware God bedoel 1o10rd en die verwysing na ·n god of die god by die pseudogodsdiens.
4
.
4
.
3
Religiekunde, Religiologie1Godsdienswetenskap enReligiografie.
Streng genome is religiekunde en die ewe h:mdige term religio=
1 ogie die studie van religie te r-wyl religiografie, as parallel=
le begrip naas etnografie, die beskrywing van religie is.
Godsdienswetenskap is streng genome die studie van godsdiens.
Omdat die begrippe religie en godsdiens inhoudelik grootliks deureengevleg is en wel onderskeibaar maar nie konsekwent skei= baar is nie, word religiekunde of religiologie as sinoniem be=
skou met godsdienswetenskap.
4·5
Kultuur en Kulturologie.van kul tuu:-. 69)
skaplike be~~ri. pe-appara-t !undi['"e en OJ err tie1·1e definisie , van k.-ul tu 1 is dat kul tuur oral ontstaan \vaar die mens ne.tuur
aanraak.70J So ontstaan klere,
pla~:e
,
!;roc•', tn:!l en mm:iek ens. Waar dle mens &3.-'-n of t:..<n, skcp ey kultl>>r l!l<.: •1et '1 die f. siese leHensvlak nie, maar ook 111 sy verho:.~l1111; tot men=se, bv. in sy huweliks-, volks- en staatkundige le1-1e. Kultuur
moet egter nie net gesien v1ord as die produk v:m die mendike
aktiwi tei t nie. Die akhwi tei t self is ook kul tuur, m.a. w. kul tuur is sowel aktiwi tei t as resul taat, sowel innerl1k as ui= terlik. 71 )
Die vraag na die verhouding tussen kultuur en godsJlens kom onmiddellik na vore. Is goi diens en religie kultuur? Is kul=
tuur godsdiens en religie?
Die vraag of godsdi·~ns kultuur of ·n afdeling van kultuur 1s,
worJ owel on-;;kennend as bevestigend beantvmord.
Gewoonlik word gols.:l.ien. as deel van d1e men:::like kultuur be=
skou.
B. Malinowski verwys na die "~eep need to overcome the f'e;u of
personal destruction" wat die grondslag vorm van die geloof in
onsterflikheid, die onsterflike siel v:m die m<us as "not due to any psychological instinct" maar "determined b:r the cul tu=
ral factors of cooper::~tion and by the grmvth of human senti=
ments in the family, in the comradeship of joint v1ork, -nd
69) Bv. Herskowitz, op. cit. , p. 305: "the man made part of
the environment"; Kroeber, op. cit., p. 253, "that which
the human species has and other species and other social species lack".
70) Stoker, op. cit., p. 125.
71) Ibid.
joint responsibil1ty". 72) Hiervolgens is godsdiens ·n attri= buut van kultuur en kulturele bedrywighede.
Hierdie en ander kul turologiese ui tg:mgspunte 1 ~1at god.sdiens
in die ver·b-·nd waarin di t tot kul tuur te staan kom, besien as
projeksie van die menslike gees of as ·n stadium in die mens=
heidsontwikkeling sender in agneming van die bo-kosmiese en
transendente oorsprong van godsdiens in die lig van die begripp ~
religio objectiva en religio subjectiva, staan onversoenbaar
teenoor die Skriftuurl1ke standpunt dat alle godsdiens ant=
woord op die openbaring van God is. Kultuur is nie die bron
van godsdiens nie maar wel openbaring. Daarmee is die onder=
geskikstelling van go:lsdiens aan kultuur prinsipieel onaan=
vaarbaar.
Die verhouding tussen kultuur en godsdiens meet egter nog na= der presiseer word.
H.G. Stoker huldig die standpunt dat godsdi~ns nie kultuur is
nie om die volgende redes: 73 )
Eerstens rig die mens hom in sy godsdie!'ls vertikaal na Bo, na God as ie algenoegsame Skepper terwyl hy in sy kultuurvorming hom horisontaal tot die skepping, sy medeskepsels en die res van die onselfgenoegsame en afhanklike skepping wend.
Die probleem met hierdie motive ring Hl daarin dat met die fei t dat alle menslike handeling, d.w.s. kultuurskepping wat per slot van sake ver~ikaal gerig is, nie rekening gehou word nie.
72) Malinowski, B. The dynamics of culture change; an inqui=
ry into race relations in Africa. New Haven, Yale Univer= si ty Press, 1968. p. 48.
