Leonardo da Vinci's theater van het vliegen - Tkaczyk Theater van het Vliegen

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)

UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Leonardo da Vinci's theater van het vliegen

Tkaczyk, V.

Publication date

2011

Document Version

Final published version

Published in

Deus Ex Machina

Link to publication

Citation for published version (APA):

Tkaczyk, V. (2011). Leonardo da Vinci's theater van het vliegen. Deus Ex Machina, 35(137),

78-85.

General rights

It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s)

and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open

content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulations

If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please

let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material

inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter

to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You

will be contacted as soon as possible.

2-?'

RAF

DEt?It

ZtD

urffit*1".t:ltr fl 7*

si':x"IJü

z*2

ffi**§:::l,§.ffiIW

_{Ili"ii'-r9:::§}

_{rAN"äo.":::ffiru}

22

_AG

Zkl3'7

ANcELol:x5:nU

L

_{?*fift**ä::"*'}

öff*r.NPE

ffi

GEE

"

tf;ätti*tr.'

H'$Jii*'fr'iä^^.'

tÄHJ}.tNoEcoux

VIKTORIATKACZYK

LiönnRDo DAvlNcl's

iiinrER

vAN

HEr

v

L

I

De dichter en filosoof Paul Val6ry wi)st in ziin

boek

'-

'

over Leonardo da

Vinci

biina terloops op

een

t

Iää*ä".oand"Ziinvreugdeizo

schriift

t

N

E

E

il;;;;;

i.""ardo,'mondt

uit

in

reeswer

I

_\

;;:;"*"",

in betoverende uitvindin-Ben'

::","

-- -1-!---l

ffi;ä'il;".,*droomt

":"'ti"c'-f,!:::2

-

*=ii

\(

1ggg*figffi.m

domernentegeilrKalLNr"^ls$v-

rok

|

'' rrrl

,",

il:i'["il;

_"'i

rt""'"

feestwezen ontwierp hij r

äü;ö,*"1!::äiJ"lTäffi::[niiJä1,,*"r,

Fig S:Leonardo

schillende vliegende

mat

r-.:r^riiL6 orpns te ffekken

tussen

-^L^r. \,rn pen rhearc

:'#:ff,1i-1ff:ä:iläffi

"".äli',*l,,r."

g':l*::::::L'ä'^ä,,,i"

-:":::lffillr

Leonardo,s

wetenschapp[,ii".l'iläi'"i'i"*[;:]]j:-ä11ffi

}JTJ,ffi

"äl;*ffi:x

|,"."ffi:ffi[:t:ü'.:ii,?:är];:ä;;;';i**werk

consequent

buiten

(Bibrioteca

beschouwin g

gelaten''"T;;ö ;;i

it

l"tttt,'it

n dat Leonardo da

vinci's

studies over het

vrieg""

_^ä,

ä"rlüae

omvang hadden aangenomen

als

hii

niet ook tegeliik

gttuigt

_"t'

inrichter was geweest van een

theater- en

feestcultuur met spectacilaire vliegeffecten'

lüfletenschappelijk onderzoek naar en de technische realisatie van

het

ffi

;;

;äi,

e

*::ffi

_{i;:* :::nuil,?l}

tä.x'.:äl"::

:,

f#$:ilrilil_i,lii'"ff;;;",ä*.r

voor fysiele ars voor geesterif ke

;ä;ffi

;;"i;Hii#$:"ä.#*U*""1t$;:y,:'"',:,'§:"""

van vliegende machtnes

r515. Tegenwoordig

_'','iä;'"t

;n;iä

n""rurttnd'

maar Leonardo zelf

vertrouwde ze

enker,"i'"*;;;;eime

schriften. Bovendien

zijn er geen bewiizen voor dat ntl

_{'i'lä^*"''äooit}

ftttft

gerealiseerd' laat staan dat

hii

ze zou hebben

getest'

_{eitiem experimenteerveld}

u.t*t

j**:;:::1'i:il"*,""'lrlgl'"";;;'ü;;"*:'\";

Deze tuigen vertonen

;htei;;ä"rt"tt

1""e"tt

opvallende technische

;öä:;;;*:,r,rl,.:,iäi:äi':l'*:;i:*r;:6l,iiirü,::l'.

passieprocess*t-tl:t'ä1:".1;".,,,,.".a'uta"n-tiid"t"religieuzestuk-sende structuren dle van Ker§Lwrlr"

'-';^-;^^

i.

hpt hoofse theater wal(ker-f,."r,

.^

de verschillen

;i';;';;;;;;;'effecten

in het hoofse theater

wakl

den een nieuwe

f"*'""ätt"t

htt

ulitgt"

aan' Die fascinatie vinden we

;.fu

ki:li*:;f*.:-:;Sii"ii*t"11'"irnooitexpricietinverband

bracht met

ziin'*,ttät')""h

L"t"t"

we terueblikkend

wel degeliik

resonanties

u"rtrt"tt.rr'ä"-uti"g"na.-.onstructiä

in het ltaliaanse theater van de viiftiende en zestiencle

"tl11:lt:..'

ää

"

ä,.'l'

"i'

.ro*:y,:ä::ä'#iäT:i""

omschreven, namell,K

ln

ät"äri"a""

_"n

nieuw leven inblazen van de

;r:*;

ä;,'",i;e

theatertechnieken' Bestuderen

äil;f*;"en

echter van

dichteöii'

dan'sttl-[,

*"

täi

a"t

we hier eerder van ecn

hcnriwin-'Jräää"äot"tt*"t"*

noer-n

qreb

die

ffi;ä;vonainhetdPdf,e

;ä;ä;YY.,-#S

_{ahotelvengdc"d'}

heruitvinding

van het

vliegen

in

feestcu ltu

u

r'i-n

de

rena

i

ssa-nce

de tijd van Leonardo leden de Noord-Italiaanse

aan wat kunsthistoricus facob

Burck-in

zijn

gezaghebbende studie De

cultuur

Renaissance

in

ltaliö

(1860) een 'dwang

tot

ijke zelfrepresentatie' noemt. Grote feesten een uitgelezen

medium voor

deze

poli-representatiecultuur.

