Intensive Care – ‘hier en overal kunnen zien’
Wanneer een beeldende kunst tentoonstelling in een ziekenhuis wordt georganiseerd en vervolgens de titel Intensive Care meekrijgt, dan veronderstelt dat een zekere parallel tussen artistieke praktijk en medische zorg. Maar omdat kunst over het algemeen in verband wordt gebracht met vitaliteit en levenslust is de associatie met ziekte en zorg op z’n minst
opmerkelijk te noemen. Natuurlijk is het in stand houden, herwinnen of verbeteren van deze vitaliteit het belangrijkste doel van medische zorg, maar dat de mogelijkheden hiertoe helaas ook beperkt zijn is een gegeven. Omgekeerd is het zo dat juist in de kunst de mens zich vaak rekenschap geeft van zijn kwetsbaarheid en tijdelijkheid. Poëzie, literatuur, beeldende kunst en andere kunstvormen geven in hun eigen taal vaak uitdrukking aan leven en
vergankelijkheid en kunnen hierin troostrijk zijn. Vorm en formulering van kunst kunnen verrassen en ontroeren en een betekenis hebben die ons overleeft. Zo vinden wij troost bij oude muziek of antieke schilderijen en voelen ons dan opgenomen in tijdloze waarden en ‘eeuwige schoonheid’.
De thematiek van vergankelijkheid heeft in de Nederlandse schilderkunst lang een prominente positie ingenomen. Vanitas schilderijen herinnerden de kijker aan zijn sterfelijkheid door hem een beeld voor te spiegelen van de voortgaande tijd en het
onontkoombare einde. Met grote precisie en gedetailleerd realisme maakten kunstenaars in vroegere eeuwen stillevens vol vanitas symbolen. Zandlopers, schedels, zeepbellen en gedoofde kaarsen behoorden tot de bekendste beeldelementen waarmee de boodschap werd overgebracht. De zorgvuldige observatie en weergave in dergelijke realistische voorstellingen is wel in verband gebracht met de wetenschappelijke ontdekkingen in de zeventiende eeuw. Met name de ontwikkeling van natuurwetenschappelijke en optische kennis was hierbij van betekenis. De ontwikkeling van lenzen en het gebruik van microscoop en telescoop stimuleerden aandachtige beschouwing van de natuurlijke werkelijkheid en brachten letterlijk nieuwe werelden in beeld. De revolutie die zich voordeed was dus vooral een revolutie van het oog en van het zien. Constantijn Huygens schreef: ‘Eindelijk mogen
stervelingen als het ware goden zijn / Nu ze ver en nabij, hier en overal kunnen zien.’ 1
De revolutie van het zien was echter niet alleen voor de beeldende kunst van grote betekenis, maar zorgde vooral ook binnen de medische wetenschappen voor een enorme stap voorwaarts. Microscopische studie bracht immers allerlei nieuwe inzichten en kennis over lichaam en leven teweeg. Kennis die vervolgens weer benut kon worden in de medische aandacht en behandeling. De intensivering van het kijken leidde zo tot een intensivering van de zorg. Nog altijd staat in medisch-wetenschappelijk onderzoek het kijken centraal.
Observatie, analyse en vergelijking vinden plaats in laboratoria en in de almaar voortgaande ontwikkeling van het onderzoek wordt steeds verder ingezoomd op de kern van het leven.
Het doel is om de essentie vollediger te begrijpen en daarmee beter te kunnen bewaken. Huygens’ woorden lijken hun geldigheid niet verloren te hebben nu we dieper en verder kunnen kijken dan ooit maar vervolgens ook telkens weer nieuwe vragen en raadselen ontmoeten. Zowel voor de kunst als voor het leven geldt, dat het meer is dan de som der (lichaams)delen.