73) op. cit., p. 126.
Die antroj>clogi·~ toor: jLi.·. <Dn l-,.)r; die men::;lik;:- h:•!i.io:line; .leur en d»ur r;c,bGieus b?.}l<>.ld, d.w.s. vertjkaal .-;eri.g is. Hi.~:!·t;r
kom die verdere vra'·g: 1-:::op d1 t t.ie uit
or:
·n lu<..l.isme in dieweer- horisontaal kultuurvcrmend besig is nie., h: diE men.,;~ike
gees nie in alJes tegelyk ~orisontaal e~ vertikaa~ bes1g nie., Die breede motivering is dat gocl_[-'di~:H• onvoorwa;,rdehke en O=
tali tere oor~a1·1e aan God i:o te ~1yl h,y di t me kulLuu;·'- ormi n~;; nie aldus durf doen -::nder om ir: afgodeJ:~· te ve!"/21 r:1e. H1er= omtren- moet OJ gernerk word da.t ·r. dergelike t;es1ndheid van oor= gawe by kul tuurvorming kenmerk~nd ic aan alle religiep:oe be=
paalde kultuurskepping. Graan saa: , jEg, huisbou ens. geski.<d
i:1 oorgege~rendheid ooreenkomstig •iie religieuse r,1oti~f we·'.
daaraan ten grondsl?.g le. In daardie geval wcrd jag ens. '!'lie Boseer afgodery nie maar i" die afgu·le~n.Y veeleer gelee in die
pseudo religieuse voors".;elling en prakt;yk binne die raarn~1erk.
De !'dens i.o di t die rnotivering vall Stoker de~t die rrel"· <lle • in sy gods:'iens maar heers in sy kul tuuraktiwj te1 t. H:i eromtre:•t die volgende: Ku2tuurskepping i::: indt'rda'ld heers ocr he ;-ke~-~
ping kragtens die ~keppingsopdrar; c.an die mens wa.t die luin rnoes bewerk en bewaak.74)
Die bew<?rk en bewaa.k is egter nie net rel i.c;: eur- be]•ctal :1 nj e maar in wye sin deel van r::y religieuse akti1-1i tei t.. Afltropolo= gies blyk duidelik dat die men3 juis in sy heerr::nde kul h .ur= skeppende werkca.,:nheic. religjeus bt>C.rywig i'-'· l~el-:i.•tvaa.r heers h,y oor die bkeppi.11g !Oailr wc.-t by doen, is tegelykertyd vir hom oak ·n religieuse akti wi tej t.
74) Gen. 1:28; 2:15.
Di • is korrek da t die n1ens in sy godsdier,s God moet dien. Die beoefening v::..r' rJ.ie religie geskiec. egter nie altyd kragtens die diel's--<noti vering nie, ook nie altyd die chr:_stelike rel i= gie nie, omdat die me'18 uit die so1 ciige verdorvrenheid van sy
hart wil heers, ook oor God.
Di t blyk dus dat die 1:-ef~ondere ve::-houding tussen godsdiens en kvl -t:uur vanui t ·n c.nder hoek besier: r.1cet word.
Eerstron::. i •li t dnidelik dat daar ·n wesensverskil tussen gods= diem; en kul tuur bestaan. In die eng sin van die woord behels
godsriiens die intiempersoonlike verhouding tum;en mens en God.
Die mens word in die diepte van sy I"J.<,rt V;:)Or Gocl gekonfronteer.
Di t voer tot vnlhardin.:;, berou ooJ sonde, gev:etensworsteling er;s.
't/aar die mens 'lorn krac;tens die pistiese funksie \vat
ey
beoefen1 vcor God vere.J1twoord, is di t s·..<ilver ·n religie1:.se fenomeen.Die religio subjectiva is die subjektie·,,e verkee:r t11s::en mens en Gocl; lie verborge omc;ar.g met Hom; die c.nhro-rd op Sy open= baring betsy dat :l.it god,;<iiens o: pseudo-godsdiens is. Kul= tuurvormi1:g daarer tee'! is e.anraking en omvorrning va11 die na= tuur wat !lie al ty:i geskied by godsdiens nie en ook nie die mo= tief by die be:)efening daarvan is nie.
