De dood in de beeldende kunst

De dood in de beeldende kunst

De dood is een breed onderwerp, er zijn vele manieren om dood te gaan. Sommige manieren van doding zijn niet meer van deze tijd, zoals kruisigingen, offers en goddelijke straffen. Dit zijn meer manieren van eeuwen geleden, zo kan je concluderen dat de dood één van de oudste gebeurtenis is. Wel van deze tijd zijn oorlogen, martelingen, epidemieën, zelfmoord, terroristische aanslagen. Om mijn onderzoek in te kaderen wil ik onderzoek doen naar de dood van de mens in de hedendaagse beeldende kunst en hoe de kunstenaars de dood proberen over te brengen aan toeschouwers. [1]

Mijn onderzoeksvraag is: Hoe wordt de dood weergegeven en overgebracht aan de toeschouwers in de hedendaagse beeldende kunst?

In de hedendaagse maatschappij wordt de (virtuele) dood in de massamedia weergegeven als amusement, dan moet je denken aan films, series en games. Voor de mens is het minder confronterend als je naar een film kijkt en de acteur over- lijdt, dan als een naasten overlijdt. De echte dagelijkse dood wordt minder snel getoond en is onzichtbaar geworden, als een taboe wat we liever niet willen zien. De dood wordt ontweken. Maar ook al is de dood onzichtbaar het blijft actueel ook bij de hedendaagse kunstenaars, het is voor hun een persoonlijke reflectie op hun leven en een artistieke zoektocht. ^[1]

Er komt een punt in ieder mens zijn of haar leven, dat die zich realiseert, dat er een moment komt dat die er niet meer zal zijn, aan dat moment valt niet te ontkomen, het is een aspect van het bestaan. Dat is iets heel onvoorstelbaars voor een mens. Dat is zo onvoorstelbaar, dat de mens liever niet met de dood bezig is. Het besef dat het leven niet voor eeuwig is maakt het leven ongrijpbaar en mysterieus. Wij zullen nooit helemaal weten hoe wij sterven of weten hoe het is om te sterven, maar wel dat we gaan sterven, Memento Mori (gedenkt te sterven). [2]

Maar hoe werken kunstenaars met het onderwerp “de dood” en hoe wordt dit overgebracht aan de toeschouwers?

Het is belangrijk dat sommige kunstenaars over het thema “de dood”

werken in hun beeldende kunst. Het is niet alleen een proces voor sommige kunstenaars, om zo naar hun eigen leven te kijken, daarop te reflecteren en die artistieke zoektocht aan te gaan, maar ook om de toeschouwer stil te laten staan over de kwetsbaarheid van het leven, de toeschouwer proberen te laten confronteren.

De kunstenaar Bruce Nauman heeft een kunstwerk gemaakt genaamd

“One Hunderd Live and Die” in 1984. Nauman werkt met de antieke traditie Memento Mori. Wat staat voor gedenk te sterven. Hij gebruikt hedendaagse middelen, zoals de kleurrijke neonlampen, wat op het eerste gezicht een vrolijke bedrieglijke indruk geeft aan de toeschou- wer, maar door de betekenis van Memento Mori, wordt dat versterkt door de kille compositie van de zinnen die onder elkaar staan. De zinnen gaan over leven en dood en geeft de tweestrijd weer over het

Bruce Nauman One Hunderd Live and Die, 1984 Noashima, Noashima Contemporary

Art Museum

1. Dood en opstanding p. 6-7 2. 2. Dood voor beginners, aflevering 1 3. Dood en Opstanding pp.91 4. thefoxisblack.com

leven en de dood. Waar de zinnen verschillende betekenissen hebben en een andere lading krijgen door één verschillend woord. Twee woorden die niet los te koppelen zijn in het bestaan van de mens. Nauman’s werk verteld een verhaal hoe tragisch het leven eigenlijk is met verschillende acties, emoties en kleuren. Zoals “Laugh and Die” en “Laugh and Live”

