De Militaire uitvindingen van Leonardo Da Vinci

(1)

De Militaire uitvindingen van Leonardo Da Vinci

Een werkstuk over de militaire uitvindingen van Leonardo Da Vinci Lars Weller deeltijd bkv studentnr 2212906

(2)

Het Italië ten tijde van de renaissance was een land dat enerzijds een opkomende cultuur liet zien van kunstenaars, maar anderzijds voortdurend het toneel was van oorlogen. Het land was

verdeeld tussen familie’s zoals de Sforza’s in Milaan en de Medici’s in Florence en de Borgia’s in Rome, tussen 1494-1559 vonden er verschillende oorlogen plaats. Deze oorlogen staan bekend als De Italiaanse oorlogen. De eerste van deze oorlogen was tussen 1494-1498, de tweede

diende zich al snel aan, een was tussen 1499-1504. In de jaren daarna zouden er nog zeven oorlogen worden uitgevochten in het land, dat uiteindelijk grotendeels zou worden ingelijfd door Spanje.¹ Ten tijden van de eerste oorlogen was het van belang dat de machthebbers de

beschikking hadden over nieuwe wapens, wapens die zouden helpen bij het winnen van de oorlog. Hierbij speelde Leonardo Da Vinci (1452 - 1519) een belangrijke rol. Leonardo Da Vinci was naast schilder, uitvinder, wiskundige, bioloog en filosoof, ook ingenieur. Hij liet zich inhuren door de toenmalige machthebbers om wapens te ontwikkelen, hiermee verkreeg Da Vinci een unieke vrijheid, hij verdiende een vast salaris. Hierdoor was hij niet langer afhankelijk van de verkoop van zijn kunst. Met deze vrijheid kon hij zich ontwikkelen op zijn unieke eigen wijze. Zijn dienstverbanden als ingenieur zorgde er uiteindelijk ook voor dat Leonardo

bijvoorbeeld kon werken aan Het Milanese avondmaalfresco (1495-1498, olieverf op tempera op pleister 460*880 cm, Milaan Santa delle Grazie) en dat hij onderzoek kon doen naar het

menselijk lichaam.² Zijn militaire uitvindingen waren dus van groot belang voor de verdere levensloop van Da Vinci, ze gaven hem aanzien en vrijheid.

Leonardo Da Vinci, Zelfportret ca 1512-1515, rood krijt op papier

1 http://nl.wikipedia.org/wiki/Italiaanse_Oorlog_(1551-1559)

2 Klein S, (2009) pag 75

(3)

Leonardo Da Vinci werd geboren op 15 april 1452 in een klein dorp in Toscane, genaamd Vinci (zo verkreeg hij de naam Da Vinci) Zijn vader Ser Piero Da Vinci, was notaris en zijn echte moeder Caterina was boerin, Leonardo was een buiten-echtelijk kind (zijn vader en zijn moeder trouwde allebei met anderen)³

Toen Leonardo vijf jaar was, haalde zijn vader en pleegmoeder hem weg bij zijn echte moeder, en woonde hij tot zijn 17e bij zijn vader, pleegmoeder en grootouders. Leonardo groeide op in de natuur, en ontwikkelde zich tot een zeer gevoelige en intelligente jongeman.⁴ Al op jonge leeftijd bleek dat hij over een buitengewone intelligentie beschikte, terwijl hij niet zozeer uitblonk in de klassieke talen, zijn talenten lagen veel meer in het willen begrijpen van de dingen zoals zijn. Zo begon hij op vroege leeftijd al met anatomisch onderzoek, waardoor hij een grote kennis van het menselijke lichaam verkreeg. Toen Leonardo rond de vijftien jaar was, ging hij in de leer bij Andrea di Cione, ook bekend onder de naam Verrocchio (het ‘Ware oog’), dit was een van de voornaamste kunstenaars van Florence. Hij was in de eerste plaats beeldhouwer, maar genoot ook een reputatie als schilder, ontwerper, edelsmid en instrumenten-maker.⁵

Leonardo Da Vinci is bij het grote publiek vooral bekend vanwege zijn schilderij De Mona Lisa (1503-1506 olieverf op paneel 77*53 cm), nog steeds gaan er duizenden mensen per jaar naar Het Louvre in Parijs, om het werk te bekijken. Daarnaast wordt de term Homo Universalis ( Latijns begrip, de samenvoeging van het woord Homo,wat verwijst in eerste zin naar het woord mens/man, en in tweede zin verwijst naar een mens van grote voortreffelijkheid, en het woord Universalis wat verwijst naar universeel en veelzijdigheid)⁶ vaak gebruikt om de veelzijdigheid van Da Vinci’s kunnen te onderschrijven. Dit begrip was ten tijden van de renaissance vooral van toepassing op de renaissancistische humanistische geleerde en de erudiet, echter in de 19e eeuw ging men vanuit romantische perspectieven ook het begrip toepassen op de kunstenaar.