Zoals in medische zin de intensive care zich richt op de bewaking van de meest vitale functies van het lichaam door een alertheid op elke afwijking of verstoring, zo richt het kijken van de kunstenaar zich op de vitaliteit en compleetheid van het kunstwerk. In de metafoor van de ‘intensieve zorg’ richt de aandacht van de kunstenaar zich op de kracht van het beeld in de precisie van uitvoering en detaillering. Door zorgvuldigheid te betrachten in techniek en realisatie van een werk en door aandacht te geven aan elk afzonderlijk onderdeel, wordt recht gedaan aan de betekenis van alle elementen die gezamenlijk het kunstwerk maken. Dit kan het materiaal betreffen, de kleur, de verhoudingen van maat of schaal, de consequentie van het concept, de wijze waarop het gepresenteerd wordt; feitelijk alles waarmee de achterliggende visie van de kunstenaar zich transformeert tot een zelfstandig werk met een eigen presentie. Ook hier doet elke afwijking of verstoring afbreuk aan het eindresultaat. Kunstenaars besteden dus intensieve zorg aan hun werk. Ook al oogt het resultaat vrij en onbekommerd, dan nog geldt dat ‘God in het detail is’. Ofwel; alles is overwogen en zorgvuldig samengesteld. Een kunstwerk komt niet uit de lucht (c.q. hemel) vallen, maar is gemaakt en samengesteld vanuit alle keuzes en handelingen van de kunstenaar.
Voor deze gelegenheid is gekozen om werk van enkele jonge kunstenaars te tonen voor wie deze zorgvuldigheid en detaillering in de uitvoering tot kenmerk van hun werk is geworden. Voor Mieke Raatjes vormt het menselijke lichaam een belangrijk uitgangspunt. Structuren van groei en verval, natuurlijke processen van verandering, geeft zij vorm in
driedimensionale sculpturen van papier en in tweedimensionale combinaties van tekening en collage. Maar als kunstwerken maken de objecten zich los van hun thematiek en krijgen een eigen waarde in hun grillige en poëtische vormen. Het zijn werelden vol van eigen kleur en beweging. Broos en intiem van karakter. Zo nauwgezet als de werken zijn gemaakt, zo aandachtig vragen ze bekeken te worden.
Joyce Zwerver vult een vitrine met bloedrode vormen. Zijn het vreemdsoortige stolsels of
organische ‘Fremdkörper’? In deze medische omgeving lijken ze op hun plaats als preparaten uit een anatomische collectie. Enge kweeksels die gelukkig achter glas zitten maar waar ook een vreemde bekoring van uitgaat. Studieobjecten met een eigen esthetiek van vorm en kleur die de aandacht vangen om hem niet meer los te laten.
De tekeningen van Maurits van Putten zijn fantastische werelden die zich met een eigen logica en systematiek aandienen. De kunstenaar creëert systemen en patronen, vol abstracties, beeldcitaten, teksten, routes en ordeningen. Van Putten lijkt zich niet in een stilistisch keurslijf te willen voegen en exploreert de talloze mogelijkheden om zijn beeldtaal
te verrijken. De kleine en gedetailleerde werken ogen labyrintisch en precies als illustraties uit middeleeuwse getijdenboeken. Wie zich in het ritme laat vangen, zal wonderbaarlijke ontdekkingen doen.
De serene tekeningen van Lisa de Goey lijken abstracte composities van lijnen en vlakken, maar zijn ontstaan vanuit haar fascinatie voor de tijd. Het tijdsverloop als ordenend principe en als structuur voor ons handelen. De tijd als lineair (altijd maar voortgaand) of cyclisch (altijd weerkerend) principe wordt door De Goey tot uitgangspunt genomen voor haar ijle lijntekeningen. Door vooraf de duur van het tekenproces te bepalen, laat zij de tijd een rol spelen in het resultaat van haar tekenhandeling. Wie de moeite neemt de tekeningen zorgvuldig te lezen, komt los van de vluchtigheid van het gegeven.
Intimiteit en zorgvuldigheid kenmerken ook de ‘dagboekjurk’ van Marjolein van Houten. Het textiele werk is secuur en geduldig samengesteld uit eindeloos veel borduurwerk. Met monnikengeduld borduurt de kunstenares episoden uit haar leven op een kleed dat als een tweede huid haar bestaan omhult. Persoonlijke ervaringen, herinneringen en gebeurtenissen worden als dagboekfragmenten aaneen genaaid tot een levensverhaal dat enerzijds hoogst persoonlijk is, maar anderzijds ook als een soort textiel ‘alter ego’ beschouwd kan worden. Zo hebben al deze jonge kunstenaars met de grootste zorg hun werk gemaakt. Op basis van heldere concepten en aandachtige uitvoering weten zij persoonlijke fascinaties te vertalen naar eigenzinnige beelden. In een omgeving waar het persoonlijke leven te maken heeft met fysieke tegenslag en medisch noodzakelijke zorg, daar kunnen deze beelden misschien bijdragen aan hoop en troost. Omdat ze ‘hier en overal’ nieuwe mogelijkheden en andere werelden laten zien.
Leo Delfgaauw