het zijn confronterende zinnen, die je als toeschouwers kunnen raken, maar het is de realiteit. Wij worden geboren, we leven, in het leven lachen we, huilen we, eten we en we doen nog veel meer en uiteindelijk gaan we dood. Door de zinnen krijg je een heel ander beeld van het woord zelf, waar je misschien een positief beeld bij had. Doordat je met die zinnen geconfronteerd wordt en inziet wat je ook doet, het besef komt dat we uiteindelijk dood gaan. Het bewust worden van het sterven. Nauman laat de toeschouwer nadenken over het leven, maar ook over de dood. ^{[3], [4]}

De kunstenares Sonja Hillen verwerkt ook het onderwerp “de dood” in haar kunst, zij beschrijft het niet, ze spreekt er niet over en toch voelt de toeschouwer direct waar ze het over heeft in haar boek “Raindrops keep falling on my head”, dat over verlies gaat. Haar werk “Raindrops keeps falling on my head” maakt ze als ode aan haar ongeneeslijk zieken broer. Zij heeft tijdens zijn ziekbed hun WhatsApp berichten verzameld. Een aantal berichten borduurt ze met zwarte garen op wit linnen. De korte tijd van het borduren staan lijnrecht tegenover de vluchtige berichten. De berichten zijn soms kort en klein, maar som- mige berichten zijn zwaarder en intiemer. Het wordt een soort poëzie.

Sonja zou graag meer willen doen over de dood en over het einde der leven, maar musea stemmen daar niet zo snel in toe. Sonja denkt dat de mens dat misschien niet graag tegenkomt als hij buitenshuis is. Ze willen er alleen af en toe aan denken, zonder dat het ongemakkelijk wordt. Maar in Sonja’s werk wil zij juist laten zien dat een mens na gaat Wat je ook doet in je leven, al zijn het honderd dingen, het staat ge- koppeld aan je leven en aan je dood, Het leven en de dood is niet los te koppelen van elkaar. Nauman maakt dit kunstwerk met tegenstel- lingen van woorden, maar de dood kan natuurlijk ook anders weerge- geven worden door een andere kunstenaar, met een gelijke gedach- tengang. Zoals Jan Fabre een Belgische kunstenaar die veel werkt met het onderwerp leven en dood. Net als Nauman symboliseert Jan Fabre de vergankelijkheid van het leven. Toch laten ze dat op een to- taal andere manier zien, waar je wel kan zien dat de kunstenaars het over hetzelfde thema hebben, maar waar je ook kan zien dat ze alle- bei een ander beeld erbij hebben en het ook anders verbeelden. Wat waarschijnlijk ook verschillende reacties opwekt bij de toeschouwers.

Jan Fabre zegt:

“There is fear of death because death is no longer known, it is impos- sible to experience. […] as part of a resurrection in which the symbols of life and death are combined, living and dying are continually present as part of the human condition, and life is celebrated through death.

Through this faith in death one lives a better life, because life cannot exist without death, because from birth we start to die, to journey to- wards death” [5]

Jan Fabre Doodshoofden, 2000 Jan Fabre schrijft hier over de dood wat raakvlakken heeft met mijn onderzoek, zoals “There is fear of death because death is no longer known, it is impossible to experience” net als wat ik eerder beschreef dat wij bang zijn voor de dood omdat het onbekend terrein is, het is onmogelijk om ervaring in de dood te hebben. Daarom negeren we het, omdat we niet weten wat ons te wachten staat als het zover is. Ook zegt Jan Fabre dat leven en dood altijd aanwezig zijn in het bestaan van de mens “living and dying are continually present as part of the human condition”. Vanaf onze geboorte zijn wij stervenden en vervolgen we onze levensreis naar de dood.

