DE VERANDERINGEN IN HET
GRONDGEBRUIK IN EEN
ZANDGEMEENTE (HENGELO GLD)
IN DE JAREN 1900-1950
S T E L L I N G E N
1. E r dient zo spoedig mogelijk een bodemgeschiktheidskaart van
Ne-derlandvervaardigd te worden waarop wordt aangegeven welke
gron-den geschikt tot zeer geschikt zijn voor de bosbouw en niet of weinig
geschikt voor de landbouw.
2. De waarde van een onderdeel van een landbouwbedrijf wordt bepaald
door de waarde die dit onderdeel heeft voor het betreffende bedrijf
als geheel. Dit beginsel moet niet alleen toegepast worden bij
waar-debepaling in geval van onteigening of verkoop ter vermijding van
een onteigening, doch ook in geval. van toevoeging van grond of
ge-bouwen aan een bedrijf door koop of pacht, evenals bij het
toevoe-gen van een waardevermeerdering aan een bedrijf door de uitvoering
van een cultuurtechnisch werk.
3. Het voornemen van de Verpächter het verpachte te bestemmen voor
de bosbouw wanneer de betreffende grond op de in de eerste Stelling
genoemde kaart is aangegeven .als geschikt tot zeer geschikt voor
de bosbouw en niet of weinig geschikt voor de landbouw, moet in
principe ook een reden tot afwijzing van een verzoek tot
pachtver-lenging kunnen vormen.
4. Het gezinsbedrijf, in het bijzonder op de zandgronden, heeft
behoef-te aan een soepele aanpassingsmogelijkheid aan de omstandigheden.
Daartoe dient aan landgebruikers te worden toegestaan los land voor
körte termijn te verpachten, zonder aanspraak op verlenging van de
pachter, mits dat land tevoren bij de eigenaar in gebruik was en na
verloop van tijd bij hem in gebruik zal terugkeren.
5. De herbebossingsplicht moet worden gehandhaafd voor die gronden
welke op de in de eerste Stelling genoemde kaart zijn aangegeven als
geschikt tot zeer geschikt voor de bosbouw en niet of weinig geschikt
voor de landbouw.
6. Längs wegen welke veel worden gebruikt voor toeristisch verkeer,
dienen ten behoeve van rust en ontspanning voor dit verkeer
plaatse-lijk verbredingen, overhoeken etc. aangelegd te worden.
7. De ruilverkavelingswet dient te worden aangevuld met een regeling
voor pachtruil en eigendomsruil, waarbij een beperkt aantal
eigenä-ren is betrokken.
8. In een groot deel van de Nederlandse kustgebleden, in het bijzonder
daar waar tuinbouw wordt beoefend, moet meer opgaande beplanting
worden aangebracht.
9. Het kadastraal^samenvoegen van percelen dient bevorderd te worden,
het kadastraal splitsen van percelen bemoeilijkt te worden.
DE VERANDERINGEN IN HET
GRONDGEBRUIK IN EEN
ZANDGEMEENTE (HENGELO GLD)
IN DE JAREN 1900-1950
CENTRALE LAN DBOUWCATALOQ US
Dit proefschrift met Stellingen van
WILLEM HEIKO UBBINK.
landbouwknndig Ingenieur, geboren te Uithuizermeeden, 1 februari 1920, is goedgekeurd door
de promotor, DR E. W . HOFSTEE,
hoogleraar in de empirische sociologie en sociografie, alsmede de sociale slnlistiek.De Rector Mägriificus der Landbouwhogeschool,
). H. BECKING
•3
DE VERANDERINGEN IN HET
GRONDGEBRUIK IN EEN
ZANDGEMEENTE (HENGELO GLD)
IN DE J AREN 1900-1950
T E R V E R K R I J G I N G V A N D E G R A A D V A N D O C T O R I N D E L A N D B O U W K U N D E O P G E Z A G V A N D E R E C T O R M A G N I F I C U S D R J. H . B E C K I N G , H O O G L E R A A R I N D E H O U T M E E T K U N D E , D E B O S B E D R I J F S E C O N O M I E , D E B O S B E D R I ] F S R E G E L I N G E N D E H O U T T E E L T E N B O S B E S C H E R M I N G I N D E T R O P E N , T E V E R D E D I G E N T E G E N D E B E D E N K I N G E N V A N E E N C O M M I S S I E U I T D E S E N A A T V A N D E L A N D B O U W H O G E S C H O O L T E W A G E N I N G E N O P W O E N S D A G 1 4 D E C E M B E R 1955 T E 1 6 U U R P R O E F S C H R I F T DOOR W I L L E M HEIKO UBBINK B i b l i © t h ® @ t e L a n d b o u w Hoog«8ch@®l W A G E N I N G E NBij de b e ë i n d i g i n g v a n de w e r k z a a m h e d e n , v e r b u n d e n a a n het s a m e n s t e l l e n v a n dit p r o e f s c h r i f t , en in z e k e r e zin bij het a f s l u i t e n v a n de s t u d i e a a n de L a n d b o u w h o g e s c h o o l t e Wageningen, wil ik g a a r n e U, H o o g l e r a r e n , Oud-H o o g l e r a r e n en Docenten d a n k e n v o o r het v a n U ontvangen o n d e r w i j s .
In het b i j z o n d e r geldt m i j n d a n k b a a r h e i d U, H o o g g e l e e r d e Hofstee, Hoogg e a c h t e P r o m o t o r . Hoewel ik m i j r e e d s in hoHoogge m a t e v o o r de d o o r U o n d e r -w e z e n W e t e n s c h a p i n t e r e s s e e r d e , -w a s het t o c h v o o r a l de -wijze -w a a r o p U U-w k e n n i s e n i n z i c h t è n a a n Uw l e e r l i n g e n t r a c h t t e o v e r t e b r e n g e n , die m i j e r t o e b r a c h t mijri s t u d i e . in d e z e w e t e n s c h a p v o o r t t e z e t t e n . Voor de v e l e a a n w i j z i n g e n e n r a a d g e v i n g e n , die ik v a n U m o c h t ontvangen, ook op t e r r e i -n e -n b u i t e -n d e z e s t u d i e g e l e g e -n , b e -n ik U g r o t e da-nk s c h u l d i g .
Van v e l e z i j d e n m o s ht ik m e d e w e r k i n g o n d e r v i n d e n bij het tot s t a n d k ö rnen v a n dit p r o e f s c h r i f t . A l l e r e e r s t w i l ik h i e r v e r m e l d e n de g r o t e b e r e i d -willigheid, a a n de dag gelegd d o o r v r i j w e l a l l e l a n d b o u w e r s in Hengelo bij de b e a n t w o o r d i n g v a n de e n q u ê t e v r a g e n . De h i e r b i j o n d e r v o n d e n m e d e w e r -king e n h a r t e l i j k h e i d v e r d i e n t s p e c i a a l g e m e m o r e e r d t e w o r d e n . Ook van a n d e r e z i j d e n w e r d mij bij het v e r s t r e k k e n , v e r z a m e l e n of v e r w e r k e n van g e g e v e n s v e e l hulp v e r l e e n d . Het zij m i j v e r g u n d v a n de v e l e n s l e c h t s t w e e n a m e n t e n o e m e n : de H e e r J . H. G e r r i t s , t e Neede, a s s i s t e n t bij de dienst v o o r G r o n d e n P a c h t z a k e n , die door e e n b u i t e n g e w o n e v o l h a r d i n g en t o e -wijding e e n g r o o t a a n d e e l b i j d r o e g in het w e l s l a g e n v a n de e n q u ê t e e n de H e e r A . v. d. P e p p e l , v e r b ü n d e n a a n de Afdeling Sociologie e n Sociografie t e W a g e n i n g e n , die het t e k e n e n v a n de k a a r t e n heeft w i l l e n v e r z o r g e n .
V o o r net v e r v a a r d i g e n v a n de k a a r t e n w e r d f i n a n c i ë l e s t e u n o n t v a n g e n v a n de N e d e r l a n d s e O r g a n i s a t i e v o o r Z u i v e r - W e t e n s c h a p p e l i j k O n d e r z o e k (Z. W. O. ).
T e n s l o t t e w i l ik niet n a l a t e n ook de Dienst v o o r G r o n d - e n P a c h t z a k e n t e v e r m e l d e n , w a a r b i j ik s i n d s A p r i l 1948 w e r k z a a m heb m ö g e n zijn. De k e n n i s e n e r v a r i n g , die ik bij d e z e d i e n s t v e r k r e g e n heb en die niet in de l a a t s t e p l a a t s t e d a n k e n zijn a a n de g r o t e c o l l e g i a l i t e i t en de o n d e r l i n g e g e d a c h -t e n w i s s e l i n g , z u l l e n di-t p r o e f s c h r i f -t z e k e r -t e n n u -t -t e zijn g e k o m e n .