Met name Leonardo Da Vinci was de toonaangevende Homo Universalis, hij blonk uit in meerdere disciplines: schilder/tekenkunst/beeldhouwkunst, architectuur, uitvindingen, filosofie, natuurkunde, scheikunde, anatomie, schrijven en componeren. Leonardo beschikte over de uitzonderlijke gave, om zich schriftelijk uit te drukken.⁷ Veel van wat hij zag, en zaken die, vanuit zijn nieuws-gierigheid, de aandacht trokken, werd opgeschreven of via tekeningen opgeslagen.

3 Frère JC (2001) pag 29

4 Frère JC (2001) pag 30-32

4

5 Nuland S.B (2002) pag 30-32

6 Vaes T (2010) Cahier nr 3, pag 19

7 Vaes T (2010) Cahier nr 3, pag 29

7

(4)

Leonardo Da Vinci, studie naar schouder en nek, 1509-1510

Zoals ik al aangaf in de inleiding, was het van groot belang voor Leonardo Da Vinci, om zich in dienst te laten nemen als ingenieur bij de machthebbers, hiermee had hij een vast inkomen en kon hij zich verder ontwikkelen in de verschillende disciplines waar hij mee bezig was. Zijn eerste opdrachtgever was Ludovico Sforza (1552-1508), Leonardo arriveerde in 1582 in Milaan, met de beroemde sollicitatiebrief (een brief bestaande uit tien punten, waarin Da Vinci een compleet arsenaal aan nieuwe wapens beloofde)⁸ In de brief noemt Da Vinci dat hij goed is in het bouwen van gepantserde wagens, katapulten, en bommen die de vijand zeer angstig zouden maken. In het tiende punt geeft hij aan dat ten tijden van vrede hij een uitstekend architect zal zijn, en dat hij een levensgroot bronzen beeld van Ludovico’s vader zou maken ten paard, ten eren van de Sforza’s.⁹

Wat misschien wel veel belangrijker was dan de sollicitatie-brief, was de aanbeveling van

Lorenzo de Medici, volgens de Anonimo Gaddiano, een verzameling fragmentarische biografieën over Florentijnse kunstenaars uit die periode, verbleef Leonardo Da Vinci enige tijd bij Lorenzo de Medici, waarschijnlijk na 1476, na afloop van zijn leertijd bij Verrocchio.¹⁰

8 Klein S (2009) pag 74

9 Klein S (2009) pag 53

10 Nuland S.B (2002) pag 39

(5)

Ludovico Sforza was aan de macht gekomen in 1476, nadat zijn broer Galeazzo Maria Sforza, was vermoord (zijn neefje Gian Galeazzo, die toen 7 was kreeg de Hertog-titel, maar kon gezien zijn leeftijd niets betekenen). De Sforza’s kwamen aan in Milaan aan de macht, toe Franseco Sforza (de vader van Ludovico, een boerenzoon die zich ontwikkelde tot generaal) in 1447 zichzelf uitriep tot Hertog van Milaan.¹¹ Ludovico Sforza, was een van de meest gewetenloze heersers van de renaissance. Op het onderstaande werk, zien we zijn profiel, op de muts die hij draagt, staat een gouden letter M. Deze letter staat voor Il Moro (wat betekend; de Moor, dit was een toespeling op zijn donkere huid)¹²

Giovanni Antonio Boltraffio, Ludovico Sforza, Il Moro, privé-collectie Milaan

Leonardo werd gezien als een soort technisch adviseur voor Sforza. In een document uit de jaren negentig van de vijftiende eeuw werd hij beschreven als Ingeniarius Ducalis wat zoveel

betekend als ingenieur van de hertog.¹³ Niet alleen hield hij zich bezig met het uitvinden van oorlog-wapens, ook behoorde tot zijn taken o.a de waterleidingen in de badkamer van de hertogin en de vaarleidingen rondom Milaan. Daarnaast begon hij aan het beloofde

ruiterstandbeeld, met een beoogde hoogte van zeven meter, een ambitieus project. Zijn positie was beter geworden sinds zijn aankomst in Milaan, echter tot de hofhouding behoorde hij niet, hij stond hoger in rang dan de kunstschilders, maar hij bleef een ambachtsman.¹⁴

11 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/537340/Francesco-Sforza

12 Klein S (2009) pag 53

13 Klein S (2009) pag 54

14 Zollner F, 2005 Keulen pag 36

14

(6)

De sollicitatie-brief met de tien punten laat zien dat Leonardo Da Vinci, vol zelfvertrouwen was.