In Jan Fabre zijn werk “Doodshoofden” uit 2000 gaat het over de vergankelijkheid van het leven. Jan Fabre onderzoekt het leven, de dood en de interactie tussen mens en de wereld er omheen. Hoe reageert de mens op de kwetsbaarheid van de dood? Jan Fabre laat de toeschouwers, doormiddel van zijn kunstwerk, hier over nadenken. Zijn visie, over zijn kunstwerken “de doodshoofden”, zijn dat de doodshoofden staan voor vergankelijkheid, die beschermt wordt door de harde skeletten van de kevers, maar maakt het kwetsbaar voor de toeschouwers. Zijn visie met het dode voorwerp in de doodshoofd zijn mond is de vluchtigheid van het leven, het is net alsof het dier, zonder dat hij het door had, werd gepakt en stierf. Jab Fabre wil hiermee weergeven dat de dood onverwachts en vluchtig kan komen. Zonder dat wij het door hebben kan het zomaar voorbij zijn. Hij laat de toeschouwer confronteren dat de dood dichterbij is dat de mens beseft. [6]

5. Homo Faber pp.335 6. vangoghmusuem.nl 7. mistermotley.nl

Sonja Hillen Raindrops keep falling on my head denken over het sterven.

Sonja Hillen heeft het over die dagelijkse toevalligheid waarin je je bedenkt hoe nietig wij zijn. Haar visie is dat de dood moeilijk is om naar buiten te dragen voor mensen. Ze vinden het confronterend om over te praten. In haar werk beeld Sonja Hillen niet letterlijk de dood af, maar wel het gevoel van de dood of verlies geeft zij weer. Sonja Hillen wil de toe- schouwer niet bang maken voor de dood, maar eerder kennis meegeven. Over de onvoorwaardelijke intimiteit die ligt in het contact met die persoon. ^[7]

De kunstenaar Hans van Houwelingen heeft een kunstwerk op een openbare plek. Dicht bij het dorpje Doornspijk op de Veluwe staat een bushalte. Aan beide zijdes staan identieke bushaltes, waar de mensen in en uit stappen. Op de ene bushalte staat het woord “doden” en bij de andere bushalte staat het woord “leven”. Voor de mensen uit het dorp is het de normaalste zaak van de wereld. De bus geeft niet aan of hij is aangekomen of vertrekt, het is maar net hoe je het bekijkt. Recht tegenover de bushaltes is een begraafplaats, waar beide bushaltes de bestemming ‘begraafplaats’ hebben.

8. garagerotterdam.nl 9. guggenheim.org 10. nrc.nl 11. Dood en opstanding p. 108-109 12. De tweede helft beeldende kunst na 1945 p. 374 Hans van Houwelingen

Transferium Veluwe, Doornspijk 2011

Maurizio Cattelan All, 2007 De satirische Italiaanse kunstenaar Maurizio Cattelan heeft een fasci-

natie over de dood. Hij maakt in 2007 een kunstwerk genaamd “de All”. Het werk bestaat uit negen lijkzakken, die zijn gemaakt van Carra- ra marmer. Dat is een steen waaruit bustes (borstbeeld) en standbeel- den van vorsten worden gemaakt. Door de contouren zie je perfect de contouren van de lijken. Hij creëert hier een ‘monument voor de dood’. De anonieme soldaten krijgen een eerbetoon, maar tegelijker- tijd blijven zij voor eeuwig anoniem, onzichtbaar en opgesloten. Mauri- zo Cattelan wil in dit werk laten zien dat de anonieme personen in stilte worden herinnert aan de gewetenloze realiteit van onze hedendaagse wereld. ^{[9], [10]}

Cattelan betrekt hier de maatschappij bij, wat je zag bij de andere kunstenaars is dat zij werken met het leven en dood van een individu.

Iedere toeschouwer wordt anders met het kunstwerk geconfronteerd het is heel persoonlijk. Nu denk ik dat bij het werk van Cattelan “de

‘Duizendmaal ben je op die halte aangekomen, maar ooit zal het een laatste keer zijn. Duizend keer ben je er ook vertrok- ken zonder besef dat je vandaar eens voorgoed vertrekt. De reis loopt hier vroeg of laat ten einde.’

