Vertalen of niet vertalen, hoe is de vraag: Een blik op het
vertalen van Spaanstalige boektitels in het Nederlands en in het
Engels
Universiteit van Amsterdam
Faculteit der Geesteswetenschappen
Taalwetenschappen: Vertalen
Masterscriptie Roos Burger
11360682
Begeleider: Dhr. Dr. E.R.G. Metz
Samenvatting
Literatuur speelt een belangrijke rol bij het creëren van een culturele identiteit van een land. Het beeld van deze culturele identiteit kan op verschillende manieren worden vertaald, waardoor de vertaling als het ware invloed heeft op het beeld dat van een land wordt geschetst. Deze scriptie is een uitbreiding van de termpaper van de Master Taalwetenschappen Vertalen die Nederlandse vertalingen van Spaanstalige boektitels analyseerde. Het doel van de scriptie is om de lezer van informatie te voorzien over vertalingen van boektitels van
Spaanstalige literatuur in twee verschillende markten; de Nederlands- én de Engelstalige boekenmarkt waarmee het, het bestaande onderzoek uitbreidt. Het gaat daarbij vooral om het verschil in vertaalmethode waarvoor is gekozen, voor de vertaling van de boektitels in deze twee markten. Het corpus bestaat uit 277 titels, welke worden ingedeeld aan de hand van de vertaalprocedures van Vinay en Darbelnet (1995). De resultaten worden in het tweede hoofdstuk besproken. Hierbij wordt vooral gekeken naar welke procedures het meeste worden gebruikt. Boektitels behoren volgens Genette (1977:4-5) tot de peritekst van een literair werk. Evenals
bijvoorbeeld het voorwoord, een toelichting van de vertaler, de naam van de auteur, de illustratie op de omslag, etc. Kortom, alle teksten die de roman omringen, behalve het verhaal zelf. De peritekst vormt samen met de epitekst de paratekst. Ook de epitekst is gelinkt aan de roman, maar de locatie van de tekst over het werk is niet op of in de roman zelf te vinden maar hierbuiten. Bijvoorbeeld een recensie over een werk of een interview met een auteur. Het derde hoofdstuk belicht enkele boektitels waarbij de Engelse of Nederlandse titel sterk van de Spaanse verschilt. Het gaat daarbij vooral om het verschil of de overeenkomst in vertaalprocedure waarvoor de twee markten hebben gekozen. Hier wordt gekeken naar de paratekst om te achterhalen hoe de titel van de roman is ontstaan en of deze, en andere onderdelen van de paratekst, invloed hebben op het beeld dat van de roman wordt gegeven. Het doel van de scriptie is onderzoeken of een wereldtaal als het Engels en een middelgrote taal als het Nederlands, het vertalen van (Spaanse) literatuur verschillend benaderen waarbij de dominance theory van Venuti (1995) een belangrijke rol speelt. Hoewel Van Wayenburg (2014) de Nederlandse taal toch een béétje als een wereldtaal beschouwt, doordat zij wereldwijd veel grote talen met elkaar verbindt, komt het Nederlands met 22.040.690 sprekers lang niet aan het totaal aantal sprekers van de Engelse taal met 942.533.930 sprekers of de Spaanse met 517.824.310 sprekers (Ethnologue, 2016). Omdat er zeer weinig onderzoek is gedaan naar vertalingen van boektitels en omdat er geen onderzoek is gedaan naar Nederlandse en Engelse vertalingen van Spaanstalige boektitels, is deze scriptie relevant en vernieuwend voor de vertaalwetenschap.
Inhoudsopgave
Lijst met figuren en tabellen 4
1. Inleiding 5
1.1 Probleem- en vraagstelling 5
1.2 Theoretisch kader 6
1.2.1 Korte samenvatting termpaper 6
1.2.2 Dominance theory en de onzichtbaarheid van de vertaler 8 1.2.2.1 Dominantie Engelse taal op mondiale boekenmarkt 9 1.2.2.2 Literatuur als identiteit 10 1.2.3 Genettes paratekst en de uitgeverij 11
1.3 Methodologie 13
2. Analyse van de vertaalprocedures 14
2.1 Vertaalprocedures NL 14 2.1.1 Borrowing 14 2.1.2 Calque 14 2.1.3 Letterlijke vertalingen 15 2.1.4 Transpositie 16 2.1.5 Modulatie 16 2.1.6 Equivalentie 17 2.1.7 Adaptatie 17 2.2 Vertaalprocedures EN 18 2.2.1 Borrowing 18 2.2.2 Calque 18 2.2.3 Letterlijke vertalingen 18 2.2.4 Transpositie 19 2.2.5 Modulatie 20 2.2.6 Equivalentie 21 2.2.7 Adaptatie 21
2.3 Gebruik van het bepaald lidwoord 21
2.4 Belangrijkste verschillen tussen de Nederlandse en Engelse vertaalde titels 22 2.4.1 Verschil in gebruik procedures vertaalde boektitels 22
2.4.2 Niet vertaalde boeken Engels 24
3. Uiteenzetting belangrijkste verschillen procedures aan de hand van de paratekst 25
3.1 En la orilla (Anagrama) – Rafael Chirbes 25
3.2 Son de almendra (Alfaguara) – Mayra Montero 28
3.3 El naranjo, o los círculos del tiempo (Alfaguara) – Carlos Fuentes 31
3.4 Los ingrávidos (Sexto piso) – Valeria Luiselli 34
3.5 Riña de gatos: Madrid 1936 (Editorial Planeta) – Eduardo Mendoza 36
4. Conclusie 39
5. Discussie 40
6. Bibliografie 41
Bijlage 1: Bibliografische lijst vertaalde boektitels
Lijst van tabellen en figuren Tabellen:
Tabel 1. Voorbeelden borrowing in Nederlandse vertaling 14 Tabel 2. Voorbeelden letterlijke vertalingen in Nederlandse vertaling 15 Tabel 3. Voorbeelden letterlijke vertalingen B in Nederlandse vertaling 15 Tabel 4. Voorbeelden transpositie in Nederlandse vertaling 16 Tabel 5. Voorbeelden modualtie in Nederlandse vertaling 17 Tabel 6. Voorbeelden adaptatie in Nederlandse vertaling 18
Tabel 7. Voorbeelden borrowing in Engelse vertaling 18
Tabel 8. Voorbeelden letterlijke vertalingen in Engelse vertaling 19 Tabel 9. Voorbeelden letterlijke vertalingen B in Engelse vertaling 19
Tabel 10. Voorbeelden transpositie in Engelse vertaling 20
Tabel 11. Voorbeelden modualtie in Engelse vertaling 20
Tabel 12. Voorbeelden adaptatie in Engelse vertaling 21
Figuren:
Figuur 1. Vertaalprocedures vertaalde titels Nederlands 23
Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Probleem- en vraagstelling Probleemstelling
Zoals in het termpaper werd besproken, is er zeer weinig onderzoek gedaan naar de vertalingen van boektitels. De betreffende studies, zoals die van Gavling (2008) over vertalingen van boektitels van het Zweeds in het Engels en vice versa, zijn daarnaast nauwelijks taalkundig. Er is geen gebruik gemaakt van de vertaalprocedures van Vinay en Darbelnet (1995), die vertalingen taalkundiger benaderen door bijvoorbeeld te kijken naar
verschuiving in woordsoorten. Andere taalkundige aspecten als explicitering, omissie of alliteratie en dubbele betekenissen komen in deze onderzoeken ook niet aan bod. Het onderzoek van Gavling is in dat opzicht alleen beschrijvend, waarbij ze categorieën samenstelt van titels waarin meerdere procedures zijn gebruikt. In mijn termpaper heb ik onderzocht welke methodes het meest worden gebruikt bij het vertalen van Spaanstalige boektitels in het Nederlands. Hoewel van de originele titel afwijkende vertalingen van boektitels een veel besproken onderwerp zijn in diverse media, worden de meeste boektitels direct vertaald zonder veel
aanpassingen. Om dit onderzoek aan te vullen, gaat de scriptie bestuderen hoe een grotere taal als het Engels omgaat met vertalingen van boektitels. Het feit dat de Engelse taal een dominante rol speelt in de wereld is te zien aan het aantal vertalingen. Sinds de Tweede Wereldoorlog is het Engels de meest vertaalde taal wereldwijd (Venuti 1995:14). Er zijn echter veel minder werken die naar het Engels toe worden vertaald. De hypothese, gebaseerd op Venuti’s Translator’s invisibility, is dat er in de Engelstalige titels meer adaptatie is te vinden dan in de Nederlandse. Venuti (1995:15) geeft aan dat de Engelstalige lezer gewend is geraakt aan een goed lopende vertaling, waarbij de waarden van de Engelste taal en cultuur op een onzichtbare wijze zijn vervlochten met het vertaalde werk en er geen waardering is voor het ‘vreemde’ uit het origineel. Zo werd er door Graves opzettelijk voor gekozen om Suetonius’ The Twelve Caesars sterk aan te passen aan de heersende waarden uit het
Engelstalig gebied (1995:29-30). Volgens Venuti moet de tekst voor de Engelse lezer dus vooral goed weg kunnen lezen.
Vraagstelling Hoofdvraag:
Zijn er waarneembare verschillen tussen vanuit het Spaans vertaalde boektitels in het Engels en in het Nederlands?
Deelvraag 1:
Is er meer adaptatie in de vertaling van boektitels bij een dominante taal dan bij een kleinere taal? Deelvraag 2: Hoe kan het verschil in de keuze voor de vertaling worden verklaard?