Vanciaa.r. rh.t god:1d iens en kul tuur wesensverskill eni is. Twee= dens word die verhoud1ngsbepaling ingEnvikkelder vanwee die son=
deval waardeur die kul tuur well isHaar religieus-bepaald bly maar mensgerig word.?5) Dit verstrengel kultuur en godsdiens
tot ·n verdere mate op so ·n \-o/YSe dat die mens vir hom ·n eie
75) Vander Wateren, op. c;t., p. 104.
beeld skep van God en dat hiertile :7len,-, eri,_;te afcodbeelJ men= semaaksel is. Hier1ie beel;l ir- 1n ss l~on:::;on~ale dirnen:-ie ·n kul tuurskep:png en du£ kul tuur. Na i•· vertlkale dimensie e=
sien, is dit egter nog steeds die rel1~1eu~e men~~~ nooit kan en durf loskor~; -l"G ;;;y l<onfr"ntas1e met en ver::.:t•·. r'Ciir.6
teenc r God en SJ openban ng nie. Ook dan l .> Ji T d ,..; nog godsdien·, hetsy a:- ware godsdiens of as p!>eudo e;odsd1.ens maar
in elk geval religio subjectiv3.
Derdens blyk die eng verband tus~en godsdiens en kul tuur daar=
uit dat die godsdiens dikwel:- tot uiting kom of hom bedien van
kultuur, bv. liedere, tempels, heilige
voor~•erpe
,
76)
·n Woorde= lose versugting is godsdiens. Dit kan egter tot uitlnt; kom in ·n bewoorde of geskre1-1e gebed, wat op die hon sontale vl ak ge= stel, kultuur i •Gebede, mites, sages, he1lige geskrifte, liedere, he1.lige ver=
76) Stoker, op. cit., p. 126. Vgl. verder Era::;mu~, O.C.O.,
Die od dienstige begrip en Ul tlewing 1 n ·n Tsi·Jan:tp;emeen= skap. Ongepubliseerde proefskrif, P.U. Vlr C.H.O., 1970.
p. 22. Hy stel hom op die standpunt dat die val·e gods=
diens geen kul tuur is vir soverre di t ·n reaksie teen God is nie. Hy voeg dan daarby: "Dit word egter kultuur vir
soverre dit die mens se skeppin word velfs in sy wegvlug= ting van God af - terwyl die vlug as sodanig relig1.eus
is." Die verskil tussen religieuse "reaksie" en vlug (dade) enersyds en kulturele "skepping en wegvlugLines= daad" (dade) word nie du.i.uelik aangetoon n1.e ofskoon di t voorkom of hy met die "vlug" a religieuse daad in lyn kom met d1.e begrip van rellgie a:.; antwoord op die openba=
tel lings, spreuke ens. kan nie as bui te die kul tuurskat
-staande beskou word nie. Wanneer bv. ·n digwerk voortvloei ui t die hart van die gelowige, wanneer iemand daardie gedig omdra en bepei s 111 sy hart, 1-1anneer aan d1e geston1e voorvaders krag=
tens ·n voorgeskrewe n tueel geoffer wcrd of wanneer ·n ri tuele
dans uitgevoer word, is die deelnemers daaraan religieus besig
en nie kultuurskeppend nie ofskoon wat hulle daarstel en ge= bruik, kultuur is.
Opsommend vloei terminologies hieruit die v~lgende voort: die
kulturologie of kultuurkunde hou hom besig met die bestudering
van kul tuur terwyl die godsdienswetenskap of religiologie hom met godsdiens en religie besig hou.
Wesenlik kan godsd1ens nie as deel van kultuur beskou word
nie. Dus is, epistemologies gesien, kultuurleer of kulturolo=
gie nie ·n afdel i g van die religiologie nie. Ewemin is di t korrek om kultuur sander meer as deel van godsdiens te beskou.
Kultuur is religieus bepaald en selfs in die wydste sin deel van die rellgieu e bedrywighe1d. Omdat kul t ur egter ··n eie
aard en funksie het, is die kul turologie oak nie ·n onderafde= ling van d1e reljgiologie nie. Oak hier vind ons, kragtens die "-·isselwerk1ng, deureengevlegtheid1 noue verwantskap en intieme
verbondenheid var. kul tuur en godsdiens 1 ·n gemengde terre in vir •
wetenskaplike studie. Vir die kulturoloog sal dit religieuse
kul turologie wees 1·1at hy beoefen. Die rel1gioloog sal hierdie
gemengde terrein as di~ van die kulturele religiologie beskou.
So ·n kul turo-reL giologie sal die kul tuur binne die konteks van die religie beskou. Die religio-kulturologie sal religie bin= ne die konteks van die kultuur beskou.