- Hans Houwelingen

Hans Houweling haalt hier ook het gedenk te sterven aan, door de bushaltes te plaatsen van leven en doden. Hij laat de toeschouwer nadenken over wat je allemaal onderneemt of je bij iemand aankomt of vertrekt, of je op de begraafplaats aankomt of vertrekt, maar er komt een dag dat je op de begraafplaats aankomt en van het leven voorgoed vertrekt. [8]

All” ook iedere toeschouwer anders geconfronteerd wordt met het kunstwerk, maar wel op een andere manier, sommige worden geconfronteerd met een naasten die ze in de gewetenloze realiteit hebben verloren en andere weten wat de kun- stenaar er mee wil zeggen, maar voelen misschien die emotie en die confrontatie totaal anders dan iemand die wel die herkenning heeft. Ze hebben het ook over de gewetenloze realiteit, maar meer met betrekking tot de persoon zelf. Zoals het beseffen dat wij gaan sterven en dat moeten accepteren, ook al willen wij daar helemaal niet aan denken.

Een kunstenaar die ook de maatschappij en de dood in zijn kunst verwerkt is de kunstenaar Damien Heerst, hij gaat de weerstand van het publiek niet uit de weg. Zo maakte hij het werk “The Physical Im- possibility of Death in the Mind of Semeone Living”, 1991. Een echte tijgerhaai zit in een grote glazen bak, die gevuld is met een vloeistof wat ervoor zorgt dat het dier niet vergaat. Damien lokt een reactie uit met de gebeurtenis waar de haai zich roerloos in bevindt, niet terug- gedraaid kan worden net als je leven niet teruggedraaid kan worden.

Met zijn werk wil hij een reflectie laten zien over de betekenis van de dood in de hedendaagse maatschappij. Hij wil de manier van het leven verheerlijken door de dood weer te geven.

‘Ik wil de mensen aan het denken zetten en dat lukt alleen als ze zich onbehaaglijk voelen’ - Damien Hirst [11], [12]

Als laatste Bill Viola die zijn werk The Passions emotioneel bij de toeschouwers betrekt. In zijn Werk The Passions wordt er een verband gelegd met de uitspraak van filosoof Edmund Bruke, omdat Edmund Bruke een nieuwe visie heeft op de esthetica. Esthetica staat voor de filosofie van de schoon- heidsleer van de kunst en natuur, samen met de intellectu- ele en emotionele reacties op de schoonheid. (Uit de bron encyclo.nl) Bruke kent het sublieme andere wetmatigheden toe dan de schoonheid waarin proportie en perfectie centraal stonden. Het sublieme staat volgens Bruke in een kunstwerk gegrond in op te roepen spanning bij voorkeur gerelateerd aan doodsangst. Dus wat mooi of perfect is maakt ons bang.

Door die confrontatie gaan we reflecteren op onszelf, waar we onszelf onder ogen zien. De kenmerken die het sublieme oproepen zijn volgens Bruke: Duisternis, langdurig geluid, herhalingen en onmetelijkheid. ^[13]

Ik denk dat wij door de oproep van het sublieme gaan verge- lijken met andere of het kunstwerk, wat een negatief gevoel op kan wekken doordat je op jezelf kan reflecteren, wat die kenmerken kan opwekken.

Het werk The Passions van Bill Viola is een serie van 12 wer- ken, waar ik er één heb uitgekozen genaamd Emergence.