1.2 Theoretisch kader
Een aantal verschillende theorieën met betrekking tot het vertalen vormen de basis van deze scriptie. De theorieën worden in het analytische deel van de scriptie toegepast, wanneer deze kijkt naar vertaalde boektitels. Jean-Paul Vinay en Jean Darbelnet (1995) delen de praktijk van het vertalen in zeven procedures in. Deze procedures lopen van het niet vertalen of zeer letterlijk vertalen naar meer vrij vertalen. De procedures worden hieronder kort uitgelegd. De vertaalde boektitels worden aan de hand van deze procedures ingedeeld en besproken in het tweede hoofdstuk. In de analyse van de Engelse vertalingen van Spaanse boektitels in vergelijking met de Nederlandse vertalingen speelt de dominance theory van de Amerikaanse
vertaalwetenschapper Lawrence Venuti (1995) een belangrijke rol. Deze wordt in sectie 1.2.2 besproken. In het tweede hoofdstuk wordt gekeken of deze theorie ook geldt voor het vertalen van boektitels. Om dieper in te gaan op de keuze voor een vertaalde titel dient de theorie van Gérard Genette (1997) over de paratekst van een boek als handvat voor de analyse in het derde hoofdstuk. De theorie van Genette en een onderzoek van Siri Nergaard (2013) die ingaat op de invloed van de uitgeverij op de paratekst en op het boek zelf worden besproken in sectie 1.2.3.
1.2.1 Korte samenvatting termpaper
Vanwege het geringe aantal onderzoeken dat is gedaan naar vertalingen van boektitels, was het onderwerp van de termpaper gericht op dit thema. Een Zweeds onderzoek over vertalingen van boektitels vanuit het Engels in het Zweeds en vice versa, diende als het belangrijkste voorbeeld voor de termpaper. Gavling (2008) onderzocht 156 Engelse boektitels en concludeerde dat 43% van de titels die vanuit het Engels in het Zweeds werden vertaald, behoren tot de categorie letterlijke vertaling. Daarna volgde de categorie ‘een compleet nieuwe titel’ met 17% en daarna ‘het behouden van de originele titel’ met 14%. De resultaten van Gavling over boektitels vertaald vanuit het Zweeds naar het Engels werden niet besproken in de termpaper. Maar omdat het Engels een belangrijke rol zal gaan spelen in de scriptie zijn deze resultaten hier wel van belang. Gavling onderzocht hoe 47 Zweedse titels werden vertaald naar het Engels. Het aantal is een stuk lager omdat er relatief weinig titels naar het Engels toe zijn vertaald, wat op zich zelf een interessante ontdekking is. Ze concludeerde dat 60% van de titels letterlijk werden vertaald, daarna volgde met 13% de categorie ‘letterlijke vertaling met aanpassing en daarna de categorie ‘een nieuwe titel die dicht bij de originele titel staat’ met 11 %. Gavlings onderzoek spreekt de hypothese van Venuti tegen die beweert dat het Engels als dominante taal in vertaling veel aanpast, omdat haar resultaten laten zien dat er in het Engels juist meer letterlijk wordt vertaald en minder wordt geadapteerd. Het is echter de vraag of de resultaten een goed beeld kunnen geven omdat het corpus slechts bestaat uit 47 titels. De belangrijkste vraag die het onderzoek van de termpaper leidde was: welke vertaalprocedures worden het meest toegepast bij het vertalen van boektitels vanuit het Spaans in het Nederlands? Doordat vertalingen van boektitels in Nederlandse (social) media vooral negatief worden besproken, omdat deze vaak niet letterlijk het origineel zouden volgen, was de verwachte hypothese dat de meest gebruikte procedure bij het vertalen van boektitels ‘adaptatie’ zou zijn. Dit bleek echter niet het geval. Van de 516 geanalyseerde boektitels bleek 52% letterlijk vertaald, de grootste categorie van vertaalde titels, evenals in het onderzoek van Gavling over Engelse titels in het Zweeds vertaald. Er zijn dus meer titels die wel letterlijk het origineel volgen, dan titels die dit niet doen. De percentages van de termpaper spreken naast de (social) media ook de Franse taalwetenschappers Jean-Paul Vinay en Jean Darbelnet tegen, die schrijven dat de vertaalprocedure ‘adaptatie’, waarin titels sterk worden aangepast, de meest voorkomende procedure is bij het vertalen van film- en boektitels. Een geadapteerde titel kwam in 32% van de gevallen voor. Hieronder zullen kort de vertaalprocedures van Vinay en Darbelnet worden besproken die ook gebruikt zijn in het termpaper en aan de hand waarvan de vertaalde titels zullen worden ingedeeld.
Vertaalprocedures Vinay en Darbelnet
Als handvaten voor het vertalen geven Vinay en Darbelnet zeven vertaalprocedures. De auteurs geven aan dat deze procedures ofwel afzonderlijk van elkaar ofwel in combinatie met elkaar kunnen worden gebruikt (Vinay en Darbelnet, 1995). Afhankelijk van hoe dicht de doeltaal (DT) bij de brontaal (BT) ligt, kan de vertaler een
keuze maken voor de vertaalprocedure. Bij talen die dicht bij elkaar liggen, kunnen de meeste elementen letterlijk worden vertaald. De methodes die hieronder vallen noemen Vinay en Darbelnet een ‘directe vertaling’. Het kan zijn dat een directe vertaling niet mogelijk is. Om de boodschap in dat geval goed over te brengen op de lezer, kiest de vertaler voor een indirecte vertaling. Deze methodes vallen onder een ‘oblique’ vertaling.
Hieronder volgt per procedure de uitleg die de auteurs eraan gaven. Het laat kort enkele voorbeelden van titels uit het corpus van de scriptie zien, welke bij de analyse van de resultaten in hoofdstuk twee verder worden toegelicht. In paragraaf 2.1 worden de Nederlandse vertalingen behandeld en in paragraaf 2.2 de Engelse. Onder directe vertaalprocedures worden de volgende drie categorieën verstaan:
1. Borrowing
De eerste en gemakkelijkste procedure die Vinay en Darbelnet (1995) aandragen noemen zij ‘borrowing, een onderdeel van leenvertalingen. Bij deze procedure wordt een woord of een aantal woorden van de BT
overgenomen in de DT zonder deze te vertalen (1995:33). Door woorden als ‘dollar’ of ‘tortilla’ die uit de BT komen direct over te nemen in de DT, laat de vertaler de lezer kennis maken met de cultuur van een ander land. Een voorbeeld uit het corpus van de boektitels is het overnemen van de titel ‘nada’ (‘niets’).
2. Calque.
Volgens Vinay en Darbelnet (1995:33) is een calque een bijzonder type leenvertaling. De DT leent een vaste uitdrukking uit de BT en vertaalt alle elementen uit de uitdrukking letterlijk. Als de vertaler trouw blijft aan de zinsbouw van een uitdrukking wordt deze een lexicale calque genoemd (1995:33). Een voorbeeld dat zij hiervoor geven is de vertaling ‘Compliments de la saison’, een uitdrukking die letterlijk is overgenomen uit het Engelse ‘Compliments of the season’. Een calque kan volgens de Franse taalwetenschappers ook structureel zijn, waarbij er een nieuwe constructie in de DT wordt ingevoerd zoals bij ‘science-fiction’. Een voorbeeld van een calque in het corpus van de scriptie is de vertaling De bewoonde vrouw van het Spaanse La mujer habitada. 3. Letterlijke vertaling.
In het geval van een letterlijke vertaling wordt de BT woord-voor-woord vertaald naar de DT, waarbij geen stilistische aanpassingen worden gedaan (1995:33-34). Omdat bij een letterlijke vertaling zeer weinig aanpassingen zijn toegestaan, komt het vooral veel voor bij talen die van dezelfde talenfamilie afstammen. Daarnaast speelt cultuur een rol in het bepalen of een letterlijke vertaling mogelijk is of niet. Een van de boektitels die letterlijk werd vertaald is ‘De gevangene van de hemel’uit het Spaanse ‘El prisonero del cielo’. De vertaler kan van mening zijn dat een directe vertaling niet geschikt is voor de te vertalen tekst omdat het bijvoorbeeld niet mogelijk is (een woord bestaat niet in de DT of heeft een andere betekenis) of omdat het niet hetzelfde effect heeft op de lezer. In dit geval kan de vertaler terugvallen op een indirecte vertaling.
Tot indirecte vertalingen worden de volgende vier categorieën gerekend: 4. Transpositie
Woordsoort of woordklasse speelt een belangrijke rol bij de vierde vertaalprocedure. Om te kunnen zien of een vertaling tot de categorie ‘transpositie’ kan worden gerekend moet een zin of zinsdeel dus taalkundig worden ontleed. Belangrijk is dat de betekenis van de zin in de DT gelijk blijft aan die van de BT (1995:36). Transpositie is te onderscheiden in twee soorten; verplichte transpositie en optionele transpositie.
Bij verplichte transpositie heeft de vertaler geen andere keuze dan het op die manier te vertalen, bijvoorbeeld omdat de doeltaal meerdere woorden nodig heeft om een begrip uit te leggen. Bij optionele transpositie kan de constructie op dezelfde manier worden vertaald, maar is ervoor gekozen om dit niet te doen. Een voorbeeld van een verplichte transpositie uit het corpus is ‘De tangozanger’ een vertaling van ‘El cantor de tango’ (‘de zanger van tango’). Hier klinkt de letterlijke vertaling in het Nederlands vreemd omdat er minder woorden nodig zijn om het begrip uit te leggen, het is een samengesteld woord dat bestaat uit twee zelfstandige naamwoorden. Een voorbeeld waarbij er is gekozen voor een optionele transpositie is ‘Een man van gevoel’, een vertaling van ‘El homre sentimental’ (‘de gevoelige man’). De letterlijke vertaling ‘de gevoelige man’ klinkt niet raar maar de
vertaler heeft gekozen om het bijvoeglijk naamwoord ‘gevoelig’om te zetten in het zelfstandig naamwoord ‘gevoel’. Ook bij bijvoorbeeld ‘Het middernachtspaleis’, een vertaling van ‘El palacio de la medianoche’ (‘Het paleis van de middernacht’) is er voor een optionele vertaling gekozen. ‘Het paleis van middernacht’ had ook gekund.