I N H O U D Inleiding 9 Hoofdstuk I Methodiek v a n h e t v e r z a m e l e n d e r g e g e v e n s 12 § 1 Het gebied v a n o n d e r z o e k 12 S 2 O p z e t van h e t o n d e r z o e k 15 § 3 De e n q u ê t e 18 § 4 B e w e r k i n g v a n de v e r z a m e l d e g e g e v e n s 20 Hoofdstuk H V e r g e l i j k i n g m e t l a n d b o u w t e l l i n g e n e n a n d e r e s t a t i s t i s c h e g e g e v e n s 23 Hoofdstuk III V e r a n d e r i n g e n in o m v a n g van de b e d r i j v e n 27
) 1 Ontwikkeling van de b e d r i j f s g r o o t t e k l a s s e n 27 | 2 Het a a n t a l v e r a n d e r i n g e n bij de b e d r i j v e n • 43 l 3 B e d r i j f s u i t b r e i d i n g d o o r ontginning 48 § 4 Het b i j p a c h t e n v a n g r o n d en h e t v e r l l e z e n v a n g e p a c h t e g r o n d 51 § 5 G r o n d g e b r u i k s w i j x i g i n g e n d o o r aankoop en v e r k o o p van g r o n d 54 § 6 Het a a n k o p e n , v e r k o p e n e n b i j p a c h t e n v a n w o e s t e g r o n d 58 § 7 De v e r e r v i n g van g r o n d e n 61 § 8 Het m e e n e m e n v a n g r o n d d o o r l a n d b o u w e r s bij h e t in g e b r u i k n e m e n van e e n a n d e r bedrijf 63 § 9 Het r u i l e n van g r o n d 64 § 10 Het in e i g e n g e b r u i k n e m e n van v e r p a c h t e grond
en h e t a f s t o t e n van e i g e n g r o n d d o o r die te v e r -p a c h t e n 65 §11 K o r t o v e r z i e h t van de p a r a g r a f e n 3 t / m 10 68 Hoofdstuk IV V e r a n d e r i n g e n in h e t a a n t a l b e d r i j v e n 72 § 1 De v o r m i n g van nieuwe b e d r i j v e n 72 § 2 Het v e r d w i j n e n van b e d r i j v e n 79 Hoofdstuk V B i j z o n d e r e a s p e c t e n van h e t v e r a n d e r d g r o n d g e b r u i k 82 § 1 Het g r o n d g e b r u i k v a n de b e d r i j v e n die o v e r de gehe le o n d e r z o c h t e p é r i o d e n i e t . z i j n v e r a n d e r d 82 l 2 Het grondgebruik van de bedrijven kleiner dan 1 h a 82 § 3 Het o v e r g a a n v a n p a c h t i n e i g e n d o m en o m g e k e e r d v a n b e d r i j v e n , e n v a n l o s s e p e r c e l e n z o n d e r dat deze y a n b e d r i j f w i s s e l e n 84 § 4 V e r a n d e r i n g e n in de v e r h o u d i n g v a n pacht en e i g e n d o m 87 § 5 De „ v e r w i s s e l i n g s - i n t e n s i t e i t " van de p e r c e l e n 90 § 6 Inyloed van de v e r a n d e r i n g e n in h e t g r o n d g e b r u i k op de v e r k a v e l i n g s t o e s t a n d 90 § 7 Invloed van de v e r e r v i n g op het g r o n d g e b r u i k 91
Hoofdstuk VI S a m e n v a t t i n g e n c o n c l u s i e s L i t e r a t u u r
L i j s t v a n t a b e l l e n
I N L E I D I N G
De l a n d b o u w w e t e n s c h a p heeft w e l e e n e i g e n a a r d l g e ontwikkeling t e z i e n g e g e v e n . In d e a a n v a n k e l i j k v r i j s t e r k m a a t s c h a p p e l i j k i n g e s t e l d e l a n d b o u w -kunde, i n h e t m i d d e n v a n de v o r i g e eeuw n o g landhuishoudkunde g e n o e m d * ) , heeft z i e h e e r s t l a t e r de e n o r m e ontplooiing i n n a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k e r i c h t i n g v o l t r o k k e n . D e z e n a t u u r w e t e n s c h a p p e l i j k e t a k k e n v a n de l a n d b o u w -kunde v e r t o o n d e n e e n z o g r o o t s e ontwikkeling e n konden bogen op z o g r o t e r e s u l t a t e n dat d a a r b i j de m a a t s c h a p p e l i j k e zljde v a n de l a n d b o u w w e t e n -s c h a p p e n t e r u g g e d r o n g e n w e r d t o t e e n b e -s c h e i d e n p l a a t -s . A l s g e v o l g v a n de z i e h w i j z i g e n d e o m s t a n d i g h e d e n e n o n d e r de i n v l o e d v a n de ontwikkeling v a n de s o c i o l o g i e e n de e c o n o m i e zijn de l a a t s t e d e c e n -n i a ook op la-ndbouwku-ndlg t e r r e i -n de m a a t s c h a p p e l i j k e w e t e -n s c h a p p e -n w e e r m e e r op de v o o r g r o n d g e k o m e n . B e l a n g s t e l l i n g v o o r m a a t s c h a p p e l i j k e landbouwkundige v r a a g s t u k k e n heeft n a t u u r l i j k nooit g e h e e l o n t b r o k e n . E r behoeft s l e c h t s g e w e z e n t e w o r d e n op de w e r k z a a m h e i d v a n de l a n d b o u w o r g a n i s a t i e s (zie b . v. de v r a a g p u n t e n v a n P r o v i n c i a l e L a n d b o u w m a a t s c h a p p i j e n ) , t e r w i j l ook de j a a r l i j k s g e h o u d e n L a n d h u i s h o u d k u n d i g e c o n g r e s s e n v e e l b i j d r o e g e n t o t v e r d i e p i n g v a n b e l a n g s t e l l i n g v o o r l a n d h u i s h o u d k u n d i g e p r o b l e m e n , V e r s c h i l i e n d e s t a a t s c o m m i s -s i e -s v o o r de landbouw wijdden v o o r t -s v e e l a a n d a c h t a a n de m a a t -s c h a p p e l i j k e a s p e c t e n v a n d e l a n d b o u w . De g r o t e ontwikkeling v a n de s o c i o l o g i e e n m e e r n o g v a n de s o c i o g r a f i e a l s t a k v a n w e t e n s c h a p die het r u i m e t e r r e i n v a n de s o c i a l e v e r s c h i j n s e l e n in h u n v e r s c h e i d e n h e i d b e s t r i j k t , l e v e r d e i n de j o n g s t e t i j d e e n z e e r g r o t e b i j d r a g e t o t het t o e n e m e n v a n de k e n n i s op m a a t s c h a p p e l i j k t e r r e i n . Deze s n e l l e g r o e i v a n de s o c i o l o g i s c h e w e t e n s c h a p m a g zelf w e e r g r o t e n d e e l s g e z i e n w o r d e n a l s e e n g e v o l g v a n de z o z e e r t o e g e n o m e n b e l a n g s t e l l i n g v o o r de m a a t s c h a p p e l i j k e p r o b l e m e n die z i e h i n o n z e tijd v o o r d o e n .
Bei grondgebruik
T o t de v r a a g s t u k k e n die i n de l a n d b o u w w e r e l d r e e d s l a n g de a a n d a c h t h e b b e n g e t r o k k e n , m o e t e n z e k e r g e r e k e n d w o r d e n die w e l k e v e r b a n d houden m e t het g r o n d g e b r u i k , z o a l s b . v. de b e d r i j f s g r o o t t e , de s p l i t s i n g v a n b e d r i j v e n , de v e r s c h a l l e n d e r e c h t s v o r m e n w a a r o n d e r de b e d r i j v e n g e e x p l o i -t e e r d w o r d e n e n de b e -t e k e n i s e r v a n v o o r de landbouw. In de r a p p o r t e n (28, 40 e n 41) v a n de r e e d s g e n o e m d e s t a a t s l a n d b o u w c o m -m i s s i e s w e r d v e e l a a n d a c h t b e s t e e d a a n v r a a g s t u k k e n op het g e b i e d v a n het g r o n d g e b r u i k , z o a l s b . v. a a n het p a c h t w e z e n , de t o e n e m i n g v a n het a a n t a l k l e i n e b e d r i j v e n , g r o n d g e b r u i k v o o r l a n d a r b e i d e r s e t c . Ook v e l e a n d e r e o n d e r z o e k i n g e n e n s t u d i e s d r o e g e n bij t o t m e e r d e r e k e n n i s t e n a a n z i e n v a n het g r o n d g e b r u i k . V e e l a l m o e s t het o n d e r z o e k z i e h e c h -t e r b e p e r k e n -t o -t de b e s c h i k b a r e a m b -t e l i j k e s -t a -t i s -t i s c h e g e g e v e n s zoda-t de a l of niet b e s c h i k b a a r h e i d e n de kwaliteit v a n d e z e g e g e v e n s g r o t e n d e e l s t e v e n s de g r e n s v a n de k e n n i s t. a. v. v e e l v r a a g s t u k k e n v a n het g r o n d g e -b r u i k -b e p a a l d e n .Bij i n e e n Streek goed b e k e n d e p e r s o n e n i s ongetwijfeld dikwijls e e n grotere e n d i e p e r g a a n d e k e n n i s a a n w e z i g dan de k e n n i s g e b a s e e r d op de s t a t i s -t i s c h e g e g e v e n s . L ä n g s v e r s c h i l l e n d e w e g e n kwam d e z e k e n n i s s o m s w e l *) V e r g e l i j k b . v. de b e n a m i n g Het N e d e r l a n d s c h L a n d h u i s h o u d k u n d i g c o n
-g r e s , o p -g e r i c h t i n 1846.
t e r b e s c h i k k i n g v a n a n d e r e n *), in m e e r g e v a l l e n e c h t e r g a a t d e z e k e n n i s v e r l o r e n of i s d e z e k e n n i s z o z e e r a a n e e n p e r s o o n of e e n S t r e e k gebonden dat e r m o e i l i j k e e n w e t e n s c h a p p e l i j k g e b r u i k v a n g e m a a k t k a n w o r d e n . In z e e r g r o t e m a t e i s d a a r o m de k e n n i s v a n g r o n d g e b r u i k s v r a a g s t u k k e n s t e e d s gebonden g e w e e s t a a n de r e e d s g e n o e m d e a m b t e l i j k e s t a t i s t i s c h e g e -g e v e n s . De o n t w i k k e l i n -g van het s o c i a a l - w e t e n s c h a p p e l i j k o n d e r z o e k b r e n -g t in d e z e s i t u a t i e t h a n s e c h t e r g e l e i d e l i j k v e r a n d e r i n g . Z o n d e r a n d e r o n d e r z o e k t e k o r t t e doen m o e t h i e r v o o r a l g e w e z e n w o r d e n op het u i t g e b r e i d e o n d e r z o e k v a n het L a n d b o u w E c o n o m i s e h Instituut n a a r het k l e i n e b o e r e n -v r a a g s t u k op de z a n d g r o n d e n . Dit o n d e r z o e k heeft o. a. b e p a a l d e a s p e c t e n van het g r o n d g e b r u i k b e l i c h t w a a r b i j de b e s c h i k b a r e s t a t i s t i s c h e g e g e v e n s w e r d e n a a n g e v u l d m e t via e e n e n q u ê t e v e r k r e g e n g e g e v e n s . H i e r d o o r w e r d z e k e r e e n b e t e r i n z i c h t v e r k r e g e n in de ontwikkeling v a n de b e d r i j v e n ,
E e n v o l l e d i g b e e l d v a n de ontwikkeling kon e c h t e r ook m e t dit n i e u w e m a -t e r i a a l nog nie-t g e g e v e n w o r d e n .