Omdat de Emergence het beste bij mijn thema “de dood”

past, is de dood in combinatie met de emotie die Bill Viola

13. Oost en West in de moderne westerse beeldende kunst: de video-installaties van Bill Viola. 14. Bill Viola The Passions Emergence. 15. eo.nl Damien Hirst The Physical Impossibility

of Death in the Mind of Semeone Living, 1991

Bill Viola The Passions, Emergence,

2002 Hij wil de toeschouwer confronteren met de dood, zodat de toeschouwer na gaat

denken over het leven, over zijn eigen leven. Het bewust zijn van het sterven, maar dat je daarvoor ook geleefd moet hebben. Ook hier zie je dat het leven en de dood niet van elkaar los te koppelen zijn. Zoals Damien Heerst duidelijk wil maken aan de toeschouwers je moet eerst geleefd hebben voordat je dood gaat. Je moet er van genieten. Net als Jan Fabre verbeeld met zijn doodshoofden en de doden dieren de vluchtigheid van het leven laat zien, zonder dat wij het door hebben is het leven zo voorbij, zonder te genieten van het leven en er bewust van te zijn.

aan de toeschouwer wil laten zien. In Bill Viola zijn werk en dan met nadruk op het werk Emergence is er een onmetelijk- heid in zijn werk, het gaat over het leven en de dood. ^[14] Dat zijn twee dingen die je lastig kan analyseren in je eigen leven en die van een ander. Het is niet vast te pakken en het is lastig te begrijpen. Doordat het ongrijpbaar is kan de mens daar- door angstig worden en wordt daarmee geconfronteerd met zichzelf, want je weet niet hoe je leven eindigt net als deze video heeft het een onvolledig einde.

15. eo.nl

Naast deze kunstenaars werken er nog veel meer over het onderwerp de dood zoals:

Shirin Neshat, Seeking Martyrdom variation nr. 1, 1995. Christian Boltanksi, Moniment Odessa, 1989. Marcus Havery, Myra, 1995. Marc Quinn, Self, 2001 & Angel, 2006. Andy Warhol, Schedels, 1976. Chen Zhen, Crystal Landscape of Inner Body, 2000. Voebe de Gruyter, Dead and not Dead, 1988.

Door verschillende kunstenaars geanalyseerd te hebben zie je hoe variërend hun beelden zijn en hoeveel verschil er in zit.

Niet elke kunstenaar werk heel zijn oeuvre alleen maar uit één zelfde gezichtspunt met het thema “de dood van de mens”, maar ook nog met andere thema’s. Bij Jan Fabre zie je wel een rode draad in zijn kunstwerken over het thema “de dood”.

In mijn onderzoek wilde ik graag te weten komen hoe de dood werd weergegeven aan de toeschouwers in de heden- daagse beeldende kunst. Door verschillende kunstenaars hun kunstwerk te analyseren en hun gedachtengang hier achter zien te vinden. Zag ik dat al deze kunstenaars één ding gemeen hadden en met het laten overbrengen van hun kunstwerk aan de toeschouwers, dat gedenkt te sterven is (Memento Mori). Dat zij de vergankelijkheid van het leven laten zien, dat voor je het weet voorbij is. Wat heel mooi te zien is in het werk van Jan Fabre de Doodshoofden. Ook al hebben ze dat gemeen, ook daar zit nog een verschil tussen. Zoals Sonja Hillen die de toeschouwer niet bang wil maken maar juist ken- nis wil laten maken met de dood en de verwerking daar van. Het tegenovergestelde doet Bill Viola die de toeschouwers confronteert met de dood en daar de onmetelijkheid van wil aangeven, waar de toeschouwer sneller angstiger van wordt.

Allebei laten ze je nadenken over het sterven, maar op een totaal andere manier.

Naast het gedenkt te sterven zie ook terug in de kunstwerken van Bruce Nauman, Jan Fabre, Damien Heerst en Hans Houwelingen dat het leven en de dood niet van elkaar los te koppelen zijn. Wat je heel goed terug ziet in het werk van Bruce Nauman, wat je ook onderneemt in je bestaan, je leven leidt je naar de dood.