5. Modulatie
Bij modulatie verandert het standpunt van de vertaalde tekst. Ook bij modulatie onderscheiden Vinay en Darbelnet twee soorten; optionele en verplichte modulatie. Wanneer men in de ene taal spreekt van iets dat ‘niet moeilijk is’ en dit wordt in de doeltaal vertaald naar ‘makkelijk’, is er sprake van een optionele modulatie (1995:37). Hier geldt ook dat een verplichte modulatie geen andere keuze heeft. De titel ‘Las muertas’ (‘de doden’) werd verplicht gemoduleerd naar ‘De dode meisjes’. Het lidwoord (‘las’, meervoud van ‘de’) en het bijvoegelijk naamwoord (‘muertas’, ‘doden’) geven aan dat het om vrouwelijke personen gaat. In het Nederlands is het mogelijk om het zelfstandig naamwoord in het meervoud te zetten (‘doden’) maar niet om binnen het zelfstandig naamwoord aan te duiden om welk geslacht het gaat. De toevoeging van ‘meisjes’ is daarom verplicht. De titel ‘Mentira’ (‘leugen’) werd echter optioneel gemoduleerd naar ‘familieleugens’ waarbij het soort leugen werd gespecificeerd naar die van ‘families’.
6. Equivalentie
Wanneer er sprake is van stilistische en syntactische verschillen maar de boodschap blijft hetzelfde, spreekt men van equivalentie. Een uitroep van pijn is een voorbeeld van equivalentie, waarbij het in de ene taal als ‘au!’ wordt uitgedrukt, kan dit in een ander taal bijvoorbeeld ‘ouch!’ zijn (1995:38). Dit geldt ook voor
dierengeluiden. Daarnaast kunnen uitdrukkingen en gezegdes verschillende equivalenten hebben, afhankelijk van de taal. Anders dan bij een calque, waar een uitdrukking letterlijk wordt vertaald, geeft equivalentie een andere uitdrukking maar met dezelfde achterliggende gedachte. Dit is het geval bij de vertaling van de titel ‘Inés del alma mía’ (‘Inés van mijn ziel’) wat letterlijk werd vertaald naar de equivalente vorm ‘Inés (vrouw) van mijn hart’. In het Nederlands wordt dezelfde gedachte uitgedrukt op een andere manier, met het hart in plaats van met de ziel.
7. Adaptatie
Vinay en Darbelnet geven aan dat de zevende en laatste procedure veel voorkomt bij vertalingen van film- en boektitels (1995:39). De vertaler creëert met adaptatie een nieuwe situatie. Van de zeven procedures wijkt een adaptatie het meeste af van de structuur en de betekenis van de tekst uit de BT. Zo werd de titel ‘La novia de Odessa’ (‘De bruid van Odessa’) vertaald naar ‘Emigrantenhotel’, een voorbeeld van een roman die een compleet nieuwe titel kreeg.
1.2.2 Dominance theory en de onzichtbaarheid van de vertaler
Aan een vertaalde tekst kunnen veel eisen worden gesteld. Een vertaling wordt vaak goed beoordeeld als deze op de lezer niet overkomt als een ‘vertaling’ maar als een origineel werk. Dit maakt dat de vertaling doorzichtig moet zijn, waarbij het belangrijk is dat de tekst vooral ‘goed loopt’: het moet een vloeiend geheel zijn (Venuti, 1995:1). Vooral als een vertaling vloeiend leest, is het volgens Berman (2000) moeilijk om te zien of en hoe een roman door een vertaler is bewerkt. Berman beschrijft dat elke vertaler, bewust of onbewust, een tekst
onderwerpt aan vervormende tendensen en onderscheidt er twaalf. Deze twaalf tendensen hebben volgens de auteur een gemeenschappelijk streven: een tekst creëren die vlotter en puurder is dan het origineel. Hij noemt dit “…the destruction of the letter, in favour of meaning” (2000:297). Hier is niets terug te zien van de handvaten die Vinay en Darbelnet gaven waarbij een indirecte vertaling alleen wordt toegepast als de tekst niet letterlijk te vertalen is. Er wordt hier door de vertaler een bewuste keuze gemaakt om de tekst niet direct te vertalen. Het bewerken van een tekst heeft daarnaast ook te maken met de leidende normen in een land op een bepaalde tijd en plaats. Deze normen gelden niet alleen voor vertalers maar ook voor schrijvers (2000:296). Enkele van Bermans tendensen komen overeen met Venuti’s theorie over de onzichtbaarheid van de vertaler. Venuti stelt bijvoorbeeld dat het gebruik van ‘vreemde’ taal in een vertaling over het algemeen wordt gemeden. Dit wordt bevestigd door
Berman in de twaalfde tendens, waarin hij uitlegt dat het gebruik van verschillende dialecten in een roman, in de vertaling worden weggevaagd zoals het geval bij Finnegan’s wake en Tirano banderas.
Zoals we hebben kunnen zien moet een vertaling zo min mogelijk door laten schemeren dat het een vertaling is, waardoor de brontekst veel wordt aangepast aan de doeltekst. Aan de andere kant, kan een vertaling nooit als een origineel worden gezien (Venuti, 1995:7).
Hoewel er van de vertaler veel wordt verwacht, krijgt deze minimale erkenning voor het verrichte werk. Soms staat een recensent zelfs helemaal niet stil bij het feit dat het een vertaald werk is (Venuti, 1995). Ook in de wet komt de ondergeschikte rol die de vertaler heeft t.o.v. de auteur van een werk duidelijk naar boven, aldus Venuti (1995:8-9).
1.2.2.1 Dominantie Engelse taal op mondiale boekenmarkt
Sinds de Tweede Wereldoorlog is Engelse literatuur wereldwijd het meest vertaald. Tegelijkertijd wordt er juist niet veel naartoe vertaald. Dit brengt de handel uit balans (Venuti, 1995:30). Omdat het corpus bestaat uit die van de termpaper; Spaanstalige literatuur die vertaald is naar het Nederlands, is het interessant om te kijken hoeveel van die 516 titels ook zijn vertaald in het Engels. Een tabel van Venuti over aantallen publicaties voor vertalingen laat zien dat de Engelstalige publicaties die voor vertaling geproduceerd worden met stipt boven aan staan met 22.208 publicaties in 1982. Dit is vier keer zo veel als de daarop volgende taal, het Frans met 6.205 publicaties voor vertaling. Het Spaans staat op nummer zeven met 715 publicaties voor vertaling. Het is niet duidelijk of het daarbij alleen gaat over Spaanstalige publicaties van Spanje of ook over die van Latijns-Amerikaanse landen. Publicaties voor vertaling uit de Nederlandse taal zijn niet in de tabel opgenomen. De belangrijkste reden voor deze ongebalanceerde verhouding is dat Groot-Brittannië en de Verenigde Staten zelf bijna geen rechten van andere landen kopen om een boek te laten vertalen in het Engels. Volgens de meeste Engelstalige uitgevers levert het kopen van de rechten voor een vertaling uit een vreemde taal simpelweg te veel risico op, omdat een bestseller ver van gegarandeerd is (Venuti, 1995:15).
Hoewel er geen recente informatie is over publicaties voor vertalingen, blijkt uit gegevens van een onderzoek van Rüdiger Wischenbart (Zie BookMap, 2017), over de grootste boekenmarkten wereldwijd uit 2015, dat vooral de Verenigde Staten op de boekenmarkt een dominante rol heeft. De Verenigde Staten en
Groot-Brittannië vertolken samen 34% van de markt (Verenigde Staten met 30% en Groot-Groot-Brittannië met 4%). Daarna volgen China (17%), Duitsland (8%), Japan (5%) en Frankrijk (3%) (BookMap, 2017).
Terwijl Bookmap (2017) de Spaanstalige boekenmarkt in het onderzoek over de heersende landen op de mondiale boekenmarkt niet opnoemt, was deze in 2008 volgens The Economist de op een na grootste in de wereld (The Economist, 2008). Er heeft volgens The Economist een verschuiving plaats gevonden in de locatie waar de meeste Spaanstalige boeken werden gepubliceerd. Hoewel dit voorheen in Spanje gebeurde, speelt Latijns Amerika steeds meer een leidende rol. De distributie van de boeken in Latijns Amerika blijkt echter een moeilijke opgave door de geldende criminaliteit in het continent. Containers met boeken worden gestolen en uitgeverijen ondervinden problemen door de productie van namaak exemplaren van boeken die op de markt bijna niet zijn te onderscheiden van de legitieme exemplaren (The Economist, 2008). In sommige landen is het daarnaast moeilijk om een publiek te vinden voor de literatuur die er wordt gepubliceerd. In Mexico komt dit bijvoorbeeld doordat politieke non-fictie de markt domineert. In 2015 signaleerde Marisol Schulz, directrice van de internationale boekenmarkt in Guadalajara Mexico, dat Spaanstalige literatuur een voet aan de grond begint te krijgen in de Verenigde Staten (EFEUSA, 2015). Het gaat boekenbeurzen als die in Guadalajara en als LeáLA, een boekenbeurs voor Spaanstalige werken in Los Angels, vooral om het bereiken van Amerikanen met een Spaanstalige achtergrond. Populair zijn kinderboeken, boeken over beroemdheden en boeken over drugshandel (EFEUSA, 2015). Ook voor Spaanstalige e-boeken groeit de markt in de Verenigde Staten. Naast Spanje en Mexico worden hier de meeste digitale werken verkocht (Koch, 2017).