Doel van het onderzoek
Bij het g r o n d g e b r u i k doen z i e h t a l v a n v e r a n d e r i n g e n v o o r , b . v. v o r m i n g van n i e u w e b e d r i j v e n d o o r s t i c h t i n g v a n b e d r i j v e n of d o o r s p l i t s i n g v a n b e -d r i j v e n , het v e r -d w i j n e n van b e -d r i j v e n , u i t b r e i -d i n g v a n b e -d r i j v e n -d o o r het o n t g i n n e n v a n w o e s t e g r o n d , het kopen, bij p a c h t e n of e r v e n v a n g r o n d , i n k r i m p i n g v a n b e d r i j v e n d o o r het v e r l i e z e n of a f s t o t e n v a n land, e t c . , w a a r -o m t r e n t in feite de b e s t a a n d e s t a t i s t i e k e n en -o-ok het m a t e r i a a l v a n het L. E . I. nog niet voldoende u i t s l u i t s e l z u l l e n kunnen g e v e n . O m t r e n t de g e -n o e m d e v e r a -n d e r i -n g e -n b e s t a a -n d o o r g a a -n s w e l b e p a a l d e m e -n i -n g e -n . Dége-ne-n, die d o o r hun w e r k of d o o r hun b e l a n g s t e l l i n g z i e h in d e z e z a k e n v e r d i e p t hebben, z u l l e n dikwijls de o v e r t u i g i n g h e b b e n d e z e v e r a n d e r i n g e n w e l t e kennen. Het blijft e c h t e r bij d e z e onvoidoende g e c o n t r o l e e r d e m e n i n g e n , t e r w i j l e e n n a u w k e u r i g e k e n n i s o n t b r e e k t .
De l a n d b o u w t e l l i n g e n e n i n v e n t a r i s a t i e s g e v e n w e l de t o e s t a n d op b e p a a l de t i j d s t i p p e n w e e r , uit w e l k e m o m e n t o p n a m e n m e n k a n t r a c h t e n de o n t w i k -k e l i n g v a n de b e d r i j v e n t e r e c o n s t r u e r e n , — de w e r -k e l i j -k e ontwi-k-keling z a l m e n op d e z e wijze e c h t e r nooit kunnen a c h t e r h a l e n .
Het i n g e s t e l d e o n d e r z o e k heeft nu t e n doel de ontwikkeling van e e n a a n t a l b e d r i j v e n s t u k v o o r s t u k en s t a p v o o r s t a p o v e r e e n l ä n g e r e p é r i o d e na t e g a a n . Van i e d e r bedrijf z a l o v e r het tijdvak 1900 - 1950 de ontwikkeling w o r d e n gevolgd, w a a r b i j acht g e s l a g e n z a l w o r d e n op de g r o o t t e v a n de v e r -a n d e r i n g e n in de b e d r i j f s o m v -a n g , op de -a -a r d , het -a -a n t -a l en het t i j d s t i p v -a n d e z e v e r a n d e r i n g e n .
Niet a l l e e n de feiten z o n d e r m e e r a a n g a a n d e de v e r a n d e r i n g e n zijn v a n b e l a n g . G e t r a c h t z a l w o r d e n d o o r e e n s y s t e m a t i s c h e r a n g s c h i k k i n g v a n de feiten i n z i c h t t e k r i j g e n in de g r o t e lijn die z i e h bij d e z e v e r a n d e r i n g e n v o o r d o e t w a a r b i j uit de a a r d d e r z a a k de ontwikkeling v a n v e r s c h i l l e n d e c a -t e g o r i e ë n v a n b e d r i j v e n a f z o n d e r l i j k z a l m o e -t e n w o r d e n gevolgd. V o o r -t s z a l gezocht m o e t e n w o r d e n n a a r e e n v e r k l a r i n g van de gevonden v e r s c h i j n s e l e n , n a a r e e n e v e n t u e l e s a m e n h a n g m e t m a a t s c h a p p e l i j k e v e r h o u d i n g e n of m e t w i j z i g i n g e n in de m a a t s c h a p p e l i j k e s t r u e t u u r e t c . , t e n e i n d e zo m e e r inzicht t e v e r w e r v e n in het zo s a m e n g e s t e l d e p r o b l e e m van het v e r a n d e r e n d g r o n d -g e b r u i k .
Het o n d e r z o e k z a l van p r a k t i s c h b e l a n g kunnen zijn nu het g r o n d g e b r u i k *) E e n v o o r b e e l d l e v e r e n de d o o r C. H. E d e l m a n v e r z a m e l d e g e s c h r i f t e n van H a r m T i e s i n g o v e r Oostelijk D r e n t e , w a a r i n ook o v e r het g r o n d g e b r u i k i n t e r e s s a n t e m e d e d e l i n g e n w o r d e n g e d a a n .
z o i n het m i d d e l p u n t v a n de b e l a n g s t e l l i n g s t a a t e n ook de w e t g e v i n g op dit t e r r e i n e e n g r o t e a c t i v i t e i t ontplooit. AI heeft de Wet op de V e r v r e e m d i n g v a n L a n d b o u w g r o n d e n t e n a a n z i e n v a n de landbouwkundige t o e t s i n g v a n de o v e r d r a c h t v a n l a n d b o u w g r o n d e n v o o r l o p i g de p o s i t i e b e p a a l d , de u i t v o e r i n g v a n d e z e t o e t s i n g i s wel o n d e r -h e v i g a a n de i n z i c -h t e n v a n d i e g e n e n die d e z e t o e t s i n g m o e t e n v e r r i c -h t e n . E n tot de v o r m i n g v a n dit i n z i c h t z a l w e l l i c h t d e z e s t u d i e i e t s kunnen b i j d r a g e n .
Hetzelfde z a l w e l l i c h t g e l d e n t. a. v. de t e v e r w a c h t e n P a c h t w e t .
V o o r e e n s a n e r i n g v a n de k l e i n e b e d r i j v e n d o o r e e n v e r g r o t i n g v a n de b e -d r i j f s o m v a n g - w e l k e s a n e r i n g in e n k e l e s t r e k e n v a n N e -d e r l a n -d r e e -d s e e n v r i j g r o t e o m v a n g heeft v e r k r e g e n — z a l het t e v e r r i c h t e n o n d e r z o e k w e l l i c h t ook v a n b e l a n g kunnen zijn.
A l l e e n r e e d s de g r o t e b e t e k e n i s v a n het v r a a g s t u k v a n de s a n e r i n g v a n de k l e i n e b e d r i j v e n v e r g t e e n o n d e r z o e k n a a r de w e r k e l i j k e g a n g v a n z a k e n bij h e t g r o n d g e b r u i k , in het b i j z o n d e r t e n a a n z i e n v a n het k l e i n e bedrijf.
H o ö f d s t u k I M E T H O D I E K VAN H E T V E R Z A M E L E N D E R G E G E V E N S § 1. H e t g e b i e d v a n o n d e r z o e k A l s g e b i e d v a n o n d e r z o e k w e r d e e n g e m e e n t e g e k o z e n . Om vele r e d e n e n k o m t e e n g e m e e n t e a l s e e n h e i d het m e e s t i n a a n m e r k i n g , b. v. t e r w i l l e v a n de m o g e l i j k h e i d v a n v e r g e l i j k i n g m e t c i j f e r s v a n l a n d b o u w t e l l i n g e n e n i n -v e n t a r i s a t i e s en a n d e r e s t a t i s t i s c h e g e g e -v e n s . AI d e z e s t a t i s t i e k e n h e b b e n i m m e r s de g e m e e n t e a l s eenheid. E e n z e e r b e l a n g r i j k e r e d e n i s v e r d e r heit feit dat de k a d a s t r a l e g e g e v e n s het fundament v a n het g e h e l e o n d e r z o e k v o r -m e n . O-m d e z e r e d e n w a s dan ook e e n a n d e r g e b i e d v a n o n d e r z o e k d a n e e n g e m e e n t e v r i j w e l u i t g e s l o t e n .
Bij het b e a n t w o o r d e n v a n de v r a a g w e l k e g e m e e n t e v o o r dit o n d e r z o e k g e s c h ü r t i s , z u l l e n d i v e r s e p u n t e n in o v e r w e g i n g g e n o m e n m o e t e n w o r d e n . 1. Het k a d a s t e r z a l tot 1900 t e r u g t e s l a a n m o e t e n zijn. V e e l s a m e n v o e g i n
-g e n of s p l i t s i n -g e n y a n k a d a s t r a l e p e r c e l e n b e m o e i l i j k e n het o n d e r z o e k : Uit het p e r c e l e n r e g i s t e r is t e c o n s t a t e r e n of v e e l s a m e n v o e g i n g e n of s p l i t s i n g e n hebben p l a a t s gevonden.
2. A a n l e g v a n w e g e n of a n d e r e w e r k e n w e l k e v e e l v e r n u m m e r i n g e n v a n k a d a s t r a l e p e r c e l e n t e n g e v o l g e hebben, m a k e n het k a d a s t e r v o o r het g e -s t e l d e d o e l o n b r u i k b a a r , e v e n a l -s n a t u u r l i j k r u i l v e r k a v e l i n g e r u
3. D o o r g a a n s z u l l e n de l a n d b o u w e r s in e e n b e p a a l d e g e m e e n t e g r o n d g e b r u i k e n uit d e o m l i g g e n d e g e m e e n t e n e n o m g e k e e r d . Wanne e r dit v e r s c h i j n s e l z i e h in buitengewone m a t e v o o r d o e t , b. v. w a n n e e r i n a a n g r e n -z e n d e g e m e e n t e n v e e l l ä g e g r a s l a n d e n , u i t e r w a a r d e n e t c . liggen dan i s e e n d e r g e l i j k e g e m e e n t e w e i n i g g e s c h i k t v o o r dit o n d e r z o e k .
4. U i t e r a a r d i s het v a n z e e r g r o o t b e l a n g dat m e n v o o r het o n d e r z o e k de m e d e w e r k i n g v a n de l a n d b o u w o r g a n i s a t i e s o n d e r v i n d t . Ook m e d e w e r k i n g v a n de n o t a r i s ( s e n ) en „ g r o t e " Verpächters i s v a n b e l a n g .
Het i s t e n s l o t t e v a n g r o t e b e t e k e n i s w a n n e e r v a n de t e k i e z e n g e m e e n t e k a a r t m a t e r i a a l v o o r h a n d e n is dat kan d i e n e n a l s b a s i s m a t e r i a a l v o o r de in v e r b a n d m e t het o n d e r z o e k b e n o d i g d e k a a r t e n .