5·
Die Me ode V:J.I. J:ier-lie stulie.Omdat geen veldwerk r l g ~s vir die byeenbrenging van die da=
ta vir hierd~e studie nie, hoef geen nadere metodologiese pre= siseru·g gegee te worl nie as dat d1 t h~er om ·n ep~sterr·clog-1 ~ se begr.ipsbepaling e;aan. Metodologie~ geb:r,.nk ellS ..:~e Ultra -en interwetenskaplike metode vanwaar d1e wetenskap hom "tot
homself inkeer en sy metodiese voortgang en bevindings tot ·n
probleem stel". 77) B inne die raamwerk hiervan word die kri tie. e
metode, d.w.s. die met ode van Hetenskaplike kri tiek, gebru1k
en ~1el veral t. o. v. die "korrektheid (of inkorrektheid) en vrugbaarheid (of onvrugbaarheid)"7B) van die
antropolog~ese
be=vindings en weten~kapsituasie. Hierby is nie soseer d~e be=
vindings en wetenskapl~ke verwerk1ng van dct· 111 geJagte me
maar wel die plas1ng en vakwetenskaplike begrensing en die Sll1=
volle kategorisering al dan nie 1 van data in ·n bepaalde 'rklve=
tenskap.
Di t beteken dat ook die metode van saam- en 1vi::-seh1erking79)
geimplementeer word by die afbakellin{' van vel<te van ondersoek
van vakwetenskappe. Die stud~eterre1n van die onuerhawige vak=
wetenskappe en interwetenskappe moet bepa~l 1vord. HiP.rmee
saam is, metodologies gesproke, wisselwerking in hierdie stuclie
ui ters betekenisvol. Di t moet by ui tstek metodologies vasstCian
dat een •etenskap nie hermeties ~n ·n 1-1aterd~gte komp:1rtement
van die ander afgeslui t word. nie. Die een se evind1nr,s i~ van groot betekenis vir die ander. Daar is gedung begripslJepa=
lings en stelling nodig wat in ·n bepaalde wetenckap nie ge=
77) Stoker, H.G. Beginsels en metodes in :he 1·1etenskap. Pot= chefstroom, Pro Rege, 1961. p. 58.
78) Ibid., p. 60. 79) Ibid., p. 61.
vind en geverifieer kan word nie. Ian moet die een 1~etenskap bevindings by ·n ander leen i.p.v. daardie terrein te probeer oorskry deur bv. as antropoloog filosoof of as filosoof teo= loog te probeer speel.
Hierdie I·Ji::o:selwerkingsmetodes is algemene wetenskapspraktyk en 1vord gec.iurig gebruik bv. tussen die wiskunde en die natuur= kunde, sintuigsfis1ologie van die psigologie en die sintuigs= psigologie van die fisiologie.80) Dat tussen teologie, fila= sofie en die vakv1etenskap antropologie so ·n lvisselwerking be= hoort te bestaan en tot groat nut van al die wetenskappe aan= gewend moet 1~ord, is ·n metodologiese ui tgangspunt by hierdie
d. 81)
stu 1e.
6. Die aard van G.ie studie.
Hierdie
~tudie
wil deel vorm van die Christelike wetenskap,82) in casu J.ie Chrird.elike volkekunde.Hiermee is ons terug by d1e religie-problematiek.
Die mens durf nie neutraal d.w.s. a-religieus optree nie omdat alle menslike hanclelinge d.w.s. alle kultuurskepping w.o. we= tenskapsbeoefening religieus bepaald is.
So) Ibid.
81) Die groat en skadel1ke oneenstemmigheid in die antropolo= gie is bepaald te wyte aan gebrekkige interwetenskapsme= todologie.
82) Vgl. hieroor o.a. Stoker, Oorsprong en rigting, p.
45
vv.;o
IJerder Duvenal'e, B. Christel ike \-letenskap. In 'l'ruth and Reality, ;;! l.l'Jsophin;.] }'e r''Jper:ti ves or r-eality 1 C..eC.i;;a~e::.
to P:'of,,s'lOl' dr. H.G. Stoker. l~n·,rhein en Wer:Y.1ikh.,id. llr.'t ,mfor,t.e:il', ~'c' :ong, p.