Zo laat hij in punt vier zijn plannen zien voor een makkelijk te vervoeren bombarde (voorloper van het kanon, wapen dat steen of andere projectielen kan afschieten via de ontploffing van buskruit). Da Vinci stelt dat zijn bombarde veel kleine steentje kan afschieten en door de rook zal de vijand snel bang worden.¹⁵ In punt zeven spreekt hij over overdekte veilige wagens die niet aangevallen kunnen worden, en zo ver in het vijandige gebied kunnen doordringen. Dit is een van de beroemde ontwerpen van Da Vinci, en in het begin van de 20e eeuw zal dit wapen werkelijkheid worden. In 1915 zal Engeland de eerste tank bouwen, genaamd Little Willy,

Winston Churchill, op dat moment de minister van marine, stond achter het project om de tank te ontwikkelen.¹⁶ In punt negen laat Da Vinci weten dat hij machines wil bouwen die nog niet in gebruik waren. Hij heeft het o.a over slingermachines, werpgeschut, valluiken en andere apparatuur.¹⁷

Leonardo Da Vinci, militaire uitvindingen, schetsenboek, tussen 1494-1499

15

16 http://www.tanks-encyclopedia.com/ww1/gb/little_willie.php

17

(7)

Wat opvalt aan het karakter van Da Vinci, is dat hij heel duidelijk tegen geweld was, maar hij had een ambivalente houding ten opzichte van zijn werk als ingenieur voor de Sforza’s. Da Vinci stond bekend als iemand die vegetariër was, en duiven vrij liet op marktpleinen.¹⁸ Tegelijkertijd wist hij dat hij mensen als Sforza nodig had om een vast inkomen te genereren, zodat hij tijd had voor zijn andere interesses. Ludovico Sforza kon zeker nieuwe wapens gebruiken, in de aanloop van wat bekend zou gaan worden als de Eerste Italiaanse oorlog (1494-1498) Sforza zocht een sterke bondgenoot tegen Napels. De koning van Napels Ferdinand I (1423-1494) had zijn

dochter uitgehuwelijkt aan de rechtmatige troonopvolger van Milaan, Gian Galeazzo, Sforza was echter niet van plan de macht af te staan. Ludovico Sforza zocht steun bij de koning van

Frankrijk Karel (1470-1498). Sforza verzocht de Franse koning om Italië binnen te vallen en zo Ferdinand I van de troon te verstoten.¹⁹ Dit gebeurde, met 40.000 man trok Karel

Lombardije binnen, kort daarna werd Gian Galeazzo vermoord, en twee dagen later riep Karel Il Moro uit tot rechtmatige hertog van Milaan.

Leonardo’s kwaliteiten als ingenieur konden echter niet voorkomen dat Ludovico Sforza uiteindelijk in 1499 Milaan moest ontvluchten. De nieuwe Franse koning Lodewijk sloot een verbond met de paus tegen Il Moro, een nieuwe intocht van de Fransen zat eraan te komen.

Leonardo bleek over voldoende realiteitszin te beschikken, want hij was al weer op zoek naar een nieuwe beschermheer. Hij had plannen om zich aan te sluiten bij de huurlingenaanvoerder Ligny, wiens volledige naam was: Louis II, die vluchtte echter zelf terug naar Frankrijk. In diezelfde periode gingen er geruchten rond dat Il Moro terug zou keren naar Milaan, en collaborateurs zouden zeker gestraft worden. Da Vinci nam geen risico en besloot te vluchten.

Hij liet 600 florijnen overschrijven naar zijn rekening in Florence. Via een kort verblijf in Venetië, zou Da Vinci terugkeren naar Florence.²⁰ Aangezien Leonardo’s ervaringen bij de Sforza’s goed bevallen waren, hij had immers een vast inkomen, was het zijn voornemen om zijn diensten aan te bieden aan een nieuwe patron. In het voorjaar van 1502 vindt hij die, hij ging werken voor Cesare Borgia (1475-1507), Da Vinci werd zijn militaire adviseur.²¹ Cesare Borgia was een bastaardzoon van de paus Alexander , hij was een avontuurlijk ingestelde vechter, daarom gaf zijn vader hem de functie van aanvoerder van de troepen van het Vaticaan.²² De Borgia’s stonden bekend als machthebbers zonder ethische normen, tegenstanders werden regelmatig uit de rivier de Tiber gevist, omgekomen met een dolkstoot.²³