Wat je ziet dat het bij Jan Fabre, Sonja Hillen, Bruce Nauman en Bill Viola over persoonlijke confrontatie gaat, bij de toe- schouwers over het leven en de dood. Betrekt Maurizo Cattelan en Damien Heerst de maatschappij erbij, wat andere reacties geeft op de toeschouwer, misschien wel minder heftig, dan de persoonlijke confrontatie omdat dat toch dichter bij de toeschouwer zelf ligt.

De kunstenaars willen de toeschouwers aansporen en prikkelen dat het leven niet vanzelfsprekend is en dat wij moeten accepteren dat ook wij op een dag zullen sterven en hier niet aan te ontkomen is. Het is een deel van het bestaan. Daarom is het belangrijk dat kunstenaars over het thema “de dood” werken in hun beeldende kunst, om toeschouwers na te laten denken en er mee te confronteren dat wij de dood niet moeten en kunnen ontkennen. [15]

Nu is het niet de bedoeling dat je elke minuut of elke dag er aan hoeft te denken, maar het wel moet beseffen en accepte- ren. Daarom is het belangrijk dat kunstenaars hier een rol in spelen, kunst kan helpen de dood te overdenken, een plaats te geven en dat is het mooie van kunst, het kan de mens helpen om die acceptatie aan te gaan.

Je leert niet over de dood, maar je leert van de dood.

Bronnen:

Boek:

Keyser, J. de, & Broucke, L. van den. (2008). Dood en Opstanding. Gent: Ludion.

Pietranonio, G. di. (2006). Jan Babre: Homo Faber. Antwerpen: Mercatorfonds.

Visser, A. de. (2010). De tweede helft: beeldende kunst na 1945. Nijmegen: Sun.

Internetbron:

EO. (2014). Dood voor beginners. [TV-uitzendingen]. Hilversum: EO. Geraadpleegd op 26 september 2016, van http://

www.eo.nl/tv/dood-voor-beginners/aflevering-detail/aflevering/afleverig-1-ik-ga-niet-dood/

Getty Trus, P. The. (2003) Bill Viola The Passions Emergence. Geraadpleegd op 30 december 2016, van http://www.

getty.edu/art/exhibitions/viola/emergence.html

Hartog Jager, H. den. (2011). Cattelan vermoordt zijn kunst. Geraadpleegd op 7 november 2016, van http://garagerot- terdam.nl/nl/catalogi/26/kunstenaar/161/

Hulshof, L. (z.d.). Transferium. Geraadpleegd op 30 november 2016, van http://garagerotterdam.nl/nl/catalogi/26/kun- stenaar/161/

Limvers, J. & Wiegers, G. (2009) Oost en West in de moderne westerse beeldende kunst: de video-installaties van Bill Viola. Geraadpleegd op 30 december 2016, van http://www.thijmgenootschap.nl/sites/thijmgenootschap.nl/files/artike- len/t97-2-5-jacky-limvers-en-gerard-wiegers-oost-en-west-in-de-moderne-westerse-beeldende-kunst.pdf

Spector. N. (z.d.). Maurizio Cattelan: All. Geraadpleegd op 7 november 2016, van http://garagerotterdam.nl/nl/catalo- gi/26/kunstenaar/161/

Teselink, W. (2016). Zonder de dood. Geraadpleegd op 30 november 2016, van http://www.mistermotley.nl/paper-podi- um/zonder-de-dood

The foxisblack. (2011). Bruce Nauman’s Classic ‘One Hundred Live and Die’. Geraadpleegd op 27 november 2016, van http://thefoxisblack.com/2011/02/25/bruce-nauman-one-hundred-live-and-die/

VanGoghmusuem. (z.d.). Jan Fabre: Doodshoofd met verfkwast. Geraadpleegd op 27 november 2016, van https://www.vangoghmuseum.nl/nl/zien-en-doen/tentoonstellingen/geweest/when-i-give/jan-fabre-doods- hoofd-met-verfkwast