S5
'J'V. Vo:ral bied Duvenc:.ge die erondtdae; van hiereie paragr ,.,. •Christel ike l'·~~ensh.;• 16 nie iJ.arir i.a ch t dear Chn .. tene ,_,_ oefen wor nH·. J~: i:: cok niP i1e arliPndu~ tc.- :he ·lt·'tr•Jl
nie ma-r egte Heteu .. <lp.
Kompcnente ""-n ·n Cnri '"like ··eip J.:k-:r-·1 ·:ee, 1:at , r t,'c! · .. -sing is op ·1e volr:e .. :le, ish·" •;oJ.·ende:
Eers".:ens i~ wetenFbl.j::f beocfec.1n€ · s mcnr-like ;-,kt!wi -cl t Lleel
V<m die kul tuurvorrnende taak var: die mens. Gevclgl 11. impli=
seer rl.i ·n bepaal•ie :mtropolczie in din chn- ehk,., ,;eten. r:a idee, r..l. dat die mens ·n relit;ieuse h'~se is, n• he beelil var
God geskape is er. 1n S.Y .il.E'n . Hier.he 1r.e1;s 1:0 gebroke Jeur
die con.ie, gebon:le aar die 1-/et V:l~ GOC. er.. st~"ln at' verhC'udiltf'f=
wese in verhoudir.g tot God en medemens.
So ·n antropologie is t.o.v. die Chnstelike vnlkekunde ni.e net
subjek-:ief v3.n toej:.as•nng nie ma~r des te meer rel-;,vant 11.' r
die ;ners self objek ·,•a!'! 1.;e tenskaplike ntui1e is.
Tvreed.ens moet by Christel ike v:Jlkelc.: .. dige oesi nmng d1e korrd:=
te ~1erklikhe1dsvis::.e bestaan or. re:!t K<~t die wetensk·,J=like werklik~ei:l, die ketbare en d1e veld var. ondersoek is.
By ·n intern-kosmiese en immar.ensleVlSlE' hierop is :lie ken are
beperk tot die kosmiese gegewendhe1d. Die C hnstehke volke=
kunde aanvaar die Heilige Skrif as weter.skapllke kenbron, n1e
as ~1etenskaplike handboek nie omd t d1 t vereenvou! ig1 ng van die problerr.atiek ic en ook nie as resepteboek vir vc•lkekundige
analogiee nie; omdat dit v'e-rteolog1.::enng en vergeesteliking van die volkekundige materiaal sal beteke!". Der-nietem1n i:::; in
die Skrifwasrhede gege··1ens en beg1nseL:- gelee w
bare 1n die volke~tnde u1ters betPken1svol ir-, bv. t.o.v. die
begrippe kultuur, volk (etnos), religie er:s.
Derdens is die ch.rictelike metodologie by die Christ elike vol=
kekunde van toepassing. Daarsonder verloop die wetenskaps= beoefening metodologies in die wi ldernis. Die vernar.mste me=
todebeperking vind ons hy die fenomenologie en die positivis=
tiesP. wetenskapsidee wat die sin van die wetenskap laat vas= steek in en beperl: bly tot die beskrywing van die werklikheid.
Di t is wat die vo::_kekunde en veral die religiekunde bet .ref 1 ·n
dodelike beperking wat perspektivies alle lig wat die Skrif
op die data werp, afsny en die wetenskapsbeoefening daarin lamle in so ·n mate dat die werklikheid nie verklaar kan word nie·. die samehang nie sinvol blootgel€ en tot geen evaluasie gekom kan word nie.
Laastens gaan di t by die Christel ike volkekunde om ·n dieper
doelstelling t.o.v. die wetenskap. Omdat die metode meer is
as beskrywing van die fenomena, transendeer die doel van die
beoefening van die wetenskap in hierdie geval ook blote be= skrywing.
Die doel v"L!l die studie van christelike godsdiensetnologie en
christelike etnoreligiologie en die afbakening daarvan teenocr
ander wetenskappe gaan veel verder, nl. verklaring van die samehange van etniese verskynsels, verifikasie en eva.luasie daarvan in die lig van die Skrifperspektief.
Die eind- en hoogste oel is dat die wetenskap religieuse diens aan God is. Aldus word die mens instaat gestel om sy
menslike roeping des te beter te volvoer, die kvmad in sy
voortgang te stuit en aan die volke die aard van hulle roeping voor te le. Dat in die godsdiensetnologie die kombinasie van
die mens en godsdiens, etnos en religie vnorwerp van studie word, maak die taak van so ·n Christelike vakwetenskap des te