Door

hun potentieel

de massa aan te spreken werden zij een uiterst

iik en lucratief werkterrein voor ambachts-hofkunstenaars en geleerden. Vooral in de iende en zestiende eeuw ontstond tijdens de

uit

het samengaan van erg uiteenlopende interesses en krachten een nieuwe

cultuur

zich niet aan opgelegde regels hield en

ruimte

aan innovatie.

vertrouwde zijn

schetsen van

mächines

enkeltoe

aan

zijn

geheime

schriften"

van de producten van deze feestcultuur waren met veel fantasie uitgevoerde theatermachines. enkele uitzondering na ging het vooral om tuigen. Hoewel deze machines op het gezicht sterke gelijkenissen vertonen met de ex machina-kranen van de antieke Griekse moeten ze niet zozeer

in

het kader van heropleving van de antieke podiumtechniek,

eerder als theatertechnische äeruitvindingen beschouwd die hun oorsprong vonden

in

kerkelijke liturgie van het duecento.

de dertiende eeuw werd de aan strikte regels gebarentaal van de liturgie aanvankelijk door afbeeldingen en sculpturen van passieverhaal. In zijn studie Das Bild und sein im

Mittelalter

(1981) heeft de kunsthis-Hans Belting deze evolutie onderzocht,

hij

beschrijft

hoe de toeschouwer

zich

met

ceremoniöle objecten diende te identificeren ze'als geestelijk beeld

in

zich

tot

leven moest Toen aan het begin van het trecento uit de

praktijk zowel de dramatiseringvan de

(drammi liturgicl) als de buitenliturgische

ten

uit

de preek

(ufizi

drammatici) en de

voortvloeiden, verschenen voor het eerst acteurs die de afbeeldingen van het passie-aal in zogeheten quadri

animativertolkten.

de opmars van de Italiaanse feestcultuur

in

quattrocento evolueerden de levende beelden

het spectaculairste element van de religieuze

van deze feestelijke optochten werden

wolkvor-mige draagstructuren (nuvole) gemaakt waarop de acteurs door de straten werden gedragen. In

zijn

Vite de'piü eccellenti architetti,

pittori,

et scultori

italiani

(ca. 1550) schrijft de kunstenaarsbiograaf

Giorgio Vasari de

uitvinding

van de

nuvola

toe

aan de Florentijnse ingenieur Il Cecca (Francesco

dAngelo) en gaat hij uitvoerig in op de bouw van de constructies:

'Men nam een vierhoekig houten kader yan onge-veer twee el hoog met vier stevige poten aan de hoeken,

_t...l.Op

dit

kader lagen kruisgewijs over elkaar twee planken, _{[...] hieruit} stak een paal met

daaraan vastgemaakt een mandorla die

rijkelijk

werd versierd met katoen, cherubijnen,

serafij-nen en andere objecten.

In

deze mandorla zat

of

stond een persoon die de eerste beschermheilige

van de broederschap, de heiland, de madonna,

Sint-fohannes of een andere heilige voorstelde. De gewaden van deze figuren bedekten de ijzeren structuur zodat die helemaal aan het zicht werd

onttrokken, [...]. Devolledige machine, inclusief de

paal, de ijzerenstructuur en het katoen [...] werd

soms door sjouwers of boeren op de schouders gedragen; ze verdeelden zich langs de binnenkant

over de plaat die

wij

het kader genoemd hebben, [...] en deze _{machines [macchine] werden} wolken

[nuvole] genoemdi

Niet toevallig noemtVasari deze constructies mac-chine

_-

alszevoorbijkwamen, deden ze het publiek geloven dat ze op een wonderlijke manier over de

grond zweefden en dat ze werden aangedreven

door een in de binnenkant verborgen, goddelijke

machinerie. Volgens heel wat stadskronieken

uit

die

tijd

zou deze illusie de toeschouwers van de passieprocessies zelfs

tot

tranen geroerd en hun geloof gesterkt hebben.

Het

waren echter

niet

alleen de acteurs die de prominente passages

uit

het lijdensverhaal van Christus (de verschijning

van de aartsengel en de hemelvaart van Christus)

in de feestelijke processies representeerden. Ook

de _{feestwagens zelf, die door hun schijnbare}

auto-nome bewegingen als'mechanisch' en daardoor ook als goddelijk'werden beschouwd, wekten de

indruk van levendigheid en authenticiteit.

Hierbij

is ook van betekenis dat Vasari een bijna

willekeurige

opsomming geeft van

figuren

die

op de

structuur

konden plaatsnemen. Naast de processies van Sacramentsdag en Driekoningen

werden er vanafhet midden van het quattrocento immers steeds vaker profane stads- en

triomfop-tochten gehouden. De tot dan toe sacrale bezetting van de wolkstructuren (met Christus, engelen en heiligen) werd uitgebreid met allegorische en

his-torische figuren. Tegen het einde van de vijftiende

eeuw presenteerden de stadsvorsten zich soms zelfs in eigen persoon op de zuvole.Hetvliegeffect dat de wolkstructuren opriepen werd weliswaar bewaard, maar kreeg door de gewijzigde personen-bezetting toch een in zekere zin profaner karakter.

Y,

ke optochten en kerkspelen. In het kader

Ook in het Noord-Italiaanse kerkspel van het quat-trocento vinden we resonanties met de vliegeffec-ten van de feestelijke processies, maar tegelijk werd

het daar op technisch-esthetisch vlak aangepast.

In

vergelijking met de feestprocessies verschoof

de acteerruimte van het kerkspel negentig graden

in

de hoogte.