18 http://www.leonardodavincisinventions.com/war-machines/

19 Klein S (2009) pag 75

20 Klein, S (2009) pag 38-85

21 Frère JC (2001) pag 128

22 Klein S (2009) pag 86

23 Klein S (2009) pag 83

(8)

Het doel van Cesare Borgia was, met het geld en de soldaten van de kerk een groot machtsgebied te veroveren in Midden-Italië. Na achttien maanden strijd te hebben gevoerd, heerste Borgia over vrijwel geheel Midden-Italië. Waarom Leonardo Da Vinci nu juist voor deze man wilde gaan werken is niet bekend. Er zijn theorieën die wijzen op een dubbelrol van Da Vinci, zo is de Amerikaanse politicoloog Roger Master van mening dat Da Vinci in opdracht van de

Florentijnse regering naar de vijand overliep. Dit zou blijken uit aantekeningen van Da Vinci. Dit blijven echter theorieën, de werkelijke beweegredenen van Leonardo zullen eerder te vinden zijn in zijn angst om als kunstenaar zonder werkgever, het niet te kunnen redden als kunstenaar.²⁴

Leonardo Da Vinci, schetsen van Secare Borgia 1502-1503

Met de aanvaarding van zijn nieuwe baan kreeg Leonardo de verantwoordelijk over het complete vestingwezen van Borgia’s machtsgebied. In korte tijd bezocht Da Vinci de plaatsen:

Piombino, Urbino, Pesaro, Rimini en Cesena om aldaar de de stellingen de inspecteren. Een groot deel van zijn tijd ging zitten in het opmeten van het stadje Imola. Daar had Cesare Borgia,

24 Klein S (2009) pag 88

(9)

in Rocca (het kasteel van de stad), in de winter van 1502 zijn hoofdkwartier betrokken. De positie van het kasteel was erg gunstig voor Borgia, voor de vijand was het moeilijk om dit kasteel te belegeren. Als ingenieur ging Leonardo het stadje nauwkeurig meten. Het zou de eerste stadsplattegrond ter wereld worden.²⁵

Het kasteel Rocca in Imola, Italië

Het verschil met plattegronden van andere steden en die van Imola gemaakt door Da Vinci, is dat zijn plattegrond niet schuin is getekend alsof de maker op een berg naar de stad kijkt, maar geheel van boven is getekend en met een enorme precisie. Voor Borgia was de nauwkeurige plattegrond van groot belang. Hij kon aan de hand van de kaart allerlei strategische beslissingen nemen, zoals het opstellen van strijdkrachten, hierdoor kon hij veel beter veldslagen organiseren dan eerder.²⁶

Da Vinci zou daarna vergelijkbare kaarten tekenen van de steden Cesena en Urbino, daarnaast zou hij kaarten maken van complete streken zoals de omgeving van Arezzo. Het meest

doeltreffende wapen dat Leonardo dus verstrekte aan Borgia, was informatie en geen moordmachines.

Leonardo Da Vinci, landkaart Imola ca 1502

Tijdens zijn dienstperiodes bij Sforza en Borgia heeft Leonardo Da Vinci verschillende soorten wapens bedacht, een aantal van die wapens waren hun tijd ver vooruit als het ging om het ontwerp en de logica erachter. Wat wel vermeld moet worden is dat de meeste ontwerpen in zijn

25 Klein S (2009) pag 90

26 klein S (2009) pag 92

(10)

eigen tijd niet tot realiteit zijn gekomen. Wat tevens opvallend is, is dat zijn kennis van wapens niet zozeer vooruitstrevend was, zijn kennis van kanonnen en kruisbogen was niet revolutionair voor die tijd. Echter een aantal van zijn ontwerpen ontwerpen, zouden eeuwen later leiden tot wapens als de tank en de mitrailleur.

Kijkend naar de tekeningen uit de Milanese periode, zou men moeten zien dat Leonardo zijn teken-talent vooral gebruikte om indruk te maken op zijn beschermheer. Zo ontwierp hij rond 1485 een reuzen-kruisboog met een spanwijdte van dertig meter. Er zijn geen aanwijzingen dat men in die tijd een poging gedaan had om de kruisboog te bouwen. In 2003 maakte de BBC een driedelige documentaire-reeks over de uitvindingen van Da Vinci. Men probeerde de kruisboog te maken, maar faalde daarin. Tevens had men het ontwerp voor de primitieve tank van Da Vinci gebouwd, die kreeg men niet aan het rijden, in het design was de versnelling in tegengestelde richting ontworpen. Of dit een denkfout was of iets anders is niet duidelijk.²⁷