Iets minder dan tien jaar na het onderzoek van Venuti (1995) over de Engelstalige dominantie op de
boekenmarkt, liggen percentages van vertalingen in de Verenigde Staten en Engeland nog steeds laag. In Groot-Brittannië is slechts 2,5% van de publicaties een vertaling en in de Verenigde Staten 3%. Dit ten opzichte van
landen als Polen en Spanje waar respectievelijk 46% en 24% van de publicaties vertalingen zijn (Zgadzaj & Roberts, 2013). Vooral de heersende media in Groot-Brittannië zijn terughoudend in het benaderen van literatuur in vertaling. Het zijn vooral Britse en Amerikaanse auteurs waarin zij geïnteresseerd zijn. Boeken in vertaling worden vaak beschouwd als ‘te literair’ en serieus. Volgens de auteurs vinden uitgeverijen het publiceren van een vertaling daarnaast vaak te duur (er komen extra kosten bij door het inhuren van een vertalen), wat verklaart waarom de aantallen publicaties van vertalingen laag liggen. Zgadzaj & Roberts (2013) geven aan dat vooral kleine uitgeverijen vertaald werk publiceren maar dat het publiek dat zij bereiken klein is. Een uitzondering wordt gemaakt voor vertaald werk van gevestigde schrijvers die al één of meerdere prijzen op hun naam hebben staan. Dit bevestigt ook Erizanu (2016) die stelt dat schrijvers als Kar Ove Knausgaard en Elena Ferrante ervoor zorgen dat het Britse lezerspubliek meer openstaat voor het lezen van een vertaling. Toch is in 2016 het
percentage vertalingen in Groot-Brittannië nog steeds laag. Met 1,5% is het zelfs met 1% gedaald ten opzichte van de aantallen in 2013. Volgens James Tennant (geciteerd in Erizanu 2016), komt dit door het diepgewortelde protectionisme van de ‘eilandbewoners’ en door de dominantie van de Engelse taal. Al op middelbare scholen wordt het lezen van vertalingen uitgesloten waardoor deze gewoonte niet wordt ontwikkeld. Hoewel Kalder (2013) stelt dat er veel Amerikaanse uitgeverijen zijn die tweetalige redacteurs in dienst hebben, waardoor de angst voor het publiceren van een werk in een vreemde taal afneemt, geldt dit voor uitgevers in Groot-Brittannië niet (Erizanu, 2016). Door het lage aantal publicaties in vertaling lopen de Britten goede boeken mis en raken zij verder afgezonderd van de rest van de wereld. De International Man Booker Prize is volgens de auteur een stap in de goede richting. Deze prijs, die wordt uitgereikt aan een vertaald werk, kent de helft van het prijzengeld toe aan de vertaler van het werk. Ook in Nederland zijn er diverse prijzen die de vertaler bekronen zoals de Europese Literatuurprijs en de Filter Vertaalprijs. Nederland kampt echter niet met een schaarste aan vertaald werk. Volgens Erica van Boven ( geciteerd in Chin-A-Fo en Jaeger, 2017), wordt de Nederlandse roman verdrongen door het aanbod van Internationaal werk. Naast vertalingen is non-fictie, net als in veel Latijns Amerikaanse landen, erg populair. Daarnaast heeft de media, vooral de televisie met progamma’s als De Wereld Draait Door, veel invloed op wat er in Nederland wordt gelezen.
Hoewel het moeilijk is om een boek uit een vreemde taal te laten publiceren in de Verenigde Staten, is dit economisch gezien erg belangrijk. Als het boek eenmaal in de VS is gepubliceerd, betekent het vaak dat dit ook in andere landen onder de aandacht wordt gebracht (Van Hoogstraten, 2012). In het Engelstalige tijdschrift The Economist (2017), verscheen recentelijk een artikel over Nederlandstalige literatuur in vertaling. Het artikel legt de nadruk op hoe Nederlandse Literatuur vooral niet saai is. Het recente succes van de Engelse vertaling van Reve’s De Avonden, wiens titel in het Engels letterlijk werd vertaald naar The Evenings, beaamt Van
Hoogstratens bevinding. V. Schiferli1, beleidsmedewerker van het Nederlands Letterenfonds, ondervond dit op
de Boekenbeurs in Londen in maart 2017. Het succes van de Engelse vertaling maakte dat ook andere landen geïnteresseerd raakten in de vertaalrechten van het boek.
1.2.2.2 Literatuur als identiteit
Het grootste gevolg van deze dominantie van de Engelstalige literatuur in de mondiale boekenwereld en de domesticerende vertaalstrategie van vertaalde literatuur naar het Engels, die door uitgeverijen aan de vertalers wordt opgedrongen, is een uitbreiding en verspreiding van de Anglo-Amerikaanse cultuur in de wereld (Venuti, 1995:15).
Inherent aan vertalen is het omzetten van tekens met een bijbehorende betekenis. De mate waarin de tekst wordt omgezet en aangepast is afhankelijk van de vertaler. Schleiermacher (zoals algemeen bekend in de
vertaalwetenschappen) onderscheidt twee manieren van vertalen. Vanuit het oogpunt van de lezer, kan de vertaler de auteur met zijn verhaal naar de lezer toe brengen waarbij het verhaal sterk wordt aangepast aan de omgeving van de lezer (een domesticerende vertaling), anderzijds kan de vertaler de lezer naar de auteur en zijn verhaal toebrengen, waarbij het verhaal zo min mogelijk wordt aangetast (een vervreemdende vertaling) . Omdat vertalen een nationale identiteit kan vormen en aan de andere kant een vertaling kan worden ingezet om dominante zienswijze te behouden of te veranderen, noemt Venuti het vertalen ook wel een cultureel-politieke praktijk (1995:19). Vooral de keuze voor het te vertalen werk, de manier waarop het wordt gepubliceerd en hoe het werk wordt ontvangen, spelen hierbij een belangrijke rol. Nergaard (2013, zonder paginanummers) bevestigt 1 Persoonlijke communicatie
dat de rol van vertaling een belangrijke is. Het vertegenwoordigt niet alleen een vreemde taal maar ook de cultuur die daarbij komt kijken. Het beeld dat in het vertaalproces van een cultuur wordt geschetst kan worden beïnvloed door de culturele en sociale omgeving van de vertaler. Machtsverhouding in het bijzonder kan deze invloed vergroten en degenen om de vertaler heen die betrokken zijn bij de vertaling en het eindresultaat, zoals uitgevers, instellingen en de lezers, worden door de vertaler bij het proces van het vertalen in het achterhoofd gehouden. De ideologie van de uitgever wordt echter nauwelijks als een probleem gezien in het beïnvloeden van een vertaling.
Juist vanwege de overheersende cultuur van de Engelstalige naties en hun domesticerende vertalingen is het belangrijk dat de lezer zich bewust wordt van deze ideologische beperkingen. Een vervreemdende vertaling laat de aard en stijl van een buitenlands werk zien om zo de ongelijke culturele uitwisseling recht te trekken (Venuti, 1995:20). Deze komt echter niet vaak voor bij vertalingen in het Engels (1995:21). Lewis (1985, geciteerd in Venuti 1995:24) legt uit dat een vervreemdende vertaling waarde hecht aan experimenteren maar de vraag is of de Engelstalige lezer hier klaar voor is. In het artikel dat Van Hoogstraten (2012) schreef over Nederlandstalige literatuur in de Verenigde Staten werd naar voren gebracht dat de lezer nog steeds sceptisch is tegenover niet-Amerikaans werk. Een niet-niet-Amerikaans werk met een vervreemdende vertaling zal dan nog minder populair zijn.
Een belangrijke vraag die gesteld kan worden naar aanleiding van de voorafgaande hoofdstukken is of de vertaler daadwerkelijk nog wel een keuze heeft tussen een vervreemdende en domesticerende vertaling. Vooral voor de vertaler in het Engels lijkt het erop dat een vervreemdende vertaling niet gewaardeerd zal worden. 1.2.3 Genettes paratekst en de uitgeverij
Zoals we hebben kunnen zien in de vorige paragrafen, heeft de uitgeverij veel invloed op hóe en óf een boek tot stand komt. De uitgever bepaalt de selectie van de boeken en vaak ook hoe de tekst vertaald moet worden. In het geval van het Engels moet het vooral als een goed lopende tekst worden vertaald. De Franse
literatuurwetenschapper Gérard Genette maakt onderscheid tussen verschillende tekstuele elementen van een literair werk. Er is een verschil tussen de originele tekst die vertaald is en het eindproduct dat als geheel nog andere tekstuele elementen bevat zoals de tekst op de omslag van het boek. Deze tekst is belangrijk omdat hij dient als eerste kennismaking van het boek met de lezer. Recensies delen deze functie, ook zij dienen het boek aan het publiek te presenteren. Samen vormen deze twee soorten tekst die niet het eigenlijke verhaal vertellen de paratekst, welke kan verschillen in omvang. Hoewel deze bij het ene werk beperkt blijft kan het ook zeer uitgebreid zijn (1997:1). De eerste vorm van paratekst die Genette onderscheidt noemt hij de peritekst. De auteur attribueert de verantwoordelijkheid voor de peritekst aan de uitgevers, en verwijst hiernaar als the publishers peritext (1997:16). De peritekst bestaat uit de titel van het boek, naam van de auteur (en vertaler), naam van de uitgeverij, etc. Ook is bijvoorbeeld een voorwoord of woord van de vertaler onderdeel van de peritekst. Verder is voor de peritekst van belang hoe het boek is uitgegeven, paperback of hardcover, het soort papier, de
lettergrootte van de tekst. In De kleren van het boek bespreekt Jhumpa Lahiri de omslag van het boek, volgens de auteur een domein waarover een schrijver zelf weinig te zeggen heeft en dat bijna volledig onder de
verantwoordelijkheid van de uitgever valt, zoals ook Genette (1997) aangeeft. In het boek verklaart Lahiri dat ze het vaak niet eens is met hoe de omslag van haar boeken eruit ziet, terwijl deze volgens haar juist een belangrijke rol speelt (Van den Berg, 2017). Opvallend is dat niet alleen vertalers maar ook schrijvers in dit opzicht worden gedomineerd door de uitgever.