Terwijl

de nuvole

in

de processies door de straten achter elkaar werden geplaatst om

verschillende staties van het passieverhaal weer te geven, werd bij het kerkspel meestal maar 66n beeld

uit

het passieverhaal uitgekozen en geön-sceneerd, en werd de scenerie verticaal geordend.

Uit

de wolkstructuren van de processies werden

de zogenaamde mandorleverder ontwikkeld. Men

bevestigde ze aan touwen en

liet

ze vervolgens van het plafond van de kerk naar beneden zakken, waardoor men spectaculaire christus ex

machina-en angelus ex machina-effectmachina-en wist te bereiken. De in feestelijke religieuze processies uitgevonden

nuvolawerdin het kerkspel bmgewerkt'

totman-dorla. We kunnen

hieruit

afleiden dat vliegende machines

in

de theatergeschiedenis een tweede keer werden uitgevonden. Het ging niet om een herontdekking en herbeleving van de antieke the-aterpraktijk, en het is dan ook niet verwonderlijk

dat de mandorla technisch gezien nauwelijks op de principes van de antieke mechanö was geba-seerd: de onderdelen van de

mandorla

vonden

hun oorsprong voornamelijk in de bouw van dom-kerken, verdedigingsbouwwerken en schepen

in

het quattrocento.

Een precieze beschrijving van twee kerkspelen daterend

uit

de periode die we

hier

onderzoe-ken danonderzoe-ken we aan de Russische bisschop Abra-ham

van

Soezdal, die

tijdens het

Unieconcilie van maart 1439

in

Firenze een enscenering van Hemelvaart en van het Mariamysterie bijwoonde.

Zijn beschrijving van de ensceneringstechniek

uit

de vijftiende eeuw heeft tot in onze tijd aanleiding gegeven

tot

een reeks van reconstructies aan de hand van maquettes, die bijvoorbeeld werden

ten-toongesteld

in

de expositie Teatro e Spettacolo nella Firenze dei Medici. Modelli dei luoghi teatrali

(Palazzo Medici Riccardi, Eirenze2OOl) .

Volgens de bisschop stelde in de Ascensione (frg. 1)

een stenen podium in het middenschip van de kerk

het aardse toneel voor.

Op

de houten structuur

daarboven bevond zich het paradijs, vanwaar op het moment van de hemelvaart van Christus een

mandorla naar beneden kwam: een ringvormige

vliegende structuur waarop een schare kinderen in engelengewaden ronddraaide om de Christus-figuur in het midden ten hemel te begeleiden.

Welk

effect hadden

deze vliegeffecten

in

het kerkspel?

In

zijn

verslag wisselt

Abraham

van

Soezdal

voortdurend

tussen twee verschillende

toeschouwerperspectieven. Hij beschrijft ook een

Annunziatione die hij eveneens in 1439 in Firenze had gezien, in de Basilica della Santissima Annun-ziata (vgl. de

reconstructie

in flg.2).

Enerzijds

schrijft

de bisschop

in

zijn verslag vol

bewonde-ring over de luister van de uitvoering: 'Voor zover

mijn onbegrip het toeliet, heb ik zo veel mogelijk

neergeschreven, maar sommige dingen

zijn

niet

te beschrijven omdat ze zo wonderbaarlijk zijn

m

er geen woorden voor bestaan. Amenl Anderzijds

spreekt uit zijn beschrijvingen ook een technische

nieuwsgierigheid die de auteur er kennelijk toe verleid heeft om ook een

kijkje

te nemen achter de schermen van de vliegeffecten. Zo beschrifü

hij

heel nauwkeurig hoe in het Mariamysterie

&

aartsengel door het volledige schip van de

ke*

Ieek te vliegen:

'Terwijl

hij

[de engel] aan de touwen naar beneder

komt, zingt hij met zachte stem [...]. Achter

heu

hangen twee wieltjes die van onder gezien

dm

de grote afstand onzichtbaar zijn en waarin

tnu

touwen lopen. Aan het derde en dunste

touwzfu

mensen vastgemaal(t die boven opgesteld staan cn

eveneens onzichtbaar zijn en die de engel

letm

zakken en weer naar boven trekkenl

Eig. 2: Foto van een toneelmaquette (R. Bencini,

N{-Uit; Teatro e Spettacolo nella Firenze dei Medki

dei Luoghi Teatrali. Tentoonstellingscatalogus-Garbero Zorzi en Mario Sperenzi, Eirenze

rlen

niet

Fig- 1:

Anonieme foto

van een

toneel-maquette. Uit:

Tbatro e Spet-tacolo nella

Fire-nze dei Med.ici.

Modelli dei Luoghi Teatrali.

Tentoonstel-lingscatalogus.

Red. Elvira

Gar-bero Zorzi en

Mario Sperenzi. Eftenze 2007, p. t2S.

e --{-i"znr-iorre i fr g.

-ersctripr-an de ker;: r houten strucrLr= radiis,

r'anraar

cc rt r:a-n Christus

ee:

Ir

sen

ringlornr:*

En schare

kindere:

ih

om de

Christn--d

te

beeeleiden-rEeffecten

in

h*

sr*r -\braham

v'-tr-ee verschillence

it beschriift ook ee:

min 1-139 in Firem*

Sanrissima,\rutu:-n

6g. 2).

Enerziiis

rdag

rol

bertond+-wing:'\borzors

r ik zo veel mo,ge', Lli

ige dingen

zijn

n

a

mderbaarlijk ziin

*.