Leonardo Da Vinci, ontwerp voor reuzenkruisboog ca 1485

Wat Leonardo’s schetsen bijzonder maakt, is in feite zijn kunstenaarschap. Alhoewel hij in dienst was als ingenieur of militair adviseur, bleef zijn manier van denken en kijken, die van een kunstenaar. De manier hoe hij zijn ontwerpen uitwerkte met krijt en aquarel-technieken, was vaak ronduit zeer esthetisch, en mooi om naar te kijken. Zoals de onderstaande afbeelding van een bombardement van een vesting, met mortieren. De honderden projectielen vliegen door de

27 ://www.youtube.com/watch?v=SCwCnsfVmYc BBC 2003 Leonardo: the man who wanted to know everything

(11)

lucht als de bogen van een fontein, met dit soort details laat Da Vinci zijn artistieke vaardigheden zien in de ontwerp-schetsen.²⁸ Da Vinci was een meester in het uitwerken van zowel detaillering als natuurkundige kennis. Het knappe van zijn tekeningen is dat hij zijn kennis van mechanica en natuurkunde kon omzetten in een kunstzinnige uitwerking. Zijn interesse lag in vele gebieden, maar zijn gave als kunstenaar zorgde voor de bijzondere uitwerking van zijn ontdekkingen.

Leonardo Da Vinci, vier kanonnen die stenen op binnenplaats van vesting slingeren, ca 1503-1504

Na zijn dienstverband bij Cesare Borgia, zou Da Vinci nog eenmaal in dienst treden als militair ingenieur, dit was in 1507 bij de koning Lodewijk II in Milaan, hij was nu naast ingenieur ook in dienst als schilder. Het leven van Leonardo Da Vinci werd grotendeels bepaald door zijn

dienstverbanden als militaire ingenieur. Door de zekerheid van een vast inkomen, was hij in de gelegenheid om tussendoor aan andere uitvindingen te werken, maar ook kon hij aan schilderijen werken. Het blijft bijzonder om te zien dat een pacifistisch en filosofisch ingesteld mens als Da Vinci toch ook zulke wrede oorlogsmachines kon bedenken. De impact van zijn uitvindingen op het gebied van wapens, zou vooral in het begin van de 20e eeuw te zien zijn, immers in de Eerste

28 Klein S (2009) pag 80

(12)

wereldoorlog werden er zowel mitrailleurs als tanks gebruikt, beide gebaseerd op de ideeën van Leonardo Da Vinci.

Opmerkelijk blijft het dat al deze verschillende talenten uit een mens voortkwamen, en dat deze mens kon denken als een pacifist, maar kon ontwerpen als een militair. Zonder Ludovico Sforza zouden we bijvoorbeeld een van zijn beroemde doeken niet gekend hebben. De vrouw die model stond voor De dame met de Hermelijn (1483-1490, olieverf op paneel, 53,3*39,3 cm Tsartoryski Museum, Krakow), is niemand minder dan de maîtresse van Ludovico Sforza, Cecilia Gallerani.²⁹

Leonardo Da Vinci De Dame met de Hermelijn

29

(13)

Bronnen:

literatuur

- Frère, JC (2001) Leonardo Da Vinci, Hedel, Librero

- Gibbs-Smith C (1978) The inventions of Leonardo DaVinci, Londen, Phadion Press

- Klein, S (2009) De Erfenis van Leonardo Da Vinci, wereld en wetenschap van Leonardo, Amsterdam, Ambo/Anthos Uitgevers

- Nuland, Sherwin B (2002) Leonardo Da Vinci, New York, Viking Penguin - Vaes T, (2010), Homo Universalis ,Cahier ABV nr 3

- Zöllner, F (2011) Het complete leven en werk van Leonardo Da Vinci, Keulen, Taschen

Internet:

Geraadpleegd tussen 01-04-2013 en 01-06-2013: http://www.italian-renaissance-art.com/Da-Vinci- weapons.html

Geraadpleegd tussen 01-04-2013 en 01-06-2013

http://www.leonardodavincisinventions.com/war-machines/

Geraadpleegd 09-08-2014

http://www.tanks-encyclopedia.com/ww1/gb/little_willie.php

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/537340/Francesco-Sforza Geraadpleegd tussen 05-08-2014 en 09-08-2014

http://nl.wikipedia.org/wiki/Italiaanse_Oorlog_(1551-1559)

Youtube:

Geraadpleegd 09-08-2014

://www.youtube.com/watch?v=SCwCnsfVmYc BBC 2003 Leonardo: the man who wanted to know everything

(14)