V o o r het o n d e r z o e k i s de G e m e e n t e Hengelo (Gld) gekozen, o m d a t d e z e g e m e e n t e r e d e l i j k v o l d e e d a a n de h i e r v o o r g e n o e m d e e i s e n e n b o v e n d i e n in e n k e l e a n d e r e o p z i c h t e n a a n t r e k k e l i j k v o o r het o n d e r z o e k leek.
Z o l a a t z i e h e n i g s z i n s a a n n e m e l i j k m a k e n dat d e z e g e m e e n t e e e n m i n of m e e r t y p e r e n d b e e l d z a l g e v e n v o o r v e e l z a n d g e m e e n t e n o m d a t ze t e n a a n -z i e n v a n de v o l g e n d e p u n t e n e e n b e e l d toont dat m e t het g e m i d d e l d e v a n e e n g r o t e r g e b i e d o v e r e e n k o m t .
a.
De aard van het grondgebruik
T a b e l 1. A a r d v a n het g r o n d g e b r u i k in Hengelo, in de G r a a f s c h a p e n op de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n , v o l g e n s de landbouwtelling 1950 I. Gebied C u l t u u r g r o n d in ha in % v a n de o p p e r v l a k t e c u l t u u r g r o n d Gebied bouwland g r a s l a n d t u i n d l a n d bouwland g r a s l a n d t u i n l a n d Hengelo (Gld) G r a a f s c h . Zutfen Ned. z a n d g r o n d e n 1622 36622 375825 2305 63299 600014 15 354 18866 41.1 36.5 37.8 58.5 63.1 60.3 0.4 0.4 1.9 Hengelo blijkt r e l a t i e f i e t s m i n d e r g r a s l a n d t e h e b b e n dan de G r a a f s c h a p Zutfen. Het v e r s c h i l m e t de N e d e r l a n d s e z a n d g e b i e d e n is e c h t e r niet g r o o t . Hengelo b e n a d e r t op dit punt het g e m i d d e l d e v a n de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n -d e n v r i j goe-d.b .
De veestapel
T e n a a n z i e n v a n de r u n d v e e h o u d e r i j wijkt Hengelo e v e n a l s de G r a a f s c h a p in h a a r g e h e e l weinig af v a n de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n . A n d e r s i s het m e t de v a r k e n s h o u d e r i j en de p l u i m v e e t e e l t . D e z e b l i j k e n i n t e n s i e v e r t e zijn dan g e m i d d e l d op de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n . T a b e l 2. V e e b e z e t t i n g in Hengelo e n e n k e l e a n d e r e g e b i e d e n v o l g e n s de l a n d b o u w t e l l i n g 1950 I. G e b i e d M e l k - e n kalfkoeien V a r k e n s K i p p e n G e b i e d Aantal! p e r 100 h a c u l t u u r g r o n d A a n t a l c u l t u u r g r o n d p e r 100 ha A a n t a l c u l t . g r . p e r ha Hengelo (Gld) G r a a f s c h . Zutfen Ned. z a n d g r o n d e n 2715 73193 692337 69To
70 9153 180232 1057917 232 180 167 149928 2806762 17928258 3805 2799 1802 O v e r l g e n s i s het v e r s c h i l t e n a a n z i e n v a n de v a r k e n s e n k i p p e n n i e t a l t i j d z 6 g r o o t g e w e e s t a l s i n 1950. T e n a a n z i e n v a n de b e z e t t i n g m e t v a r k e n s e n k i p p e n i s H e n g e l o niet r e -p r e s e n t a t i e f t e a c h t e n v o o r de z a n d g e b i e d e n . O-p dit -punt e c h t e r b l i j k e n de v e r s c h a l l e n d e z a n d g e b i e d e n s t e r k u i t e e n t e lopen.c.
De grootte van de bedrijven en de ontwikkeling van het aantal bedrijven
In de o n d e r s t a a n d e t a b e l zijn e n k e l e b e l a n g r i j k e g e g e v e n s o v e r het g r o n d g e b r u i k s a m e n g e v o e g d . Uit d e z e g e g e v e n s k a n blijken, dat z o w e l de G r a a f -s c h a p Zutfen a l -s de g e m e e n t e Hengelo v r i j goed het g e m i d d e l d e b e e l d v a n d e N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n v e r t o n e n .
T a b e l 3. V e r g e l i j k i n g v a n e n k e l e k e n m e r k e n d e c i j f e r s o m t r e n t het g r o n d -g e b r u i k v a n 'Hen-gelo, de G r a a f s c h a p Zutfen e n de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n .
Verdeling van de bedrijven Gem.
>1 ha over de grootteklassen Bedrijven > 1 ha bedr.
Gebieden Jaren in J i grootte
1-5 ha 5-10 ha 10-20 ha >20 ha aantal index- .opp. index- in ha cij f er in ha cijfer Hengelo 1910 63.8 19.3 13.2 3.7 514 100 2750*5 100 5.29 (Gld) 1921 59.0 23.4 14.8 2.7 547 106.4 3123 113.2 5.71 (Gld) 1930 52.3 29.9 15.0 2.8 568 110.5 3421 124.3 6.02 1950 47.3 33.0 17.9 1.6 603 117.3 3941 143.7 6.54 Graaf- 1910 59.4 22.3 13.7 4.6 11547 100 70414 100 6.10 schap 1921 54.6 27.3 14.6 3.5 12361 107.0 76919 109.2 6.22 Zutferr 1930 47.3 31.7 17.1 3.9 13098 113.4 87974 124.9 6.72 1950 42.5 34.0 19.1 4.4 13454 116.5 100275 156.6 7.45 Ned. 1910 58.0 23.5 13.3 5.2 104283 100 662907 100 6.36 zand- 1921 54.8 26.3 14.1 4.8 109880 105.4 719093 108.5 6.54 gronden 1930 48.6 28.8 17.2 5.4 118145 113.3 836538 126.2 7.08 1950 41.0 32.9 20.2 5.9 122839 117.8 994705 150.0 8.10 Bij de v e r d e l i n g v a n de b e d r i j v e n o v e r de g r o o t t e k l a s s e n e n de o n t w i k k e ling v a n d e z e v e r d e l i n g o v e r de j a r e n 1910 tot 1950 l a a t de G r a a f s c h a p Z u t -fen bij ha dezelfde c i j f e r s z i e n a l s de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n .
In Hengelo i s het a a n d e e l v a n de b e d r i j v e n v a n 1-5 ha g r a t e r , nl. + 5%; de ontwikkeling v a n d e z e g r o o t t e k l a s s e loopt o v e r i g e n s g e h e e l p a r a l l e f a a n die in de G r a a f s c h a p e n op de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n . Het a a n d e e l v a n de b e d r i j v e n v a n 5-10 ha ligt a a n v a n k e l i j k bij Hengelo l a g e r , doch k o m t l a t e r op h e t z e l f d e peil; het a a n d e e l van de b e d r i j v e n van 1020 ha ligt a a n v a n k e -lijk o n g e v e e r ge-lijk, doch n e e m t r e l a t i e f m i n d e r t o e dan in de G r a a f s c h a p e n op de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n . Het a a n t a l b e d r i j v e n b o v e n de 20 ha ligt in Hengelo l a g e r e n toont e e n neiging tot d a l i n g , t e r w i j l d e z e g r o o t t e k l a s s e in de G r a a f s c h a p , e v e n a l s op de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n , o n g e v e e r gelijk blijft, of z e l f s r e l a t i e f i e t s t o e n e e m t . De r e l a t i e v e g r o e i v a n het t o t a a l a a n -t a l b e d r i j v e n loop-t in z e e r s -t e r k e m a -t e p a r a l l e l .
De i n d e x c i j f e r s v o o r de ontwikkeling v a n de t o t a l e o p p e r v l a k t e c u l t u u r -g r o n d lopen i e t s uiteen, doch -g e v e n in -g r o t e lijnen e e n -gelijke ontwikkelin-g t e z i e n .
De g e m i d d e l d e b e d r i j f s g r o o t t e i n de G r a a f s c h a p ligt l a g e r dan die op de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n ; de g e m i d d e l d e b e d r i j f s g r o o t t e in Hengelo ligt w e d e r o m l a g e r d a n die in de G r a a f s c h a p .
T a . v. de t o e n e m i n g v a n de g e m i d d e l d e b e d r i j f s g r o o t t e b e s t a a t e c h t e r e e n s t e r k e o v e r e e n s t e m m i n g .
d.
De omvang van de ontgvnmng
Volgens het o v e r z i c h t v a n de u i t g e s t r e k t h e i d v a n b o s s e n e n w o e s t e g r o n -den v a n H. Blink (2) zou in 1891 de g e m e e n t e Hengelo v o o r r u i m 2 1 % uit w o e s t e g r o n d h e b b e n b e s t a a n e n de N e d e r l a n d s e z a n d g r o n d e n v o o r r u i m 25%. Nu i s dit o v e r z i c h t o n t l e e n d a a n k a d a s t r a l e b r o n n e n w a a r d o o r d e z e c i j f e r s niet e r g b e t r o u w b a a r zijn. T a b e l 3 d e m o n s t r e e r t hoe de o p p e r v l a k t e c u l t u u r g r o n d i s t o e g e n o m e n i n *)• i s b e n a d e r d m e t b e h u l p v a n e i g e n g e g e v e n s . 14
Hengelo, de Graafschap en op de Nederlandse zandgronden. De
verhoudings-cijfers laten hierbij wel heel duidelljk zien hoe het a r e a a l cultuurgrond is
uitgebreid. Deze' uitbreiding kan praktisch geheel aan ont ginning worden t o e
-geschreven.
In de' onderzochte période 1900-'50 vormt de ontginning zeker een van de
belangrijkste vormen van verandering in het grondgebruik op de
zandgron-den. Kiest men bij een onderzoek naar deze veranderingen een beperkt
ge-bied dan zal dit, wil het min of meer representatief zijn, zeker ten aanzien
van de ontginning niet te veel mögen afwijken van het gemiddelde.
Aan deze eis blijkt Hengelo zeer goed te voldoen.
De ontginning heeft in Hengelo vooral plaats gevonden in het Oostelijke
deel van de gemeente. (Zie ook de bijlagen, de kaarten 1 en 2. )
Samenvattend kan dus gezegd worden dat Hengelo ten aanzien van de
be-langrijkste kengetallen het gemiddelde van de Nederlandse zandgronden goed
benadert, terwijl ditzelfde • gezegd kan worden t. a. v. de Graafschap.