-Amenl

Anderziil*

rok

een

technisci*

rrr

er kenneliik tüe üe te nemen

ach:s

xten-

Zo beschr:-::

t

\tariamr-sterie a*

:

rhip

r-an de

keri

[h-en

naarbenedes :rn _-...-,Achter he:.l:

r onder gezien dom

lün

en rtaarin

tlre*

eo dunste tourv

zi:

o opeesteld staan

t:

r

die de engel

latel

reklienl

rce R, Bencini,

\t

t Fven:e dei Medici- :'ü

mffi:nescatalogus. Rec

l

seazi" Firenze 200i-:

De emotionele wisselwerking tussen technische

nieuwsgierigheid en religieus gekleurde

bewon-dering wijst op een werldngsesthetica die, anders

dan

bij

de hierboven vermelde passietaferelen,

niet

langer gebaseerd is op de mimetische ver-smelting van toeschouwer en cultusobject. Het

markeert het begin van een nieuw soort fascina-tie voor het vliegen. Het feestwezen ten tijde van Leonardo bood een publiek kader waarin de nog steeds religieus ingevulde vliegthematiek

tegelij-kertijd

op bewondering (admiratio), technische

uiwindingsdrift

(inventio) en wetenschappelijke nieuwsgierigheid (curiosita.s) stootte en hierdoor

vorm

gaf aan een nieuw soort belangstelling en fascinatie.

Leonardo was niet enkel getuige van de kerkspelen en feestelijke processies van zijn

tijd: hij

had ook

een beslissende inbreng

in

de uitwerking ervan.

Zo

treffen we

in

de bewaarde schetsen van de lrrrnstenaar-ingenieur onder meer een ontwerp aan

van een wagen met drie wielen, zoals die vanaf het midden van het quattrocento vaak werd gebruikt

in plaats van d e nuvole om de acteurs van de feest-processies door de straten te voeren (fig. 3).

& Leonardo da Vinci's schets van een feestwagen,

Bovendien was Leonardo een van de eerste

ont-werpers die het Italiaanse hoftheater mee vormga-ven. In het quattrocento beschikten de

vorstenho-ven nog niet over vaste theaters, maar werden in de

feestzalen mobiele theaters opgezet. Ook in deze

context rustte Leonardo reeds opvoeringen

uit

met spectaculaire vliegende tuigen, bijvoorbeeld injanuari 1496, toen in het paleis van Giovan Eran-cesco Sanseverino

in

Milaan de komedie Danae van Baldassarre Taccone werd opgevoerd. Volgens een schets van Leonardo diende een

per-spectivisch geconstrueerde nis als basis voor de toneelhemel inDanae(vgl.flg.4). Deze lijkt zich op een platform te hebben bevonden en zich van het

plafond van de zaal schuin naar beneden tot op het

podium te hebben uitgestrekt. In het midden van de nis staat een door vurige vlammen omringde mandorla waarop een figuur troont.

Fig. 4: Toneelschets van Leonardo da Vinci, los blad (The Metropolitan Museum of Art).

Leonardo's

ontwerp vertoont

opvallende

gelij-kenissen met de mandorle die

in

de eerste

helft

van het quattrocento waren ontwikkeld voor het kerkspel. Bijgevolg

lijkt

Leonardo zich de

machi-netechniek en -esthetiek van de Ascensione-feesten eigen te hebben gemaakt om de figuren

uit

Tac-cones komedie op spectaculaire wiize in het spel te brengen. Zoais blijkt uit Taccones

scÖneaanwijzin-gen waren voor het stuk tal van vliegeffecten nodig.

Net zoals dat eerder al tijdens de feestprocessies

gebruikelijk was, duiken ook in deze enscenering

op de

mandorla

geen Bijbelse figuren meer op, maar heidense godheden (volgens de

aanwijzin-gen van Taccone: Jupiter, Mercurius en Apollo),

allegorische figuren (de Eeuwigheid) en volstrekt wereldlijke f, guren (Danae),

V KIORIA TKACZYK\ LEONARDO DA VIN(I5 THEATER VAN HET VLiEGEN

\

\

I

\"

Yoor

Orfeo van Angelo Poliziano, een stuk dat

tussen 1506 en 1508 in de stadvilla van de Franse

gouverneur Charles dAmboise

in

Milaan

werd

opgevoerd, ontwierp Leonardo een andere effect-machine, die vermoedelijk de vlucht van Perdrix

moest voorstellen (zie.

fig.S,bij

hoofdtitel ).

Deze bcel de la comedia'li.ikt op het eerste gezicht echter helemaal niet op een theatermachine

_-

de schets

lijkt

veel meer op de bewegingsstudies die

Leonardo

in

1505

in

het traktaat Sul

volo

degli

uccelli had gemaakt toen

hij

zich intensief

bezig-hield met vragen in verband met het vliegen van vogels en mensen: ook daarin staan twee

proefop-stellingen voor het verplaatsen van het evenwicht, waarin de vogels (analoog met de bcel de la come-dia') aan trapezes hangen (fig.5a,6b). _{De optische}

gelijkenis tussen de schetsen kunnen we opvatten

als een indicatie dat Leonardo in het kader van zijn

theaterwerk mechanische experimenten uitvoerde die rechtstreeks in verband stonden met zi.in

vlie-gonderzoek. Mogelijk kon

hij in

het theater

zijn

plezier in het experimenteren helemaal botvieren, iets wat in zijn wetenschappelijk werk (tenminste

officieel) niet mogelijk was.

Het is niet helemaal juist als Hans Blumenberg

in

zijn belangwekkend essay over de'Nachahmung der

Natur'

(1956) het vliegonderzoek van

Leo-nardo nog

in

de

traditie

van

de aristotelische

mimesis- of nabootsingstheorie plaatst. Blumen,

berg argumenteert dat het topos van de mimesis pas aan het begin van de moderne

tijd

te gronde gegaan is

door

een metafysische

nood

aan het

onvervalste nieuwe: sindsdien hebben kunst en techniek de natuur niet meer na-, maar'voorge-bootstl De gebroeders

Wright

bijvoorbeeld

ont-wikkelden met een vliegtuigmotor en een

propel-ler een aviatisch model dat niet langer gebaseerd was op het vliegprincipe van vogels, maar op de

logica en de wetmatigheden van technische

pro-cessen. Uiteraard gingen de gebroeders

Wright

nog een belangrijke stap verder dan Leonardo, maar bekijkt men hoe Leonardo's vliegonderzoek in het theaterwezenvanzijn

tijd

tot uiting kwam, dan zien we ook daar de zeer eigen logica van het technisch-experimentele, die boven het aristote-lische mimesisprincipe

uitstijgt.