Het definiëren van de titel van een boek kan volgens Genette voor verwarring zorgen. Zo is er een verschil tussen de volledige titel en de titel in de strikte zin van het woord (1997:13). Een voorbeeld van een volledige titel is een titel met daarachter een genre indicatie zoals ‘roman’. Of een titel met een ondertitel die de titel daarin verder toelicht. Over de format van het boek stelt Genette dat de perceptie hiervan door de jaren heen
veranderde. De afmeting van een boek was in de klassieke oudheid een kenmerk om het prestige van het boek te meten. In grote boeken werden serieuze verhalen geschreven, het papier werd gereserveerd voor religieuze en filosofische werken (1997:17). Later onderscheidde men een ander soort verdeling.
wat Genette noemt de epitekst. Deze is te onderscheiden in publieke tekst en tekst bestemd voor privé
doeleinden. Het gaat hier bijvoorbeeld om een contract tussen auteur, uitgever en vertaler, een tekst die niet voor iedereen zichtbaar is. Een interview met de auteur of een recensie van een boek is juist voor de lezer
gepubliceerd en bereikt zijn publiek via een krant of tijdschrift. Vooral de plaats van de tekst onderscheidt de epitekst zodoende van de peritekst. Het is niet op de omslag van het boek of in het boek zelf gepubliceerd maar daarbuiten. De epitekst kan naderhand wel in de peritekst worden opgenomen als in een latere druk bijvoorbeeld een interview verschijnt bij wijze van introductie of als een quote uit een recensie op de achterkant van het boek staat.
Nergaard (2013) onderzocht de rol van uitgevers in het tot stand komen van een vertaald boek en gebruikt hiervoor de paratekst van het werk. Aangezien uitgevers een grote invloed hebben op het eindresultaat van een vertaling kunnen zij volgens Nergaard in een bepaald opzicht ook vertalers worden genoemd. Ze benadrukt dat er niet genoeg onderzoek is gedaan naar deze extra-tekstuele elementen in de vertaalwetenschap, een wetenschap die vooral is gecentreerd rondom de vragen wáárom en hóe een werk is vertaald en de daarbij behorende vertaalproblemen. Vaak wordt de paratekst, die het verhaal presenteert, niet of nauwelijks geadresseerd. Ondanks het feit dat het bewustzijn over de beperkingen waaraan een vertaling is onderworpen groeit door de vertaalwetenschappen, wordt de paratekst nauwelijks in acht genomen bij het onderzoeken hiervan waardoor de aandacht nog steeds naar de vertaler van het werk zelf gaat en niet naar de uitgever hiervan. Ook het uiterlijk van het boek en de epitekst worden vaak genegeerd in vertaalwetenschappelijke onderzoeken (Nergaard, 2013). Bij het analyseren van een vertaald boek moet er dus niet alleen aandacht gaan naar de vertaler maar ook naar andere actoren betrokken bij de totstandkoming. Nergaard benadrukt de rol van macht die in de
vertaalwetenschappen werd erkend, wat betekent dat zij inzagen hoe vertalingen een culturele identiteit kunnen hervormen of stabiliseren. Deze macht heeft volgens de auteur ook betrekking op machtsverhoudingen binnen de markt zelf, die de daarbij behorende besluiten beïnvloeden. Hoewel een vertaling veel kan zeggen over de heersende politieke discours en de ideologie in een bepaald land worden economische overwegingen vaak onderschat. Zoals eerder in de termpaper werd benadrukt, beaamt ook Nergaard; een boek moet vooral goed verkopen. De auteur legt het proces van de publicatie van een boek uit aan de hand van vier fases.2 In de eerste
fase worden de rechten van een boek verkocht aan literair agenten. De uitgeverij speelt hierbij een belangrijke rol en heeft personeel dat de markt verkent. De rechten van een boek worden veelal gekocht en verkocht op boekenbeurzen waar buitenlands werk wordt gepresenteerd voor vertaling.
Als de rechten zijn verkregen, nemen redacteuren het stokje van de terreinverkenners en literair agenten over in de tweede fase. Bij kleine uitgeverijen kan dit één en dezelfde persoon zijn. In deze fase wordt ook een geschikte vertaler gezocht. In de derde fase wordt de vertaalde tekst door een bureauredacteur gecontroleerd, waarbij er aandacht uitgaat naar of de tekst overeenkomt met de ideologie van de uitgeverij. De tekst wordt in één lijn gebracht met de stijl van de uitgeverij. De ongelijke machtsverhouding tussen vertaler en uitgever wordt vaak duidelijk wanneer blijkt dat de uitgeverij het laatste woord heeft over het eindresultaat van de vertaalde tekst. In de laatste fase, waarin het boek klaar wordt gemaakt voor de verkoop, speelt de stem van de vertaler volgens Nergaard (2013) helemaal geen rol meer. Juist in deze fase is de paratekst van belang. De uitgever beslist of voetnoten van de vertaler, het voor- of nawoord etc. wel of niet worden gepubliceerd. De titel van het boek, die een grote rol speelt in het vangen van de essentie van het werk, wordt vaak ook door de uitgeverij bepaald. De vertaler kan hiervoor wel een suggestie doen maar deze kan makkelijk door de uitgeverij worden verworpen zoals ook blijkt in het onderzoek dat Gavling (2008) deed. Het uiterlijk van het boek wordt in deze fase verzorgd.
Het is jammer dat de vertaler bij deze laatste fase, die de eerste kennismaking met de lezer representeert, weinig betrokken wordt bij de uiteindelijke besluiten. Als het uiterlijk van het boek of de titel daarvan de lezer niet aanspreekt, zal de vertaalde tekst van het verhaal niet aan bod komen. De vertaling en de vertaler die de inhoud van de tekst het beste kent, en goed zou moeten kunnen beoordelen wat belangrijk is, krijgen hierdoor vaak niet de waardering die ze eigenlijk zouden moeten krijgen.
Het feit dat Nergaard (2013) een uitgever ook als een ‘vertaler’ ziet heeft vooral te maken met de stijl waarin het originele boek is gepubliceerd. Deze stijl kan door de uitgever worden overgenomen of veranderd, net zoals de vertaler trouw kan zijn aan de stijl van de tekst of deze vrij kan vertalen. De omslag kan iets vertellen over de inhoud van het boek, of het een populair, intellectueel, serieus of romantisch boek is. De stijl die de uitgever toepast op de omslag kan dus verschillen van die uit het origineel waardoor er een grote verandering plaats kan vinden in de verwachtingen die de lezer heeft van het boek. Hieruit blijkt nogmaals dat de peritekst een belangrijke rol speelt in de verwachtingen en de interpretatie van de inhoud van het boek.
Belangrijke vragen die Nergaard stelt bij het beoordelen van de paratekst in zijn geheel: - Is de stem van de vertaler zichtbaar (zowel in/op het boek als daarbuiten)?
- Wordt de naam van de vertaler genoemd, zo ja op welke manier? - Heeft de vertaler buiten de vertaling zelf iets te zeggen?
Deze vragen zullen in de analyse van het derde hoofdstuk centraal staan. 1.3 Methodologie
Het corpus van de scriptie bestaat uit een lijst van Spaanstalige boektitels (277) die zowel naar het Nederlands als naar het Engels zijn vertaald. De bibliografische lijst uit de termpaper, die is samengesteld aan de hand van zoektermen van de koninklijke bibliotheek in Den Haag, vormt voor de scriptie de basis. Met behulp van de online wereldcatalogus Worldcat en sites als Amazon.com, Bol.com en Goodreads.com is de lijst met Spaanstalige boektitels, naar het Nederlands vertaald, aangevuld met de naar het Engels vertaalde titels. Voor deze titels is zoveel mogelijk gekeken naar de eerst verschenen uitgaven van de boeken waarbij de nieuwe uitgaven of hervertalingen buiten beschouwing zijn gelaten. Dit met het oog op de omvang van het corpus van de te analyseren titels, die niet te groot kan zijn. De lijst met boektitels is te vinden in bijlage 1. Achter elke titel staat ook een nummer. Dit nummer verwijst naar de vertaalprocedure waarbij de titel is ingedeeld. Onderaan de bijlage is een legenda bijgevoegd die aangeeft welk nummer verwijst naar welke vertaalprocedure. Bijlage 2 laat zien welke van de naar het Nederlands vertaalde Spaanse romans niet in het Engels zijn verschenen. Sommige werken zijn in geen van de bijlages terug te vinden dit komt doordat ze wel vertaald zijn, maar verschenen in de vorm van een bundel samen met andere werken van de auteur. De titel is dan niet representatief voor het beoogde werk. Omdat een genre indicatie, in de titels die in deze scriptie zijn opgenomen, vaak voorkomt maar verder niet veel toevoegt, behalve de lezer te wijzen op het genre van het boek, worden ondertitels met een genre indicatie niet weergegeven in de titels in de bibliografische lijst. Langere, niet standaard ondertitels worden wel weergegeven in de analyse en categorisering van de titel. Aangezien de keuze voor het vertaalde werk veel zegt over de heersende ideologie en de waarde die aan een werk of auteur wordt gehecht, zal in de analyse ook kort worden aangestipt welke werken wel in het Nederlands zijn vertaald maar nooit in het Engels zijn verschenen.
Hoewel in deze scriptie de vertaalde titels zoveel mogelijk worden gecategoriseerd aan de hand van Vinay en Darbelnets vertaalprocedures, horen sommige titels in meerdere categorieën thuis. In dat geval is ervoor gekozen de titel in de categorie in te delen bij de dominantere procedure in de titel. Zo werd Miguel de Unamuno’s Niebla (‘mist’) vertaald naar het Engels als Mist: Niebla: a tragicomic novel. Hier zit een letterlijke vertaling, een leenwoord en een explicitering (adaptatie) in. De titel is ingedeeld in de procedure adaptatie omdat de titel door het gebruik van de drie procedures, afwijkt van de originele titel.
Onder de derde procedure van Vinay en Darbelent, letterlijke vertaling, zouden de Franse taalwetenschappers zelf niet snel een tekstfragment indelen indien de woordvolgorde in de doeltaal anders is dan in de brontaal. In het geval van deze scriptie is de indeling van titels in de categorie ‘letterlijk vertalen’ daarin iets versoepeld, aangezien de zinsvolgorde vaak verschilt, terwijl de titel verder niet van het origineel afwijkt.