Hen-gelo mag dus wel beschouwd worden als een gemeente die in vele opzichten
een min of meer representatief beeld van de Nederlandse zandgronden kan
geven.
Karte bodemkundige beschrijving van Hengelo
De gemeente Hengelo bestaat voor een groot deel uit goede zandgronden.
Het meest westelijke deel van de gemeente wordt gevormd door
beekbezin-kingsgronden; het overige deel van de westelijke helft van de gemeente
be-staat vrijwel geheel uit goede vochthoudende zandgronden en uit oude
enk-gronden.
De oostelijke helft van de gemeente bestaat — met uitzondering van een
klein deel dat oude enkgrond is en een deel dat nog woest is of met bos
be-dekt — ongeveer voor de helft uit läge heide-ontginningsgronden en voor de
andere helft uit middelhoge en hogere ontginningsgronden.
Het is zeer moeilijk te zeggen of Hengelo bodemkundig gezien ongeveer
representatief is voor de Nederlandse zandgronden. Deze vertonen i m m e r s
uit bodemkundig ö.ogpunt gezien een grote verscheidenheid. Waarschijnlijk
ligt het westelijke deel van Hengelo boven het gemiddelde van de reeds
lan-ger in cultuur zijnde zandgronden; de oostelijke helft van de gemeente is
waarschijnlijk meer representatief voor de zandgronden w a a r , naast een
oudere kern, zeer veel jonge ontginningsgronden voorkomen.
§ 2 . O p z e t v a n h e t o n d e r z o e k
De kern van deze studie wordt gevormd door een onderzoek naar de v e r
-anderingen in het grondgebruik van ieder individueel bedrijf. Deze
veran-deringen, die in het algemeen zullen bestaan in het bijpachten of het
aan-kopen van land, het ontginnen van woeste grond, het afstoten van gepacht
land of het verpachten van eigen land etc. zijn voor het merendeel slechts
te achterhalen längs de weg van de mondelinge enquête. Deze mondelinge
enquête vormde dan ook het belangrijkste onderdeel van het verzamelen der
gegevens.
Tijdens de uitvcering- van de enquête is de enquêtemethode op
verschil-lende punten verbeterd en aangevrld. Ook bleek daarbij welk hulpmateriaal
noodzakelijk of nuttig was. Vooral bij de coördinatie van de enquêtegegevens
bleek bepaald hulpmateriaal volledig onmisbaar te zijn.
Hidpmaleriaal
D i v e r s e h u l p m i d d e l e n s t a a n t e n d i e n s t e o m de e n q u ê t e n a a r d e v e r a n d e -r i n g e n in het g -r o n d g e b -r u i k p e -r bed-rijf g e m a k k e l i j k e -r e n d o e l t -r e f f e n d e -r t e m a k e n . H i e r o n d e r volgt e e n o p s o m m i n g v a n de g e g e v e n s die t i j d e n s het o n -d e r z o e k n u t t i g e n n o o -d z a k e l i j k b l e k e n t e zijn. A a n g e z i e n bij h e t g e h e l e o n d e r z o e k s t e e d s a l l e r l e i k a d a s t r a l e g e g e v e n s t e r b e s c h i k k i n g m o e t e n s t a a n i s het b e s l i s t noodzakelijk e e n g r o o t d e e l v a n de g e g e v e n s v a n het k a d a s t e r v o o r e i g e n g e b r u i k o v e r t e n e m e n . De v o l g e n d e g e g e v e n s w e r d e n o p g e n o m e n : A. K a d a s t r a l e g e g e v e n s 1. E e n e i g e n d o m s r e g i s t e r , inhoudende a i l e e i g e n a r e n v a n de k a d a s t r a l e p e r -c e l e n i n de g e m e e n t e m e t het v o l l e d i g b e z i t p e r e i g e n a a r , de g r o o t t e v a n de p e r c e l e n — de b e h u i s d e p e r c e l e n w o r d e n v a n e e n s p e c i a l e a a n t e k e n i n g v o o r -z i e n — d e g r o o t t e v a n het g e h e l e b e -z i t , het (de) a r t i k e l n u m m e r ( s ) w a a r o n d e r d e z e e i g e n a a r i n de k a d a s t r a l e l e g g e r s t e r u g t e v i n d e n i s e n t e n s l o t t e de i n het k a d a s t e r v o o r k o m e n d e g e g e v e n s o v e r ontginning ( e v e n t u e e l het j a a r w a a r i n de v r i j d o m op de b e l a s t i n g v e r v a l t ) . 2. V o o r t s v e r w i j z e n d n a a r de p e r c e l e n i n h e t e i g e n d o m s r e g i s t e r , e e n p e r -c e l e n r e g i s t e r , w a a r i n a i l e k a d a s t r a l e p e r -c e l e n i n v o l g o r d e n a a r s e -c t i e e n n u m m e r v o o r k o m e n . B. A n d e r e a m b t e l i j k e g e g e v e n s 1. V a n de P r o v i n c i a l e V o e d s e l c o m m i s s a r i s w e r d de l i j s t v a n g e r e g i s t r e e r -de l a n d b o u w e r s v e r k r e g e n . O v e r g e n o m e n w e r d e n de n a m e n , d e r e g i s t r a t i e n u m m e r s , h e t h u i s a d r e s e n de b e d r i j f s o p p e r v l a k t e , g e s p e c i i ï c e e r d a l s bouwland, g r a s l a n d , erf, t o t a a l en g e p a c h t e o p p e r v l a k t e . D e z e l i j s t v a n g e r e g i s t r e e r d e l a n d b o u w e r s w e r d o m g e w e r k t t o t e e n a l p h a b e t i s c h e n a m e n l i j s t , w a a r b i j a c h t e r de n a a m het b e d r i j f s n u m m e r w e r d v e r -m e l d . Omdat v e l e b o e r d e r i j e n niet b e k e n d b l e k e n t e z i j n o n d e r de n a a m v a n de l a n d b o u w e r , b l e e k het g e w e n s t z o v e e l m o g e l i j k d e z e n a m e n l i j s t a a n t e v u l -len m e t de w è l g e b r u i k e l i j k e b o e r d e r i j n a m e n of b i j n a m e n .
2. Ult g e g e v e n s , a a n w e z i g bij de G r o n d k a m e r of bij de R i j k s c o n s u l e n t v o o r G r o n d - e n P a c h t z a k e n , i s e e n p a c h t r e g i s t e r s a m e n t e s t e l l e n , dat m e e r of m i n d e r v o l l e d i g de p a c h t e r s p e r g e m e e n t e v e r s c h a f t m e t de k a d a s t r a l e a a n -duiding v a n het d o o r h e n g e p a c h t e land, v o o r z o v e r t e n m i n s t e de p a c h t e r s o v e r s c h r i f t e l i j k e e n g o e d g e k e u r d e c o n t r a c t e n b e s c h i k k e n . In dit p a c h t r e g i s t e r w o r d e n de p a c h t e r s a l p h a b e t i s c h g e r a n g s c h i k t . 3. Van de l a n d b o u w t e l l i n g e n , g e h o u d e n i n 1910, 1921 e n 1930, zijn i n v e l e g e v a l l e n n o g de z g n . t e l l i j s t e n a a n w e z i g , w a a r i n de n a m e n v a n de g r o n d -g e b r u i k e r s i n die j a r e n s t a a n v e r m e i d m e t de b e d r i j f s o p p e r v l a k t e i n p a c h t e n e i g e n d o m . G. P a r t i c u l i è r e g e g e v e n s 1. Het i s v a n v e e l b e l a n g v a n k e r k e l i j k e of b u r g e r l i j k e i n s t e l l i n g e n , w a n n e e r d e z e v e e l g r o n d v e r p a c h t e n , e v e n a l s v a n p a r t i c u l i è r e Verpächters v a n v e e l g r o n d e n , g e g e v e n s t e v e r k r i j g e n o m t r e n t hun v e r p a c h t i n g . Deze g e g e v e n s m o e t e n o m v a t t e n : de k a d a s t r a l e p e r c e l e n die i n de o n d e r z o c h t e p é r i o d e v e r p a c h t g e w e e s t zijn e n de p a c h t e r s v a n d e z e p e r c e l e n g e -d u r e n -d e -d e z e p é r i o -d e . 16
2. Van grotere yerkopingen uit het verleden is dikwijls nog na te gaan, b. v.
via de zgn. verkoopboekjes, of uit archieven van notarissen, welke p e r c e
-len in deze verkopingen begrepen waren en wie de kopers waren. Dit is
evenlueel ook met behulp van het kadaster uit te zoeken.
Het meest waardevol is echter om uit de eerstgenoemde brennen te
kun-nen vaststellon wie, ten tijde van de verkoping, de pachters van de te
ver-kopen gronden waren.
D. Kaarten
1. Nodig is een kaart van de gemeente, waarop aile bedrijven en bedrijfjes
met het bedrijfsnummer staan aangegeven en tevens de indeling in
kadas-trale secties en bladen. Dit kan een kaart schaal 1 : 25000 zijn.
2. Voor het veldwerk zijn nodig kadastrale kaarten, bij voorkeur schaal
1 : 5000, met de kadastrale nummering van de percelen.
3. Tenslotte is nog een kadastrale ongenummerde kaart onmisbaar.
Enquête - formuli er
Het doel van het onderzoek: de veranderingen in het grondgebruik per
bedrijf, bepaalt geheel de inrichting der enquête-formulieren. Het
formu-lier (zie bijlage) is dan ook zo ingericht dat de meeste ruimte ni. het
on-derste deel van het formulier bestemd is voor het vermelden van de
ver-anderingen die bij het bedrijf plaats vonden, terwijl op het bovenste
gedeel-te ingevuld moet worden: het bedrijfsnummer, de namen van de gebruikers
van het bedrijf sinds 1900, de percelen die tijdens de enquête bij het bedrijf
in exploitatie zijn ènzo mogelijk de eigenarenvan deze percelen sinds 1900.
Als voorbeeld van een volledig ingevuld formulier waarop tevens de
be-rekening van de bedrijfsgrootte is uitgevoerd, zie bijlage.
Alvorens tot de enquête over te gaan worden de enquête-formulieren voor
de te bezoeken bedrijven zoveel mogelijk ingevuld met uit andere bronnen
reeds bekende gegevens.