Reeds

voor

de wetenschappelijke uitvinding en legitimering van

het vliegtuig werd de mogelijkheid dat mensen

kunnen vliegen daar

_-

althans als spectaculair

theatereffect

_-

publiekelijk'voorgebootstl

Resonanties van

een

fascinatie

Terwijl van de vliegende tuigen

in

het Italiaanse

theaterwezen van

het quattro-

en cinquecento

een nauwelijks

in

vraag gestelde fascinatie

uit-ging,

behandelde

en onderzocht Leonardo in

zijn

wetenschappelijke werken de mogelijkheid van het menselijke vliegen heel nauwkeurig en bedachtzaam. 'Een vogell zo lezenwe in de Codex

Atlanticus (fol.434r),

'is een _{toestel [strumento]} dat functioneert volgens mathematische wettenl

en daarom valt het binnen de 'mogelijkheid van de

mens [potesta

dellbmo]

om een dergelijk toestel

in

al

zijn

bewegingen na te bouwenl Toch ziet

Leonardo een opmerkelijke beperking: 'We _kunnen

stellen dat aan

dit

toestel niets ont-breekt [...] behalve een vogelziel flänima dell'uc-cello] die

uit

een mensenziel moet worden

nage-maakt. Die ziel gehoorzaamt de ledematen van vogels

in

alles wat overeenkomt met hun noden

ongetwijfeld beter dan een mensenziel, die van deze ledematen gescheiden is, het vermag. En

dit geldt nog het meest voor de bijna onzichtbare

bewegingen voor het behoud van het evenwicht.

Omdat we echter zien dat de vogel veel en aller-hande goed waarneembare bewegingen uitvoert,

kunnen

we

dankzij

deze

ervaring

_[esperienza]

inschatten dat

de goed waarneembare krach-ten door het verstand _[cognizione] van de mens

kunnen worden begrepen, zodat

hij

er optimaal

kan voor zorgen dat dit toestel, waarvan hij de ziel en de bestuurder is, niet neerstort.

Met het motiefvan de vogelziel knoopt Leonardo

aan bij metafysische vragen van zijn ti.id, die later

bij

Descartes pas heel centraal kwamen te staan.

\/tKT0flrA i KAtzY(\ LE0f'tARD0 DA VtN0',5 TFEAITR VA\ HtT VLTEGEN

\

\

Fig.6a en 6b:

Schetsen uit Leonardo da Vinci's traktaat Sul volo degli uccelli,

fol. 15v, 17v (Biblioteca Reale, Turijn).

*\

ln

Trattato

Hoe staan de ziel

band? Leonardo christologische alsbelichaming minst als hiernamaals'

Het

zijn

oorsprong vond bovendien Iiteratuur, waarin enhet zielsverheffing Als Leonardo vol van de vogel, dan in elk geval Toch wilde de bewondering beren de ziel een op ervarm8 {cognizione). ontwerpen ook tuigen te zijn onderzoek menteervelden-Daartoe het'vliegende degli uccelli

(fd

'luomo ne en maakt hif vanmensen menselijke

luchtruim

het feit dat

hii

waarin het voorbehouden heiligen, (heksen, sacrale en het bijvoorbeeld Leonardot

tiid

heiligen.Wij

uithet

Franciscus

di

San zou hebben het aan [...]; soms zag en omgeven

hij

bijna

aan

tiid

waren

in

in omloop sters en Heksenhamq discussie naars en lichaam lijke erva fysisch fe Daaromwas mens een Leonardo als

r*ren

I"c-,

rffr&

B-BLre-n&miotli

arfiidegm*

lnod

aen

H.

lücn

hnstcr

iE'r!o(rF

hrüedde

rrnecnpropcL

;6lrgöeseca

firar

op&

:fuischepro-rlders

.w.riil

In

Leonado§

tcgpnd€rzo.t

üEitingkrren,

r§i:avanhc

:lhtari*m-beds

voor

&

EfimeringY.n

fldat

mens/en

ü

spectaculair

tüoots:

lstie

ihet

ltaliean"e

rrcinquecento

tfucinatie

uit-f

Leonardo

in

b

mogelijkhetut

ur*keurig

en

tmrndeCod*,

f,

lgumento]

lische

wetteri

rdf,dreidvande

lEgdiiktoestd

rcrl

Toch

ziet

fing:

r:rtd

niets

ont-

penimadell'uc-ürorden

nage-rhdematen

van

:t

hun noden

mziel,

die van

hvermag.

En

äaonzichtbare

thetevenwichl

;d*len

aller-ilingen uitvoert,

iE

[esperienza]

mbare

krach-rdvan

de mens

tl4

er optimaal

rvanhijdeziel

t

boptL,eonardo

rfntiid,

die later

mente

staan.

Hoe staan de ziel en de machine met elkaar in

ver-band? Leonardo alludeerde misschien ook naar het

christologische discours van toen: vogels golden

als belichaming van de ziel van de doden of op

ziirt

minst als grensgangers tussen het aardse en het hiernamaals. Het motief van de zielenvlucht, dat

zijn

oorsprong

vindt in

de platonische fllosofie, vond bovendien ingang in de christeliike visioen-literatuur, waarin visioenen van het aardse bestaan

en het hiernamaals ten dele als een puur geesteliike zielsverheffi ng worden beschreven.

Als Leonardo vol bewondering spreekt over de ziel van de vogel, dan bevatten deze overwegingen dus in elk geval sporen van een religieus vliegconcept' Toch wilde de onderzoeker boven deze primaire

bewondering (admiratio) uitstiigen door te

pro-beren de ziel van het vliegen te doorgronden via een op ervaring (esperienza) gebaseerde kennis (cognizione). Desalniettemin zag

hij

ervan af

zijn

o.t*".p..t

ook werkeliik te realiseren of de vlieg-tuigen ie testen.