2.1 Vertaalprocedures Nederlands 2.1.1 Borrowing
Tot de eerste categorie van vertaalprocedures, borrowing, behoren zeventien Nederlandse titels. Dit is 6.1% van het totale aantal titels. Enkele daarvan verwijzen naar eigennamen van personages uit het verhaal zoals bij Juan Rulfo’s roman Pedro Páramo en Isabel Allende’s Paula of Carlos Fuentes Aura. Een eigennaam van een personage wordt niet altijd overgenomen als leenwoord, zo werd Cesar Aira’s Varamo in het Nederlands vertaald naar De nachtelijke invallen van ambtenaar Varamo. Andere titels als Nada (‘niets’) van Carmen Laforet en Tormento (‘kwelling’) van Benito Pérez Galdós hebben niets te maken met de eigennamen van personages uit het boek maar zijn toch als leentitel gebruikt in de vertaling. Tussen de achttien leentitels zitten drie werken van Benito Pérez Galdós, namelijk: Tormento, Marianela en Miau. Marianela is als eigennaam overgenomen. Het zelfstandig naamwoord Tormento, is zoals we hebben kunnen zien onvertaald gebleven, waar de Engelse vertaling deze titel wel letterlijk vertaalde naar Torment. Miau werd bij een latere uitgave vertaald naar Miauw, waardoor die uitgave niet meer tot de categorie borrowing zou behoren, maar tot een equivalentie. Tabel 1: Voorbeelden borrowing in Nederlandse vertaling
Auteur Brontitel (Spaans) Doeltitel (Nederlands)
Albert Sánchez Piñol Victus: Barcelona 1714 Victus: Barcelona 1714
Carmen Laforet Nada Nada
Eduardo Mallea Chaves Chaves
Benito Pérez Galdós Tormento Tormento
Benito Pérez Galdós Marianela Marianela
Juan Rulfo Pedro Páramo Pedro Páramo
Isabel Allende Paula Paula
Laura Esquivel Malinche Malinche
Federico García Lorca Suites Suites
Manuel Mujica Láinez Bomarzo Bomarzo
2.1.2 Calque
Tot de tweede categorie vertaalprocedures, calque, behoort één Nederlandse titel. Dit is de vertaling van
Gioconda Belli’s La mujer habitada (‘de bewoonde vrouw’) waarbij de Spaanse uitdrukking letterlijk is vertaald naar het Nederlands.
2.1.3 Letterlijke vertalingen
het hoofdstuk werd vermeld, is de categorie iets versoepeld. Zo zijn er titels waarbij de zinsvolgorde wél hetzelfde is gebleven zoals de vertaling van Anatomia de un instante van Javier Cercas, dat werd vertaald als Anatomie van een moment, en zijn er titels waarbij de woordvolgorde veranderde maar die toch letterlijk vertaald zijn. Een voorbeeld hiervan is Rodrigo Rey Rosa’s La orilla africana (‘De kust Afrikaans’) waarbij de
Nederlands grammaticaal correcte constructie luidt: De Afrikaanse kust. Een aparte categorie letterlijke vertaling is gewijd aan letterlijke vertaling waarbij een lidwoord is toegevoegd aan de vertaling of waarbij een lidwoord is weggelaten. Dit laatste type letterlijke vertaling valt in de scriptie onder de noemer ‘3b’ en komt bij de
Nederlandse vertalingen in twintig gevallen voor. Aan het gebruik van het lidwoord is een aparte paragraaf gewijd, paragraaf 2.3.
Tabel 2: Voorbeelden letterlijke vertalingen in vertaling naar het Nederlands
Auteur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Nederlands)
Carlos Ruiz Zafón El prisonero del cielo De gevangene van de hemel
Roberto Bolaño Amuleto Amulet
Isabel Allende La isla bajo el mar Het eiland onder de zee Carlos Fuentes La voluntad y la fortuna De wil en het lot Mario Vargas Llosa La fiesta del chivo Het feest van de bok
Alan Pauls El pasado Het verleden
Juan Carlos Onetti La vida breve Het korte leven
Laura Resterepo Delirio Delirium
Gabriel García Márquez Memoria de mis putas tristes Herinnering aan mijn droeve hoeren
Carmen Martín Gaite El cuarto de atrás De achterkamer
Tabel 3: Voorbeelden letterlijke vertalingen B in Nederlandse vertaling
Auteur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Nederlands)
César Aira Como me hice monja Hoe ik een non werd
Javier Marías Corazón tan blanco Een hart zo blank
Pedro Antonio de Alarcón El capitán Veneno Kapiten Venijn
Carlos Fuentes Gringo Viejo De oude gringo
Pablo Neruda Los versos del capitán De verzen van de kapitein Juan Gabriel Vasquéz Historia secreta de Costaguana De geheime geschiedenis van
Costaguana Sylvia Iparraguirre La tierra del fuego Vuurland Eduardo Galeano Las palabras andantes Dolende woorden
Isabel Allende El zorro Zorro
Julio Cortázar Las armas secretas Geheime wapens
2.1.4 Transpositie
In 4,7% van de vertaalde titels komt een transpositie voor. In de titel Todos los hombres son mentirosos (‘Alle mensen zijn leugenachtig’) wordt het bijvoeglijk naamwoord ‘mentirosos’ (‘leugenachtig’) vervangen door het werkwoord ‘liegen’ in de vertaling Alle mensen liegen. Aan de betekenis verandert niets, een belangrijke voorwaarde volgens Vinay en Darbelnet. Bij een ander voorbeeld wordt het zelfstandig naamwoord ‘snelheid’ vervangen door het bijvoeglijk naamwoord ‘sneller’. Omdat de betekenis hierbij niet hetzelfde blijft, wordt
Javier Cercas’ La velocidad de la luz (‘De snelheid van het licht’), naar het Nederlands vertaald als Sneller dan het licht, niet tot een transpositie gerekend maar tot een adaptatie. De Nederlandse titel duidt op iets dat sneller is dan het licht terwijl de Spaanse titel juist de snelheid van het licht zelf benadrukt. In sommige gevallen worden in het Spaans meer woorden gebruikt om hetzelfde uit te drukken in het Nederlands. Dit is bijvoorbeeld het geval bij Noticia de un secuestro (‘Bericht van een ontvoering’) van Gabriel García Márquez waarbij de constructie zelfstandig naamwoord – voorzetsel – lidwoord – zelfstandig naamwoord, wordt vervangen door enkel een zelfstandig naamwoord Ontvoeringsbericht. In het geval van Noticia de un secuestro, had de vertaling ook letterlijk kunnen zijn. ‘Ontvoeringsbericht’ is als het ware een gelegenheidssamenstelling van twee zelfstandige naamwoorden. Omdat het ook letterlijk vertaald had kunnen worden is ‘ontvoeringsbericht’ een voorbeeld van een optionele transpositie. Indien het woord als geheel is opgenomen in het woordenboek, valt de vertaling echter onder een letterlijke vertaling, zoals bij de vertaling van ‘el cuarto de atrás’ (‘de kamer van achter’), dat in het woordenboek te vinden is als ‘de achterkamer’ (Van Dale online, 2017).
Tabel 4: Voorbeelden transpositie in Nederlandse vertaling
Auteur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Nederlands)
Juan Gabriel Vásquez El ruido de las cosas al caer Het geluid van de vallende dingen Antonio Muñez Molina En ausencia de Blanca Zonder Blanca
Jorge Volpi Escalante En busca de Klingsor De zoektocht naar Klingsor Javier Marías El hombre sentimental Een man van gevoel
Antonio Skármeta Soñé que la nieve ardía Ik droomde van de brandende sneeuw
Alberto Manguel Todos los hombres son mentirosos Alle mensen liegen Carlos Ruiz Zafón El palacio de la medianoche Het middernachtspaleis Gabriel García Márquez Noticia de un secuestro Ontvoeringsbericht Tomás Eloy Martínez El cantor de tango De tangozanger Carlos Ruiz Záfon Las luces de Septiembre Septemberlichten
2.1.5 Modulatie
Indien het perspectief van een vertaalde titel wijzigt, behoort de titel tot de categorie ‘modulatie’. Van de Nederlandse vertalingen behoren daar negentien titels toe (6,9%). Een wijziging van perspectief kan betekenen dat iets wat in de brontaal algemeen is, wordt gespecificeerd in de doeltaal. Een voorbeeld hiervan is wanneer het algemene ‘mentira’ (‘leugen’) wordt vertaald naar Familieleugens, wat gebeurde bij de roman van Enrique de Hériz. Ook Marcelo Argueta’s Tres Mosqueteros (‘drie musketiers’) werd gespecificeerd naar Drie Argentijnse musketiers. Op dezelfde manier werd het woord ‘castigo’ (‘straf’), een specifiek strafwerktuig ‘gesel’. Anderzijds geeft de vertaling van Emilia Pardo Bazáns Los pazos de Ulloa juist een algemenere indruk in de vertaling Het landgoed Ulloa. Een ‘pazo’ verwijst namelijk naar een specifiek type adellijk huis (Van Dale online, 2017), terwijl het in de vertaalde titel gaat over een ‘landgoed’. Andere wijzigingen in perspectief vinden plaats wanneer Libro de Manuel (‘boek van Manuel’) wordt vertaald naar Boek voor Manuel of wanneer La ley del amor (‘de wet van de liefde’) wordt vertaald naar De wetten van de liefde, waarbij er naar meerdere wetten wordt verwezen. In het geval van Las muertas van Jorge Ibargüengoitia moet de vertaler wel specificeren doordat het zelfstandig naamwoord ‘muertas’ in zichzelf al aangeeft dat de dode personen vrouwelijk zijn, in dat geval is er sprake van een verplichte modulatie. Als er een modulatie plaats vindt, maar deze te veel afwijkt van de originele titel, behoort deze tot de procedure adaptatie.3
Tabel 5: Voorbeelden modulatie in Nederlandse vertaling
Auteur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Nederlands)
Mario Vargas Llosa El sueño del celta De droom van de Ier
Enrique de Hériz Mentira Familieleugens
3 Dit is bijvoorbeeld het geval bij de titel Impressiones y paisajes (‘Impressies en landschappen’) wat werd vertaald naar Impressies van Spanje. Er wordt gespecificeerd waar de impressies van zijn, van Spanje, maar het woord ‘landschappen’ is weggelaten en om die reden wordt de titel tot een adaptatie gerekend.