Dit is van het allergrootste belang gebleken. Wanneer men bij een boer
komt met een groot aantal gegevens, waarvan hij vele zelf niet kent, dan
verkrijgt men niet alleen veel sneller een zeker vertrouwen maar ook een
groter begrip en meer belangstelling voor de bedoeling van de enquête.
Bo-vendien kan men de reeds bekende gegevens gebruiken t e r contrôle, terwijl
men ook tevoren reeds enigszins weet in welke richting men moet vragen.
In veel gevallen zullen b. v. gegevens over ontginning het geheugen van de
boer kunnen opfrissen, zowel omtrent het j a a r van ontginning als omtrent
de grond waarop dit betrekking had. Zonder deze opfrissing zou hij dikwijls
een ontginning vergeten mee te delen die reeds lang geleden b. v. door zijn
vader werd uitgevoerd. In nog s t e r k e r e mate geldt dit voor het tijdelijk bij
-pachten van land. Vooral wanneer een boer van meerdere Verpächters los
land bijpacht, zal hij licht iets over 't hoofd zien, terwijl het bijpachten van
de vorige generatie op het bedrijf hem dikwijls niet te binnen zal Schieten
zonder enige hulp. Beschikt men in dergelijke gevallen zelf reeds over
ge-gevens, dan zal de boer deze kunnen corrigeren en aanvullen.
Inviilling gegevens voor de enquête
De volgende gegevens zijn nu van te voren op de formulieren van de te
bezoeken bedrijven in te vullen:
a. Bedrijfsnummer (zie hierboven onder D 1).
b. JSTaam van de gebruiker (zie blz. 16 onder B 1).
c. Op de kadastrale kaarten wordt het perceel opgezocht waarop de
boerde-1 7r i j Staat. V e r v o l g e n s w o r d t via het p e r c e l e n r e g i s t e r i n hat e i g e n d o m s r e -g i s t e r de e i -g e n a a r v a n dit p e r c e e l o p -g e z o c h t m e t de he m t o e b e h o r e n d e e i g e n d o m m e n . Indien blijkt dat de g e b r u i k e r de z elf de i s a l s de e i g e n a a r , d a n w o r d e n a l l e p e r c e l e n v a n de b e t r e f f e n d e e i g e n a a r g e b r u i k e r op het f o r m u l i e r ingevuld. Indien de g e b r u i k e r e e n a n d e r i s d a n de e i g e n a a r w o r d t g e -h a n d e l d n a a r de o m s t a n d i g -h e d e n .
d» Uit het e i g e n d o m s r e g i s t e r z i j n t e v e n s o v e r t e n e m e n e v e n t u e l e g e g e v e n s o v e r ontginning (in de k o l o m b e s t e m d v o o r v e r a n d e r i n g e n in het g r o n d g e -b r u i k ) . e. W a n n e e r de b e t r e f f e n d e g r o n d g e b r u i k e r i n het p a c h t r e g i s t e r (zie b l z . 16 o n d e r B 2) v o o r k o m t , w o r d e n de d o o r h e m g e p a c h t e p e r c e l e n e v e n e e n s op het f o r m u l i e r o v e r g e n o m e n . f. Z o d r a m e n e n k e l e b e d r i j v e n heeft g e ë n q u ê t e e r d z a l m e n op de f o r m u l i e r e n v a n d e z e b e d r i j v e n o v e r v e l e g e g e v e n s b e s c h i k k e n van a n d e r e b e d r i j v e n . D e z e g e g e v e n s m o e t e n op de f o r m u l i e r e n v a n de b e t r e f f e n d e b e d r i j v e n w o r -d e n i n g e v u l -d v ô ô r m e n -d e z e b e -d r i j v e n g a a t e n q u ê t e r e n . H i e r m e e w o r d t b e r e i k t dat a l l e m e de de l i n g e n v a n de g e ë n q u ê t e e r d e n g e c o n t r o l e e r d w o r d e n , t e r w i j l b o v e n d i e n v e r wacht m a g w o r d e n dat het r e s u l -t a a -t v a n de e n q u ê -t e v o l l e d i g e r z a l zijn. A a n de r e g e l : s t e e d s de r e e d s b e k e n d e g e g e v e n s o v e r b r e n g e n op de b e -t r e f f e n d e f o r m u l i e r e n , m o e -t b e s l i s -t de hand g e h o u d e n w o r d e n . | 3. D e e n q u ê t e Bij het b e z o e k e n v a n de g r o n d g e b r u i k e r s z a l m e n de v o l g e n d e h u l p m i d d e l e n m e e m o e t e n n e m e n : d e k a d a s t r a l e k a a r t e n (blz. 17 o n d e r D 2), de o v e r -z i c h t s k a a r t v a n de g e m e e n t e ( -z i e b l -z . 17 o n d e r D 1), het p e r c e l e n r e g i s t e r e n h e t e i g e n d o m s r e g i s t e r (zie b l z . 16 o n d e r A l e n A 2 ) . In p r i n c i p e z i j n s t e e d s de v o l g e n d e v r a g e n g e s t e l d , w a a r v a n a l n a a r de o m s t a n d i g h e d e n b e p a a l d e v r a g e n a c h t e r w e g e konden blijven: a. Het b e d r i j f s n u m m e r ( t e r c o n t r ô l e ) . b . De n a a m v a n de g r o n d g e b r u i k e r ( t e r c o n t r ô l e ) .
c . Sinds welk j a a r b e n t U de exploitant v a n dit bedrijf, wie w a s d a a r v o o r de e x p l o i t a n t e n s i n d s w a n n e e r e t c .
d. W a r e n a l l e g r o n d g e b r u i k e r s op dit b e d r i j f zoon of s c h o o n z o o n v a n de v o r i g e ?
e. H e b b e n a l l e g r o n d g e b r u i k e r s , g e n o e m d o n d e r c, a l l e e n op dît bedrijf g e b o e r d of ook op a n d e r e b e d r i j v e n ? Indien i e m a n d ook e e n a n d e r bedrijf g e -e x p l o i t -e -e r d h-e-eft, w-elk b -e d r i j f ?
E x p l o i t e e r d e bij dat b e d r i j f v ö ö r hij op dit bedrijf k w a m of e r n a ? G e d u r e n -de w e l k e j a r e n e x p l o i t e e r d e hij dat b e d r i j f ?
f. I n d i e n de g e b r u i k e r p e r c e l e n in e i g e n d o m heeft:
Hebt U d e e i g e n p e r c e l e n a l l e zelf i n g e b r u i k ? Indien n i e t , welke p e r c e l e n z i j n v e r p a c h t , a a n w i e e n s i n d s w a n n e e r ? Wie h a d d a a r v o o r d e z e p e r -c e l e n i n g e b r u i k ? E n w i e d a a r v o o r e t -c . ? Z i j n . e r bij Uw p e r -c e l e n nog die n i e t in l a n d b o u w g e b r u i k z i j n (woest of b o s ) ?
g. Sinds w a n n e e r bent TJ e i g e n a a r v a n Uw p e r c e l e n ? Wie w a s d a a r v o o r e i g e -n a a r e -n s i -n d s w a -n -n e e r ; w i e d a a r v o o r e t c .
h. W a n n e e r z i j n de e i g e n p e r c e l e n die U zelf in g e b r u i k hebt bij dit b e d r i j f i n g e b r u i k g e k o m e n ? E n op w e l k e w i j z e zijn d e z e bij het bedrijf g e k o m e n ( d o o r koop, v e r e r v i n g , huwelijk e t c . ). Bij w e l k b e d r i j f w a r e n d e z e p e r c e l e n v o o r d i e n i n g e b r u i k ? Indien de g e b r u i k e r v a n e e n a n d e r bedrijf i s g e k o m e n , w e l k e p e r c e l e n n a m hij m e e v a n dat b e d r i j f ? W a n n e e r k r e e g hij d e z e p e r -c e l e n of dat b e d r i j f i n g e b r u i k ?
i. Hebt U ook p e r c e l e n in p a c h t ? Welke p e r c e l e n ? V a n w i e ? Sinds w a n n e e r ? Wie h a d d e z e p e r c e l e n v o o r d i e n i n p a c h t ?
j . Hebt U nog p e r c e l e n i n p a c h t g e h a d die Ü nu n i e t m e e r i n p a c h t hebt? Tot w a n n e e r e n s i n d s w a n n e e r p a c h t t e U d e z e p e r c e l e n ? V a n w e l k b e d r i j f k w a -m e n d e z e p e r c e l e n e n n a a r w e l k b e d r i j f zijn d e z e a f g e s t o t e n ?
k. Hebt U nog p e r c e l e n in e i g e n g e b r u i k g e h a d die U nu n i e t m e e r i n g e b r u i k h e b t ? Z o j a , w a n n e e r n a m U d e z e p e r c e l e n i n g e b r u i k e n op w e l k e wijze v e r k r e e g U d e z e p e r c e l e n in g e b r u i k ? Bij w e l k e b e d r i j v e n w a r e n d e z e p e r -c e l e n v o o r d i e n i n g e b r u i k e n w a a r n a d i e n ?
Op w e l k e wijze zijn d e z e p e r c e l e n v a n het b e d r i j f a f g e s p l i t s t ?
1. Welke p e r c e l e n zijn d o o r U ont gönnen e n w a n n e e r ? Zijn e r v a n de a n d e r e p e r c e l e n die bij het bedrijf in g e b r u i k zijn g e w e e s t of nog zijn, ook nog ont-gonnen e n w a n n e e r ?
m . Indien e e n v a n de g e b r u i k e r s v a n dit b e d r i j f v e r t r o k k e n i s n a a r e e n a n d e r bedrijf, o m welke r e d e n ? Indien e e n v a n de g e b r u i k e r s op dit b e d r i j f g e k o -m e n i s v a n e e n a n d e r bedrijf, o-m welke r e d e n heeft d e z e v e r a n d e r i n g p l a a t s g e v o n d e n ?
T i j d e n s de e n q u ê t e w o r d e n a l l e p e r c e l e n w e l k e m o m e n t e e l bij de g e ë n q u ê -t e e r d e in g e b r u i k zijn, op de k a a r -t g e k e n m e r k -t m e -t he-t b e d r i j f s n u m m e r e n d o o r omlijning. H i e r d o o r g e v e n d e z e k a a r t e n t e v e n s a a n v a n w e l k e p e r c e l e n het g e b r u i k nog niet b e k e n d i s e n w a a r v a n de g e b r u i k è r dus nog g e v o n d e n m o e t w o r d e n .