In

plaats daarvan verschoof

hij

zijn onderzoek voortdurend naar andere

experi-menteervelden.

Daartoe behoorde onder meer ook de studie van

het'vliegende lichaaml

In zijn

Trattato sul volo degli

ucielli

(fol

5r) heeft Leonardo het over de 1uämo ne

volatilij'

(de mens in een vliegend tuig)

en maakt

hij

vergelijkingen tussen de anatomie van mens envogel' Op basis daarvan achtte hij het menselijke lichaam er zeker toe in staat zich in het

luchtruim voort te bewegen, en dit in weerwil van het feit dat hii zich in een cultureel milieu bevond

waarin

het vermogen

om

te vliegen hoogstens voorbehouden was aan bovennatuurlijke (engelen, heiligen, demonen) en buitennatuurliike wezens

(hekien, monsters).

Dit

in elkaar grijpen van het

sacrale en

het lichamelijk

vliegvermogen

komt

bijvoorbeeld tot uitdrukking in de legenden die

in

Leonardo's

tijd

circuleerden over de levitatie van heiligen. Wijdverbreid was bijvoorbeeld de legende

uit het duecento over de extatische verheffing van Eranciscus van Assisi.

In

het anonieme

Fioretti

d.i San Francesco lezen we over een

monnik

die zou hebben gezien hoe'de heilige Franciscus bij het aanschouwen van God van de grond opsteeg [...]; soms

zaghii

hem zelfs zo hoog

in

de

lucht

"rro*g"rr".t

door

een zodanige

schittering

dat

hij

bijna

aan

zijn

blik

ontsnaptel

ln

Leonardo's

tijd

waren in Noord-Italiö bovendien pamfletten in omloop met emblemen van gevleugelde

mon-sters en heksen. Uit inquisitiedocumenten zoals de

Heksenhamerblijkt dat er ook in de demonologie discussie bestond over de vraag of heksen, tove-naars en monsters om door de lucht te vliegen hun

lichaam verlaten (fenomeenvan de buitenlichame-lijke ervaring) dan wel of hun vlucht als een zuiver fysisch fenomeen moest worden beschouwd' Daarom was het vliegen in die tijd voor de gewone mens een taboe. Dat kan ook de reden ziin waarom Leonardo zijn anatomischevliegstudies beschreef

als regelrechte spreekwoordelijke'hoge

vlucftln:

ln

Tittato

sul volo degli uccelli (fol 11r)

richt hij

zich

tot

zichzelf

'fij,

die

_{ie met}

dromen

voedt'

spreekt liever

in

sofismen en leugens over grote

ä

onzekere dingen dan over zekere en natuurlijke dingen die niet zulke hoge vluchten [resp' hoogten'

altura] bereikenl

Zoals de historicus Carlo Ginzburg reeds heeft aangetoond,

komen de

ruimteliike

metaforen

'hoJg' en'laag' in het wetenschappelijke discours van äe Vroegmoderne Tijd vaak voor als men een onderscheid wilde maken tussen legitieme onder-zoeksobjecten en fenomenen die beladen waren met religieuze taboes. Of, andersom: zoals onder

De

scheepvaart

bosd

lnzichten

in de

bewegingsprincipe§

die

leidden

tot

de

idee

van een luchtschiP.

meer te zien is bij Leonardo treden de metaforen ook vaak op de voorgrond daar waar het

onder-zoekscorpui wordt gereorganiseerd en uitgebreid' Samen met de onderzoeksobjecten van de Vroeg-moderne Tijd evolueerde ook de nieuwsgierigheid

geleidelijk aan van een zonde naar een

deugd-iurn" putti..

Heel toepasselijk kreeg toen ook de lcarusfiguur, van oudsher de belichaming van de curiosit).s,een nieuwe (positieve) betekenis' In de zeventiende eeuw evolueerde de curiositas dan

tot het motto van de nog nieuwe (experimentele)

wetenschappen en sierde

het

in

emblemen de

frontispices van wetenschappelijke publicaties'.

Het is

iaarom

des te opmerkelijker dat Leonardo

zich al aan het begin van de zestiende eeuw

liet

Ieiden

door

de curiositas.'§fl'aar

het

oog

op

de grenzen van het waarneembare

stuitte,

haalde Leonardo het onderzoeksfenomeen

uit

de scha-duw van de obscuritas. Hii wisselde daarvoor het perspectief, het schouwtoneel van zijn onderzoek:

bm

een juiste kennis te verweven over de vlucht

van't ogeisl zolezenwein manuscript E (fol' 54r)'

'moet eerst kennis over de wind worden verwor-ven, waarvoor we als bewijs de beweging van het

water inzichzelf zullen aantonen' En deze kennis van het zichtbare zal de sleutel zijn tot kennis van de

lucht

en van hetgeen

in

de wind

vliegtl

Deze kennis verwierfde onderzoeker echter niet louter

via het observeren van waterstromen, maar ook

via vergelijkende studies van vissen en vogels' van

,*u--

".,

vliegbewegingen.

Ook de scheepvaart bood

inzichtet

i., d"

b.*"gingsprincipes

die leid-den

tot

de idee

van

een

luchtschip'

Een ander

domein en experimenteerveldvoor zijn onderzoek was het kriigiwezen: in het kader van ballistische studies ontwikkelde Leonardo een impetustheorie die later in ziin vliegonderzoek een centrale plaats zou innemen.