Marcelo Birmajer Tres mosqueteros Drie Argentijnse musketiers
Sergio Ramírez Castigo divino De gesel gods
Manlio Argueta Un día en la vida Een dag in El Salvador
Julio Cortázar Libro de Manuel Boek voor Manuel
Emilia Pardo Bazán Los pazos de Ulloa Het landgoed Ulloa Homero Aridjis 1492: vida y tiempos de Juan
Cabezón de Castilla
1492, of de tijd van het leven van Juan Cabezón uit Castilië
Laura Esquivel La ley del amor De wetten van de liefde
Jorge Ibargüengoitia Las muertas De dode meisjes
2.1.6 Equivalentie
Bij het vertalen van de Nederlandse titels is maar in één geval de procedure equivalentie, zoals die door Vinay en Darbelnet wordt gedefinieerd, gebruikt. Het gaat om de titel Inés del alma mía (‘Inés van mijn ziel’) van Isabel Allende, waarvoor in de vertaling de vaste Nederlandse uitdrukking ‘vrouw van mijn hart’ is gebruikt.
2.1.7 Adaptatie
Geadapteerde titels komen na de letterlijk vertaalde titels het vaakst voor (27,1%). Een werk kan een totaal andere titel krijgen. Zo werd Sabina Bermans roman La mujer que buceó dentro del corazón del mundo (‘de vrouw die in het hart van de wereld dook’) vertaald naar Zeedieren zijn stille wezens en werd Mario Vargas Llosa’s Los jefes (‘de bazen’ of ‘de leiders’) vertaald naar De jonge honden van Miraflores. Een adaptatie kan ook bestaan in de vorm van een omissie of explicitering. Zo werd Pantaleón y las visitadoras (‘Pantaleón en de bezoeksters’), ook één van Vargas Llosa’s romans, vertaald naar Pantaléon zonder het tweede gedeelte ‘las visitadoras’(‘de bezoeksters’) mee te nemen in de titel. Daarnaast kan een titel geadapteerd zijn maar nog wel dicht bij de originele titel liggen. Bij de vertaling van La tía Julia y el escribidor (‘de tante Julia en de schrijver’) die in het Nederlands Tante Julia en meneer de schrijver werd, verschilt de vertaling weinig van het origineel maar door het weglaten van het lidwoord voor ‘Tante Julia’ (zie 2.3) in combinatie met het toevoegen van het woord ‘meneer’ voor ‘schrijver’ wordt een andere sfeer geschetst. De titel De dans van Victoria vertaald van Antonio Skarméta’s El baile de la victoria is als het ware een ‘verplichte’ adaptatie. Dit komt doordat er in de Spaanse titel een woordspeling zit die niet kan worden vertaald. ‘Victoria’ is een meisjesnaam maar betekent ook ‘overwinning’. Het lidwoord dat voor de meisjesnaam is geplaatst geeft aan dat het om een zelfstandig
naamwoord gaat. Dat het anderzijds ook om de meisjesnaam gaat is af te leiden uit de hoofdletter waarmee het woord is geschreven.
Tabel 6: Voorbeelden adaptatie in Nederlandse vertaling
Auteur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Nederlands)
Roberto Bolaño Estrella distante Het lichtende kwaad
Carmen Martín Gaute Nubosidad variable Spaanse vrouwen, bewolkte luchten
Laura Esquivel Como agua para chocolate Rode rozen en tortilla’s Antonio Muñoz Molina Beltenebros Prins der duisternis
Miguel Ángel Asturias Mulata de tal Mulata
Elena Poniatowska Hasta no verte Jesús mío Dit leven is een leugen Juan José Millás La soledad era esto Elena’s eenzaamheid
Jorge Franco Paraíso Travel Paradijsvogels
Edgardo Cozarinsky La novia de Odessa Emigrantenhotel
2.2 Vertaalprocedures Engels 2.2.1 Borrowing
Net als in het Nederlands komen leenwoorden veelal voor bij vertalingen van titels met een eigennaam. Op die manier hebben beide talen voor het vertalen van veel van deze titels dezelfde procedure gebruikt. Dit geldt bijvoorbeeld voor de romans Malinche, Pedro Páramo, Marianela, Aura, Paula etc. Toch zijn er in het Engels iets minder titels die bestaan uit een leenwoord, waar er in het Nederlands zeventien titels zijn met een leenwoord, zijn er in het Engels vijftien ‘leentitels’ (5,8%).
Tabel 7: Voorbeelden borrowing in Engelse vertaling
Auteur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Engels)
Carmen Laforet Nada Nada
Juan Rulfo Pedro Páramo Pedro Páramo
Laura Esquivel Malinche Malinche
Clarín (Leopoldo Alas) La Regenta La Regenta
Benito Pérez Galdós Marianela Marianela
César Aira Varamo Varamo
Espido Freire Irlanda Irlanda
Pablo Neruda Canto General Canto General
Isabel Allende Eva Luna Eva Luna
Benito Pérez Galdós Miau Miau
2.2.2 Calque
Evenals de Nederlandse vertaling van de titel La mujer habitada (‘The inhabited woman’), geschreven door Gioconda Belli, is de Engelse vertaling ook een calque en zijn er verder geen titels die tot deze tweede procedure behoren.
2.2.3 Letterlijke vertaling
Voor de procedure letterlijke vertaling is bij 51,6% van de vertaalde titels gekozen. Dit aantal ligt ongeveer 6% lager dan bij de Nederlandse vertalingen het geval is. Ook onder de Engelse letterlijke vertalingen worden twee soorten onderscheiden. Een titel die tot de ‘gewone’ letterlijke vertaling behoort is Torment, vertaling van Benito Pérez Galdos’ Tormento. Javier María’s Mañana en la batalla piensa en mi (‘Morgen op het slagveld denk aan mij’) werd in het Engels vertaald naar Tomorrow in the battle think on me. Hoewel Cambridge Dictionary (2017) ‘think of’ als letterlijke vertaling van het werkwoord ‘pensar’ geeft, wordt de constructie ‘think on’ volgens een online forum bericht in verschillende gebieden van Groot-Brittannië gebruikt (Bamboo, 2013). Tot de categorie 3b behoort bijvoorbeeld Deep river, vertaling van José María Arguedas’ Los ríos profundos (‘De diepe
rivieren’). De vertalingen waarbij een lidwoord is toegevoegd of is weggelaten komen vaker voor dan in de Nederlandse vertalingen; 33 keer.
Tabel 8: Voorbeelden letterlijke vertalingen in Engelse vertaling
Auteur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Engels)
Marcela Serrano Diez mujeres Ten women
Alejandro Zambra Bonsái Bonsai
Benito Pérez Galdos Tormento Torment
Alan Pauls El pasado The past
Mario Vargas Llosa La casa verde The green house
Arturo Pérez-Reverte El club Dumas The Dumas club
Eduardo Mendoza El año del diluvio The year of the flood Ariel Dorfman La última canción de Manuel
Sendero
The last song of Manuel Sendero
Manuel Scorza El jinete insomne The sleepless rider
Tabel 9: Voorbeelden letterlijke vertalingen B in Engelse vertaling
Auteur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Engels)
José María Arguedas Los ríos profundos Deep rivers
César Aira Come me hice monja How I became a Nun
Alejandro Zambra La vida privada de los arboles The private life of trees
Javier Marías Todas las almas All souls
Javier Cercas La velocidad de la luz The speed of light Homero Aridjis 1492: vida y tiempos de Juan
Cabezón de Castilla
1492 the life and times of Juan Cabezon of Castile
Gioconda Belli El pergamino de la seducción The scroll of seduction Juan José Millás La soledad era esto That was loneliness
César Aira Los fantasmas Ghosts
Isaac Rosa El país del miedo The land of fear
2.2.4 Transpositie
Bij 5% van de vertaalde titels vindt een transpositie plaats. Een voorbeeld van transpositie waar een zelfstandig naamwoord wordt vervangen door een werkwoord is te zien in de vertaling van Carlos Fuentes’ Diana o la cazadora solitaria. Het zelfstandig naamwoord ‘Cazadora’ (‘jaagster’) wordt hier vervangen door het werkwoord ‘to hunt’ (‘jagen’). Vaak vindt een transpositie plaats doordat in het Engels een voorzetsel is weggelaten, zoals in Eduardo Mendoza’s El laberinto de las aceitunas (Het labyrint van de olijven) waarbij het voorzetsels ‘van’ in de Engelse vertaling The olive labyrinth is weggelaten, omdat de bezittelijke constructie in de Engelse taal anders functioneert dan in de Spaanse taal, het is dan een verplichte transpositie.
Tabel 10: Voorbeelden transpositie in Engelse vertaling
Auteur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Engels)
Carlos Ruiz Zafón El juego del ángel The Angel’s game Carlos Fuentes La frontera de cristal The crystal frontier Eduardo Mendoza El laberinto de las aceitunas The olive labyrinth Mario Vargas Llosa Elegio de la madastra In praise of the stepmohter Guillermo Martínez Acerca de Roderer Gegarding Roderer Pablo Neruda Los versos del capitán The captain’s verses Juan Gabriel Vásquez El ruido de las cosas al caer The sound of things falling Carlos Ruiz Zafón El palacio de la medianoche The Midnight Palace Javier Marías El hombre sentimental The man of feeling
Carlos Fuentes Diana o la cazadora solitaria Diana, the Goddess who hunts alone
2.2.5 Modulatie
De titels waarbij het perspectief verschoof in de Engelse vertaling bestaat uit 7,9%. Zo werd La pista de hielo (‘de baan van ijs’ /‘de ijsbaan’) van Roberto Bolaño vertaald naar The skating rink in plaats van ‘the ice rink’.