P e r c e l e n die bij de g e ë n q u ê t e e r d e n in p a c h t zijn, w o r d e n d o o r een s p e -c i a a l k e n t e k e n op de k a a r t g e k e n m e r k t , e v e n a l s p e r -c e l e n b o s of Woeste g r o n d w e l k e bij de b e d r i j v e n b e h o r e n . W o e s t e g r o n d of b o s v a n n i e t l a n d -b o u w e r s , niet in g e -b r u i k -bij l a n d -b o u w -b e d r i j v e n , w o r d t op de k a a r t e v e n e e n s a p a r t a a n g e d u i d ; zo ook c u l t u u r g r o n d in g e b r u i k bij b e d r i j v e n b u i t e n de g e -m e e n t e e n g r o n d e n die in g e b r u i k z i j n bij b e d r i j v e n w e l k e nooit g r o t e r dan
1 ha z i j n g e w e e s t . Van d e z e en a n d e r e g r o n d e n die niet bij l a n d b o u w b e d r i j -v e n b e h o r e n w o r d t a a n t e k e n i n g gehouden i n -v e r s c h i l l e n d e r e g i s t e r s .
Cour dîner en van de enquêtegegevens
Z o a l s r e e d s e e r d e r i s o p g e m e r k t w e r d e n d e g e g e v e n s , d o o r d e e n q u ê t e v e r k r e g e n , s t e e d s o v e r g e n o m e n op de a n d e r e f o r m u l i e r e n , v o o r z o v e r zij d a a r v o o r in a a n m e r k i n g k w a m e n .
K o m t m e n op e e n bedrijf dan z u l l e n d e z e g e g e v e n s v a n r e e d s e e r d e r b e -z o c h t e b e d r i j v e n dikwijls niet g e h e e l j u i s t blijken. Ook g e b e u r t het dat m e n bij de e n q u ê t e a l s n o g g e g e v e n s v e r k r i j g t v a n b e d r i j v e n w a a r m e n r e e d s i s g e w e e s t .
Ook w o r d e n on voile dige g e g e v e n s v e r s t r e k t , Het k o m t b . v. v o o r dat m e n van e e n b e p a a l d e v e r a n d e r i n g het j a a r t a l niet m e e r w e e t of dat het j u i s t e p e r c e e l n i e t m e e r k a n w o r d e n a a n g e w e z e n , e t c .
Dit a l l e s leidt e r t o e dat n a de e e r s t e e n q u ê t e a l l e f o r m u l i e r e n s t e l s e l m a -t i g m o e -t e n w o r d e n d o o r g e l o p e n w a a r b i j a i l e p e r c e e l s v e r a n d e r i n g e n g e -t o e -t s -t m o e t e n w o r d e n a a n de o v e r i g e f o r m u l i e r e n . T e v e n s z u l l e n d i v e r s e a n d e r e g e g e v e n s m o e t e n w o r d e n g e c o n t r o l e e r d . W a n n e e r b . v. e e n e i g e n a a r zijn b e d r i j f v e r l a a t en het v o o r t a a n v e r p a c h t , d a n v e r ä n d e r t de g e b r u i k s t o e s t a n d v a n het bedrijf; w a n n e e r e e n l a n d b o u w e r v a n het e n e b e d r i j f n a a r het a n d e r e gaat, dan m o e t e n de j a a r t a l l e n v a n k o m e n e n g a a n o v e r e e n s t e m m e n e t c . Ook z a l m e n de g e g e v e n s van b e d r i j v e n die i n de p é r i o d e v a n 1900 - 1950 z i j n v e r d w e n e n , m o e t e n z i e n t e c o n t r o l e r e n e n a a n t e v u l l e n d o o r n a v r a a g t e doen bij n a b e s t a a n d e n of a n d e r e n .
Na d e z e e e r s t e e n q u ê t e kunnen ook de g e g e v e n s v a n Verpächters e n v e r -kopingen (zie b l z . 16-17 o n d e r C 1 e n C 2) w o r d e n g e b r u i k t . V o o r a l de o u d e r e g e g e v e n s blijken z e e r w a a r d e v o l o m fouten op de f o r m u l i e r e n t e c o r r i g e r e n e n o n v o l i e d i g h e d e n op t e heffen. In v e e l g e v a l l e n z a l ook het k a d a s t e r g e r a a d p l e e g d m o e t e n w o r d e n op e i g e n d o m s v e r a n d e r i n g e n . Ook kunnen nu de t e l l i j s t e n v a n de l a n d b o u w t e l l i n g e n ( z i e b l z . 16 o n d e r B 3) g e b r u i k t w o r d e n . Met enige m o e i t e lukt het v e e l a l de g e ë n q u ê t e e r d e b e d r i j -v e n i n d e z e t e l l i j s t e n t e r u g t e -vinden zodat de o p p e r -v l a k t e g r o n d in p a c h t e n e i g e n d o m g e c o n t r o l e e r d k a n w o r d e n . G r o t e afwijkingen kunnen e e n r e d e n zijn o m het bedrijf n o g m a a l s t e b e z o e k e n . Dat het niet altijd gelukt de g e ë n q u ê t e e r d e b e d r i j v e n i n de t e l l i j s t e n t e r u g t e vinden, k o m t e n e r z i j d s d o o r -dat dikwijls dezelfde n a m e n v o o r k o m e n , a n d e r z i j d s d o o r d a t de v o l g o r d e v a n de b e d r i j v e n op de t e l l i j s t e n onbekend i s .
Het i s o v e r i g e n s niet m o g e l i j k h i e r in f i n e s s e s t e t r e d e n . Wel m o e t v a s t -g e s t e l d w o r d e n dat d e z e c o ö r d i n a t i e v a n de -g e -g e v e n s e e n z e e r o m v a n -g r i j k w e r k v o r m t dat dikwijls e e n b i j z o n d e r e s p e u r d e r s c a p a c i t e i t v e r e i s t .
D o o r a l d e z e c o n t r ô l e - e n a a n v u l l i n g s m o g e l i j k h e d e n z u l l e n y e l e fouten e n o n v o l i e d i g h e d e n a a n de d a g t r e d e n zodat het noodzakelijk z a l zijn op v e l e b e d r i j v e n de e n q u ê t e t e h e r h a l e n .
W a n n e e r t e n s l o t t e n a e e n t w e e d e en s o m s ook d e r d e b e z o e k a a n de b e d r i j v e n e e n b e v r e d i g e n d r e s u l t a a t i s v e r k r e g e n , z a l het v e r z a m e l e n v a n de g e -g e v e n s a f -g e s l o t e n kunnen w o r d e n .
§ 4 . B e w e r k i n g v a n d e . v e r z a m e l d e g e g e v e n s
Aantal ge&nqu8teerde bedrijven
Bij h e t o n d e r z o e k blijken b e t r o k k e n t e zijn g e w e e s t :
9 5 b e d r i j v e n op de l i c h t e z a n d g r o n d e n w a a r v a n e r 49 zijn o n t s t a a n s i n d s 1900; 583 b e d r i j v e n op de o v e r i g e g r o n d e n , w a a r v a n e r I n de p e r i o d e 1900-1950: 93 zijn o n t s t a a n 29 zijn v e r d w e n e n 2 z i j n o p g e r i c h t e n v e r d w e n e n 2 zijn v e r d w e n e n e n h e r o p g e r i c h t ;
39 „ b e d r i j v e n " die niet boven de 1 ha zijn g e k o m e n , w a a r v a n e r na 1900: 14 zijn o n t s t a a n e n
4 zijn v e r d w e n e n .
In t o t a a l z i j n 717 b e d r i j v e n in het o n d e r z o e k o p g e n o m e n .
Indeling naar grondsoort
Het g r o o t s t e d e e l v a n de c u l t u u r g r o n d v a n Hengelo m a g z e k e r b e s c h o u w d w o r d e n a l s r e e d s lang i n g e b r u i k zijnde landbouwgrond. E e n g e d e e l t e e c h t e r v a n de O o s t e l i j k e helft v a n de g e m e e n t e b e s t a a t uit h o g e r g e l e g e n e n l i c h t e -r e z a n d g -r o n d w a a -r v a n e e n a a n z i e n l i j k d e e l . m e t b o s b e g -r o e i d i s . E e n g -r o o t d e e l v a n d e z e l i c h t e z a n d g r o n d i s in de l a a t s t e halve eeuw ontgonnen.
T e n e i n d e t e kunnen n a g a a n of 'de op d e z e g r o n d g e v e s t i g d e of o p g e r i c h t e b e d r i j v e n z i e h op a n d e r e wijze g e d r a g e n hebben bij de v e r a n d e r i n g e n in het g r o n d g e b r u i k d a n de o v e r i g e b e d r i j v e n , i s e r e e n s c h e i d i n g in t w e e g r o e p e n a a n g e b r a c h t .
T o t de g r o e p v a n de „ l i c h t e - z a n d b e d r i j v e n " zijn a l die b e d r i j v e n g e r e k e n d , w a a r v a n de gebouwen g e l e g e n zijn op d e z e l i c h t e r e ontginningsgrond, v o o r z o v e r b o v e n d i e n de bij het bedrijf b e h o r e n d e g r o n d e n g r o t e n d e e l s t o t d e z e l i c h t e r e z a n d g r o n d g e r e k e n d kunnen w o r d e n . T o t d e z e g r o e p zijn 95 b e d r i j -v e n (+ 1/7 deel) g e r e k e n d , w a a r -v a n e r m e e r dan de helft s i n d s 1900 blijkt
t e zijn o p g e r i c h t . Van de o v e r i g e 583 b e d r i j v e n z i j n e r s l e c h t s + 1 / 6 g e d e e l -t e s i n d s 1900 o p g e r i c h -t . R e e d s g e z i e n di-t e n k e l e v e r s c h i l m a g v e r w a c h -t w o r d e n dat ook op a n d e r e p u n t e n t u s s e n de b e i d e g r o e p e n v e r s c h i l l e n z u l l e n b e s t a a n .