Waar de eerder vermelde studies geen antwoord

konden bieden

op

zljnvragen,

sloeg Leonardo

andere wegen in, bijvoorbeeld die van het gehoor'

In

de Madrileense codices

(Madrid

lI, fol'

84r) beschriift Leonardo de snelle vleugelslag van een

watersnip

(in

de volksmond

ook

een'weerlam'

of

een 'hemelgeitje' genoemd) en stelt vast 'dat

het slaan van de vleugels op de

lucht

een geluid

maakt dat

lijkt

op het mekkeren van een geitje

[...]l De onderzoeker vergelijkt

dit

gemekker met het'hevige ruisen'van een vliegende sperwer, en

uiteindelijk

Ieiden

zijn

akoestische observaties

tot uiterst complexe analyses van de vliegritmiek. 'Nooitl zo luidt hier zijn besluit, 'zullen de mensen,

nadat ze vogelvleugels aan

om het

even welke

snelle machine hebben vastgemaakt, het geluid

ofhet

lawaai voorbrengen dat diezelfde vleugels

voortbrengen als ze met de snelheid die de vogels halen bewogen wordenl

Vergelijkbare momenten van gelatenheid

vindt

men ook

in

Leonardo's latere vliegstudies. Zo komt hij omstreeks 1515 in de Windsor-collectie (fol. 12666r)

tot

de vaststelling dat de menselijke zeevaart en

luchtvaart

nooit

de graad van

per-fectie zullen bereiken waarmee de dieren zich

in

deze elementen voortbewegen. Daarom is het ook

niet verwonderlijk dat Leonardo zijn bewondering

(admiratio) voor de niet nabootsbare bewegings-kunsten van de natuur niet heeft omgezet

in tot

mislukken

gedoemde vliegpogingen.

In

plaats daarvan gaf

hij

de voorkeur aan de experimen-teerruimte van een traktaat.

Leonardo heeft zijn notitieboekjes nooit als

trak-taten beschreven, ook al worden ze vandaag dik-wijls zo genoemd. Toch legden zijn geillustreerde cahiers, waarin

schrift

en beeld op een

opmer-kelijke wijze

samengingen, de grondslag

voor

een nieuwe

vorm

van wetenschappelijk denken

en schriiven.

Voor

Leonardo ging vliegen over

kennis, die

hij

fysisch niet kon äeschrijven, maar enkel orzschrijven.

Hij

zocht een toegang

tot

dit

fenomeen via een manier van schrijven die

voort-durend van domein wisselde: in het traktaat over de vlucht van de vogels volgen aerodynamische, ballistische, anatomische, akoestische en mecha-nische overwegingen en voorstellen

voor

expe-rimentele

opstellingen elkaar haast willekeurig op.

Door

de tactiek van een wisselend en altijd

slechts voorlopig begrippenapparaat

komt

Leo-nardo

tot

een uitgebalanceerde benadering van het nog onbenoembare concept van een 'vliegende machinel

ln

zijn Trattato sul volo degli uccelli

wis-selt hij voortdurend tussen de begrippen'volatilijl 'stumeto' en 'uccellol

Het

is ook via die taal dat

Leonardo de lezers van het traktaat

tot

virtuele toeschouwers

en

getuigen

van

zijn

gedachte-experimenten maakt.

Meer

dan eens maakt hii

hier gebruik van een anticiperende retorica: Als

jij

zegtdat [...], dan antwoord ik daarop

[..,]lOm

die reden kan het traktaat over het vliegen van vogels achteraf bekeken als een 'laboratorium' worden geinterpreteerd waarin de mogelijkheid van het menselijke vliegen toch minstens al op talig vlak werd voorgeformuleerd en uitgetest.

Bovendien brengen de tekeningen

in dit

traktaat op opmerkelijke wijze in beeld wat de

onderzoe-ker met het blote oog niet kon zien en

niet

met woorden kon beschrijven (vgl. fig. 7a-e). Via haast 'cinematografische' schetsen (fol. 6r)

wist hij

de

verschillende fases

van

een bewegingsverloop op het papier

tot

leven te brengen. De reeksen geven een open, onafgesloten

indruk:

er blijven Ieemten,

niet

weergegeven tussenbewegingen,

die de toeschouwer aanzetten de bewegingen te

vervolledigen. Soms

zijn

het slechts dunne con-touren en kringen die de bewegingen van de vogels weergeven oferop anticiperen (fol. 10r), Op andere

Fig.8a-c:

Scheu,

plaatsen duiden gesti kracht getekende

lii

standen die het

vlLl

8r) of verwijzen

a

I de drijvende

kra(tr

tijdens

zijnvlucht(f

en bovenaanzichtta ook naast elkaar,

*

multiperspectirisü

Vanuit een

heder&

volo degli uccelli

o

een

vliegmachineti

fig. 8a-c).

Op

geeu komen deze

deelsd

den

altild

een onu{

van het

nonfinitotl

weergegeven. [n

zii

over van eenvou.l-rEr

constructies

metil

dragende

gliit-lak

van het vogelvlucü

hier

bif

ongerealkr

ruimte tussen beef,

gesloten zoektoch (l'anima

dell'ucd

'Mac(c)hina'el

Leonardo's

vliegu

in

twee

hoofddo

wetenschappeliflP het ene naar het

I

verschillen,

ma.rl

In de eerste

pla#

verschillende

beg

ontwerpen voor d

'Mac(c)hina' is

lra

machines die

des

ver van de Italiaac

cinquecento voorü in het proces t'an t miek uitgevonden aan hun sacraleb

vliegende

tuigenr

Iijke figuren beud

dewetenschappd

Fig.7a-e: Schetsen uit

Leonardo da

Vinci! traktaat

Sul volo degli uccelli, fol. 6r, 10r, 8r, 12r, 15v (Biblioteca

Reale, Turijn).

ürijven

die

voort-hhet

traktaat over

taodynamische,

ülische en

mecha-üdlen

voor

expe-F.hast

willekeurig

t'sselend

en

altijd

nraat

komt

Leo-t

benadering van Srnneen'vliegende

b&gliuccelliwis-§rippen'volatilijl

i*

via die taal dat

&aat

tot

virtuele

J

zljn

gedachte-h

eens maakt

hij

deretorica:

Als

jij

hrop

[...]lOmdie

llliegen

van vogels

Eorium'worden

;dijLheid

van het

Fs

al op talig vlak

!ftst.

len

in dit

traktaat

lrat

de

onderzoe-I

zien en

niet

met

IpTa-e).