Ook in de vertaalde titel Doctor Brodie’s report van Jorge Luis Borges, wordt gespecificeerd door de functie van de hoofdpersoon te noemen, wat niet het geval is in het origineel, El informe de Brodie (‘het rapport van Brodie’). Arturo Pérez-Reverte’s El sol de Breda (‘de zon van Breda’) werd vertaald naar The sun over Breda in plaats van ‘the sun of Breda’, waarbij door het woord ‘over’ de gloed van de zon over de stad anders is dan zoals de zon centraal staat in de originele titel. Behalve de gespecificeerde titels bestaan er ook veralgemeniseerde vertalingen in het Engels. Zoals bij Antonio Muñez Molina’s En ausencia de Blanca (‘in afwezigheid van Blanca’) waarbij in het Engels slechts wordt verwezen naar ‘her’ in In her absence. Waar het in Enrique de Hériz’ roman om één leugen gaat (‘mentira’), gaat het in de Engelse vertaling om meerdere: ‘lies’. In Javier Cercas’ Leyes de la frontera (‘wetten van de grens’) verschoof het perspectief van een concept, buiten de wet staan, naar de personen die buiten de wet staan ‘outlaws’.
Tabel 11: Voorbeelden modulatie in Engelse vertaling
Ateur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Engels)
Roberto Bolaño La pista de hielo The skating rink
Arturo Pérez-Reverte El sol de Breda The sun over Breda Camilo José Cela Mazurca para dos muertos Mazurka for two dead men Isabel Allende La casa de los espíritus The house of the spirits Jorge Luis Borges El informe de Brodie Doctor Brodie’s report Baltasar Gracián Oráculo manual y arte de
prudencia
The oracle: a manual of the art of discretion
Antonio Muñez Molina En ausencia de Blanca In her absence
Enrique de Hériz Mentira Lies
Emilia Pardo Bazán Los pazos de Ulloa The house of Ulloa Eduardo Galeano El libro de los abrazos: imágenes y
palabras
The book of embraces: images and text
2.2.6 Equivalentie
Tussen de Engelse vertalingen van de Spaanse titels zit één equivalente vertaaloplossing. Het gaat om de vaste uitdrukking voor ‘in jezelf praten’ waarvoor in het Spaans ‘hablar solo’ wordt gebruikt. Andrés Neuman gebruikte deze uitdrukking in zijn titel Hablar solos (door de ‘-s’ achter ‘solo’, gebruikt als meervoud) wat in het Engels werd vertaald naar Talking to ourselves.
2.2.7 Adaptatie
De zevende en laatste procedure die Vinay en Darbelnet geven komt in 28,9% van de titels voor. Voorbeelden van adaptaties zijn: The villagers, een vertaling van Jorge Icaza’s Huasipungo4; The outsider, vertaling van Ernesto Sábato’s El túnel (‘de tunnel’); Golden girl vertaling van Juan Marsé’s La muchacha de las bragas de oro (‘Het meisje met het gouden slipje’). Ook werd er geëxpliciteerd en vonden er omissies plaats. Een voorbeeld van een explicitering van de titel is de vertaling van Paola Kaufmann’s La hermana (‘de zus’) dat werd vertaald naar The Sister: A Novel on the Hidden World of Emily Dickinson. Een voorbeeld van een omissie is te vinden in de titel Memoirs, een vertaling van Pablo Neruda’s Confieso que he vivido: memorias (‘Ik beken dat ik geleefd heb: memoires’). Daarnaast werd er in enkele Engelse titels gebruik gemaakt van alliteratie, bijvoorbeeld in Memoirs of my melancholy whores vertaald van Gabriel García Márquez’ Memoria de mis putas 4 Huasipungo verwijst naar een stuk grond in bruikleen in ruil voor arbeid op een landgoed (Van Dale online, 2017).
tristes (‘herinnering aan mijn droeve hoeren’). Hier is voor het woord ‘melancholy’ (‘melancholisch’) gebruikt in plaats van de letterlijke vertaling van ‘sad’ (‘droef’). Ook in Living to tell the tale, de vertaling van Márquez’ Vivir para contarla (‘leven om het te vertellen’) zit een alliteratie.
Tabel 12: Voorbeelden adaptatie in Engelse vertaling
Auteur Brontaal (Spaans) Doeltaal (Engels)
Ignacio Padilla Amphityron Shadow without a name
Antonio Muñoz Molina Beatus Ille A manuscript of ahses
Alan Pauls Historia del llanto A history of money: a novel
Roberto Bolaño Nocturne de Chile By night in Chile
Gabriel García Márquez Memoria de mis putas tristes Memories of my melancholy whores
Carlos Fuentes Instinto de Inez Inez (omissie)
Miguel Delibes El hereje The heretic: a novel of the
inquisition (explicitatie) Álvaro Pombes El héroe de las mansardes de
Mansard
The heroe of the big house Carlos Fuentes La voluntad y la fortuna Destiny and desire (alliteratie)
Ernesto Sábato El túnel The outsider
2.3 Gebruik van het bepaalde lidwoord in vertaalde titels
Regels voor het gebruik van het bepaald lidwoord verschillen per taal. In het Spaans gebruikt men verschillende lidwoorden voor mannelijk (el)/ vrouwelijk (la)/ onzijdig (lo) en voor meervoud, vrouwelijk (las) en mannelijk (los). Over het gebruik van het lidwoord in het Spaans is veel geschreven in diverse handboeken over de Spaanse taal, bijvoorbeeld in Gramática descriptiva de la lengua española. Ook in het Engels zijn er bepaalde duidelijke regels voor het gebruik van het lidwoord, waarbij er een belangrijk verschil wordt gemaakt tussen het gebruik van lidwoorden voor een zelfstandig naamwoord dat bij de sprekers bekend is (the) en voor het gebruik van een lidwoord voor een zelfstandig naamwoord dat bij de lezer niet bekend is (a/an) (Carter et al., 2011). ‘A’en ‘an’ functioneren als onbepaald lidwoord waardoor het Engels maar één bepaald lidwoord heeft. In het Nederlands zijn daarentegen weinig regels voor het gebruik van het (bepaald) lidwoord (Onze Taal, 2011). Het lidwoord ‘de’ wordt gebruikt bij mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden en ‘het’ bij onzijdige zelfstandige naamwoorden. Sommige woorden zijn zowel mannelijk als vrouwelijk te gebruiken bijvoorbeeld persoon aanduidende zelfstandige naamwoorden als ‘verpleegkundige’ (De Boer, 2011). Volgens Onze Taal (2011) leren moedertaalsprekers van het Nederlands ‘vanzelf’ wanneer welk lidwoord te gebruiken.
In het Nederlands werd 20 keer een lidwoord toegevoegd of weggelaten, in het Engels gebeurde dit 33 keer. Opvallend is dat vooral in de Engelse vertalingen van Spaanse titels, in de constructie van titels met voorzetsel ‘de’ (te vertalen als ‘van’) + lidwoord + zelfstandig naamwoord, het lidwoord in de Engelse vertaling wordt weggelaten. Dit gebeurde bijvoorbeeld bij Los perros del paraíso (‘de honden van het paradijs’). Deze titel werd in het Engels vertaald als The dogs of paradise waarbij het lidwoord voor ‘paradise’ is weggelaten. Zo werd ook La ciudad de los prodigios (‘De stad van de wonderen’) vertaald naar The city of marvels; El sueño de los héroes (‘De droom van de helden) naar The dream of heroes; El amor en los tiempos del cólera (‘De liefde in de tijden van cholera’) naar Love in the time of Cholera etc. In het Nederlands zie je dat in titels met die constructie vaak het woord ‘der’ wordt gebruikt zoals bijvoorbeeld bij El árbol de la ciencia (‘De boom van de kennis’) vertaald naar De boom der kennis en bij La suma de los días (‘De som van de dagen’) vertaald naar De som der dagen. In sommige gevallen van eigennamen in titels wordt in het Spaans wel een lidwoord gebruikt en bij de vertaling niet. Dit is het geval bij El zorro, vertaald naar Zorro (NL)/ Zorro the legend begins (EN), bij La tía Tula (‘De tante Tula’) vertaald naar Tante Tula (NL) / Aunt Tula (EN) en bij La tía Julia y el escribidor (‘De tante Julia en de schrijver’) vertaald naar Tante Julie en meneer de schrijver (NL)/Aunt Julia and the scriptwriter (EN). In de Engelse taal worden normaal gesproken geen lidwoorden gebruikt voor eigen namen
(British Council, z.d.). Ook in de Nederlandse taal klinkt ‘De tante Julia’ vreemd. Fernández Leborans (1999:112-113) geeft aan dat het gebruik van een bepaald lidwoord voor een eigennaam in de omgangstaal ‘familiair’ wordt gebruikt, zoals het geval bij La Tía Tula. Ook kan het worden gebruikt om het unieke karakter van iemand te laten zien (1999:111), zoals bij El Zorro.
2.4 Belangrijkste verschillen tussen de Nederlandse en Engelse vertaalde titels
2.4.1. Verschil in procedures vertaalde boektitels
Het is opvallend dat zowel in het Nederlands als in het Engels dezelfde vertaalprocedures ongeveer even vaak voorkomen. Zo worden de procedures ‘letterlijk vertalen’ en ‘adaptatie’ het meeste gebruikt en komen de procedures ‘calque’ en ‘equivalentie’ nauwelijks voor. In het geval van een calque zou het er op kunnen wijzen dat het gebruik van deze procedure in vertaling vervreemdend overkomt op de lezer, doordat de lezer niet bekend is met de uitdrukking uit de brontaal. Dit zou aansluiten bij de theorie die in het eerste hoofdstuk van de scriptie uiteen is gezet, waaruit blijkt dat de Engelse markt een sterk domesticerende markt is waarbij het boek voor de lezer vooral niet ‘vreemd’ moet zijn. In het eerste hoofdstuk werd de hypothese gesteld dat er in vertalingen naar het Engels meer adaptaties voor zouden komen dan in Nederlandse vertalingen van boektitels. Deze hypothese is uitgekomen maar het verschil bedraagt slechts2%. De grafieken hieronder laten zien in hoeveel procent van de titels er is gekozen voor een bepaalde procedure.
Figuur 1: Vertaalprocedures vertaalde titels Nederlands
Leenvertaling 6,1 % Calque 0,3% Letterlijke vertaling 54,5% Transpositie 4,7% Modulatie 6,9% Equivalentie 0,4% Adaptatie 27%