Bewerking van de enquête-formulieren
A l l e r e e r s t m o e t nu v a n i e d e r bedrijf b e r e k e n d w o r d e n , hoe g r o o t het m o -m e n t e e l i s e n hoe g r o o t het g e d u r e n d e de g e h e l e e n q u ê t e - p é r i o d e i s g e w e e s t . Bij d e z e b e r e k e n i n g w o r d t de o p p e r v l a k t e g r o n d i n e i g e n d o m 6n i n p a c h t , è n de o p p e r v l a k t e bos of w o e s t e g r o n d a f z o n d e r l i j k v e r m e l d . V o o r e e n v o o r -b e e l d v a n d e z e -b e r e k e n i n g z i e -b i j l a g e .
Van i e d e r bedrijf i s dus e e n f o r m u l i e r a a n w e z i g w a a r o p a i l e v e r a n d e r i n -g e n v a n dat b e d r i j f v e r m e l d w o r d e n , e v e n a l s de a a r d e n de o m v a n -g v a n de v e r a n d e r i n g e n e n het j a a r w a a r i n z e p l a a t s vonden. Wanne e r e r Veränderung e n p l a a t s vonden i s v o o r t s de Veränderung r o o t t e van het b e d r i j f v ö ö r e n n a de v e r a n -d e r i n g b e k e n -d .
Van b e d r i j v e n die t u s s e n 1900 e n 1950 zijn o p g e r i c h t of v e r d w e n e n , z i j n de f o r m u l i e r e n op dezelfde wijze s a m e n g e s t e l d , s l e c h t s m e t d e z e k l e i n e v e r s c h i l l e n : bij o p g e r i c h t e b e d r i j v e n heeft de e e r s t e „ v e r a n d e r i n g " p l a a t s bij e e n b e d r i j f s g r o o t t e = 0;
bij v e r d w e n e n b e d r i j v e n v e r m e l d t de b o v e n s t e k o l o m g e e n p e r c e l e n m e e r .
De telwerkzaamheden
Het zou t e v e r v o e r e n de wijze w a a r o p het t e i l e n v a n de g e g e v e n s p l a a t s vond, i n f i n e s s e s t e g a a n b e s c h r i j v e n . V o l s t a a n m ö g e w o r d e n m e t e n k e l e hoofdzaken. A l l e r e e r s t w e r d e e n t e l l i j s t s a m e n g e s t e l d w a a r o p v a n i e d e r b e d r i j f de g r o o t t e ( e i g e n d o m , p a c h t , w o e s t e g r o n d ) in 1900, 1905, 1910 e t c . w e r d v e r -m e l d . D e z e l i j s t e n v o r -m d e n het uitgangspunt v o o r de t a b e l l e n 5, 8, 9, 10 en 11. Ook v o r m d e n d e z e l i j s t e n de b a s i s v o o r de g e g e v e n s o m t r e n t de g r o e p s g e -w i j z e o n t -w i k k e l i n g v a n de b e d r i j f s g r o o t t e k l a s s e n (hoofdstuk IH § 1). E e n t w e e d e s é r i e b e w e r k i n g e n b e t r o f de t e l l i n g v a n de v e r a n d e r i n g e n i n het g r o n d g e b r u i k bij de b e d r i j v e n . Op t e l s t a t e n w o r d t h i é r b i j de o m v a n g van de v e r a n d e r i n g e n g e n o t e e r d , w a a r b i j de v e r a n d e r i n g e n t e v e n s w e r d e n o n d e r s c h e i d e n n a a r : a a r d (zie hoofdstuk HI § 2), p é r i o d e (het t i j d v a k 1 9 0 0 - ' 5 0 w e r d d a a r t o e i n g e d e e l d in vijfjarige p e r i o d e n ) , e n de g r o o t t e van het b e d r i j f op het m o m e n t dat de v e r a n d e r i n g p l a a t s vond. De g r o o t t e k l a s s e n w e r d e n d a a r b i j a l s volgt i n g e d e e l d : 0 - 1 , 1-4, 4 - 7 , 7 - 1 0 , 1 0 - 1 5 , 15-30 e n > 30 ha. N a a s t d e z e k l a s s e n d i e n d e n nog de o p g e r i c h t e e n v e r d w e n e n b e d r i j v e n a p a r t o n d e r s c h e i d e n t e w o r d e n . De v e r a n d e r i n g e n w e r d e n n a a r de o m v a n g a l s volgt i n g e d e e l d : 0 - 2 5 e n 25-50 a r e , 0 . 5 0 - 1 , 1-1.50, 1.50-2, 2 - 3 , 3-4 ha e n z . D e z e t e l l i j s t e n v o r m d e n g r o t e n d e e l s de b a s i s v a n het m a t e r i a a l v o o r hoofdstuk IH § 2.
Bij het t e i l e n van de v e r a n d e r i n g e n i s a l s volgt t e w e r k g e g a a n .
1. V e r a n d e r i n g e n b e t r e f f e n d e a a n e e n s l u i t e n d e p e r c e l e n w o r d e n g e t e l d a l s é é n v e r a n d e r i n g , w a n n e e r d e z e p e r c e l e n ook van é é n b e d r i j f a f k o m s t i g zijn. 2. E e n v e r a n d e r i n g t . a . v . b.v. 3 l o s s e ( o n d e r l i n g niet a a n e e n s l u i t e n d e ) p e r -c e l e n v a n e e n bedrijf n a a r é é n b e d r i j f geldt a l s d r i e v e r a n d e r i n g e n .
3. Op de v o r i g e r e g e l i s é é n u i t z o n d e r i n g : i n d i e n bij e e n bedrijf e e n d e e l van de g r o n d , of ook het g e h e l e bedrijf in é é n k e e r o v e r g a a t v a n e i g e n d o m in p a c h t of o m g e k e e r d , dan w o r d t d e z e g e h e l e v e r a n d e r i n g g e t e l d a l s é é n v e r a n d e r i n g .
4. E e n b e d r i j f s v e r a n d e r i n g w o r d t g e t e l d a l s v e r a n d e r i n g . in de b e d r i j f s -g r o o t t e k l a s s e , w a a r t o e het bedrijf t e n t i j d e van de v e r a n d e r i n -g b e h o o r d e .
5. Bij o p g e r i c h t e b e d r i j v e n w o r d e n de v e r a n d e r i n g e n , die z i e h v o o r d o e n in de vijfjarige p é r i o d e w a a r i n de o p r i c h t i n g p l a a t s vond, g e t e l d a l s v e r a n d e -r i n g e n bij de g -r o e p ,>opge-richte b e d -r i j v e n " .
In de v o l g e n d e vijfjarige p é r i o d e w o r d t op de g e b r u i k e l i j k e wijze de v e r a n -d e r i n g g e t e l -d bij -de g r o o t t e k l a s s e v o l g e n s -de g r o o t t e van het be-drijf op het ogenblik dat de v e r a n d e r i n g p l a a t s vond.
6. Op o v e r e e n k o m s t i g e wijze w o r d e n de v e r a n d e r i n g e n die z i e h v o o r d o e n in de l a a t s t e vijfjarige p é r i o d e , w a a r i n de v e r d w i j n e n d e b e d r i j v e n nog b e s t a a n , g e t e l d a l s v e r a n d e r i n g e n bij de g r o e p „ v e r d w e n e n b e d r i j v e n " .
E e n d e r d e s é r i e b e w e r k i n g e n v a n het m a t e r i a a l — i e d e r e b e w e r k i n g s s e r i e g a a t opnieuw uit v a n de e n q u ê t e - f o r m u l i e r e n — had t e n doel de t e l l i n g v a n de w e r k e l i j k e o p p e r v l a k t e d e r v e r a n d e r i n g e n .
D e z e b e w e r k i n g e n l e v e r d e n in hoofdzaak de g e g e v e n s v o o r de § § 3, 4, 5, 6, 7. 8, 9 e n 10 v a n hoofdstuk III, v o o r § 3 e n 4 v a n hoofdstuk V e n g e d e e l t e l i j k ook v o o r hoofdstuk III § 2.
Voor de §§ 1 en 2 v a n hoofdstuk IV, v o o r de § § 1 , 2 e n 5 v a n hoofdstuk V e n v o o r d i v e r s e a n d e r e g e d e e l t e n v a n het v o l g e n d e i s v o o r t s , w e e r u i t g a a n -de v a n -de e n q u e t e f o r m u l i e r e n , e e n n a d e r o n d e r z o e k i n g e s t e l d n a a r b e p a a l d e v e r s c h i j n s e l e n die bij de v o r è n g e n o e m d e b e w e r k i n g e n nog niet in b e s c h o u -wing w e r d e n g e n o m e n .
H o o f d s t u k I I V E R G E L I J K I N G M E T L A N D B O U W T E L L I N G E N E N A N D E R E STATISTISCHE G E G E V E N S E e n v e r g e l i j k i n g v a n de e i j f e r s v e r k r e g e n uit het o n d e r z o e k m e t v o o r h a n -den s t a t i s t i s c h e g e g e v e n s i s om m e e r d e r e r e d e n e n i n t e r e s s a n t . De wijze w a a r o p de g e g e v e n s v e r z a m e l d zijn e n v e r s c h i l l e n in m e t h o d e v a n v e r w e r k i n g en o p s t e l l i n g van de d i v e r s e s t a t i s t i s c h e g e g e v e n s k o m e n bij e e n d e r g e l i j k e v e r g e l i j k i n g n a a r v o r e n . V o o r t s k a n o m t r e n t de b e t r o u w b a a r h e i d van de d i v e r s e g e g e v e n s e e n e n a n d e r w o r d e n n a g e g a a n .
Vergelijking van het grondgebruik
Bij e e n v e r g e l i j k i n g v a n de t a b e l l e n 4, 5 e n 6, die e i j f e r s w e e r g e v e n o m -t r e n -t he-t g r o n d g e b r u i k , m o e -t e r w e l op g e l e -t w o r d e n da-t d e z e -t a b e l l e n op
v e r s c h i l l e n d e wijze tot s t a n d k w a m e n .
T a b e l 4. I n d e l i n g d e r g r o n d e n , s a m e n g e s t e l d uit de s t a t i s t i e k v a n het g e -b r u i k d e r g r o n d e n v a n de g e m e e n t e Hengelo; de e i j f e r s o v e r 1891 z i j n uit de s t a t i s t i e k v a n D r H. Blink, de e i j f e r s van 1939 uit de b o i s t a t i s t i e k v a n het S t a a t s b o s b e h e e r . 1891 1921 1930 1939 c u l t u u r g r o n d