Via haast

Ft

6.) wist

hij

de

laegingsverloop

ryen-

De reeksen

rfodruk:

er blijven lrrenbewegingen,

i.&

bewegingen te

hchts

dunne

con-!6mvan

devogels

pL

1&). Op andere

1

*"*

;(-:i;

;J,;ä

..rÄ,c.af-

l

x.r{-"}"'

.

;ffie;'

,E**§n

{;'

,Jt.,

,'l-

6"' qa xn1 *--' .-f, .r;§ .d

8a-c: Schetsen uit Leonardo da Vincit traktaat Sul volo degli uccelli, fol. 1lv, 16v, 17r (Biblioteca Reale, Turijn).

plaatsen duiden gestippelde, als door een magische kracht getekende lijnen op onzichtbare luchtweer-standen die het vliegende lichaam omgeven (fol.

8r)

ofverwijzen

ze naar de berekenbaarheid van de drijvende kracht die inherent is aan een vogel tijdens zijn vlucht (fol. 12r). Soms staan zij-,

voor-en bovenaanzichten van een en dezelfde beweging

ook naast elkaar, waardoor de toeschouwer een

multiperspectivisch beeld

krijgt

(fol. 15v).

Vanuit een hedendaags perspectief zijn de in Sul

volo

degli uccelli opgenomen deelschetsen van

een vliegmachine bijzonder vooruitstrevend (vgl.

fig.

8a-c).

Op

geen enkele plaats

in

het traktaat

komen deze deelschetsen echter samen: ze

behou-den

altiid

een onafgewerkt karakter, een

indruk

van het nonfinito van een idee die niet kan worden

weergegeven. In zijn latere periode ging Leonardo over van eenvoudige ornitopters tot helicopters en constructies met mechanische aandrijfkrachten

of

dragende glijvlakken die steeds verder afstonden

van het vogelvluchtprincipe. Toch bleef het ook

hier bij

ongerealiseerde ontwerpschetsen.

In

de

ruimte tussen beeld en schrift zien we een onaf-gesloten zoektocht naar de ziel van het vliegen

(länima dell'uccello).

'Mac(c)

hina'

en

ttume(n)to'

Leonardo's vliegonderzoek concentreerde zich

in

twee hoofddomeinen: het feestwezen en het

wetenschappelijke traktaat. Op het spoor dat van het ene naar het andere domein leidt, vinden we verschillen, maar ook resonanties.

In

de eerste plaats gebruikte Leonardo zelftwee verschillende begrippen om

zijn

vliegmachine-ontwerpen

voor

deze domeinen te beschrijven.

'Mac(c)hina'is het hoofdbegrip voor alle theater-machines die de experimenteer- en

uitvindingsij-ver van de Italiaanse ingenieurs in het quattro- en cinquecento voorbracht. Zoals gezegd verloren de in het proces van deze artistiek-technische dyna-miek uitgevon den nuvole en mandorle geleidelijk aan hun sacrale betekenis. De wolkenwagens en vliegende tuigen werden steeds vaker door

wereld-lijke

figuren bevolkt. Daarbij maakt

er

machina

de wetenschappelijk nog met taboes beladen

men-senvlucht haar opwachting.

Ook Leonardo maakte dergelijke'mac(c)hinel ter-wijl hij in zijn wetenschappelijke werk de vliegende

tuigen nog voorzichtig omschreef als 'uccelli'

of

'strume(n)til Vanuit een hedendaags perspectief

lijkt

het instrumentenbegrip uiterst toepasselijk, aangezien het hier vooral om'denkinstrumenten'

ging: zij dienden als motor van een type onderzoek dat zich zoals gezegd over verschillende domeinen

uitstrekte (anatomie, akoestiek, ballistiek, mecha-nica/theatertechniek) en zo steeds weer tot nieuwe kennis over hetvliegraadsel kon leiden, zonder het

evenwel zelf op te lossen.

'Wat Leonardo's'mac(c)ine' en'strume(n)ti' echter gemeen hebben, is dat ze achterafbeschouwd alle-bei kunnen worden geinterpreteerd als

uitvindin-gen waarin verschillende passies zijn gebundeld:

religieuze bewondering (admiratio), technisch-experimentele nieuwsgierigheid (curiositas) en

uitvindingsdr ang (inv entio). Het in elkaar grij pen

van deze drie tegenstrijdige passies was de kern

van de nieuwe fascinatie voor het vliegen in Leo-nardo's

tijd.

Vanuit een hedendaags perspectief verschijnen de vliegende constructies van het Italiaanse

feestwe-zen in een nieuw licht, en wel op twee manieren,Ze moeten niet zozeer als een herontdekking (renais-sance)

van

de antieke Griekse theatertechniek

worden beschouwd, maar eerder als een

heruitvin-ding en verplaatsing van een podiumtechniek die zich

uit

de passiebeelden, de religieuze

feestpro-cessies, het kerkspel en het vroege hoftheater heeft

ontwikkeld.

De

heruitvinding

van de vliegende

constructies moet men echter ook begrijpen als een'resonantie'-effect tussen verschillende

domei

nen: van een vliegonderzoek dat (zoals

bij

Leo-nardo) plaatsvond achter de gesloten deuren van

de wetenschap, maar dat haar fascinatie voor het

vliegen deelde met de theater- en spektakelcultuur.

Deze uiteenzetting is een verkorte en herwerkte versie van

mijn essay 'Renaissance oder Resonanz. Kunst und Wis-senschaft des Fliegens bei Leonardo da Vinci! In: Forum

Modernes Theater 26, 2011 (1).

Vertaald

uit

het Duits door Iannis Goerland.t; bewerkt door l{oen Vermeir

\"

VIKTORIA TKAIZYI(\ TEONARDO DA VINCI5 THEATER VAN HET VLIEGEN