CENTRUM VOOR L A N D B O U W D O C U M E N T A T I E
L I T E R A T U U R L I J S T No. 11
DE LITERATUUR OVER DE
BIOLOGIE VAN DE GROND
IN HET ENGELS, DUITS EN FRANS
L. F. ABELL
I N H O V D 1)
B i z .
1. I n l e i d i n g . , . , , „ . , . , , . < . . . , 5
2 . De l i t e r a t u u r over de microbiologie van de grond 6
2 . 1 De Angelsaksische l i t e r a t u u r . 6 2.2 De Duitse l i t e r a t u u r , . . . 8
2.3 De Franse l i t e r a t u u r , , , . . , „ , , , , . . . 8
3 . De l i t e r a t u u r over de fauna van de grond, , 10
L i t e r a t u u r . „ < , „ „ , . , . „ . . „ . . 11
1) De a u t e u r , I r L.F. Abel], i s b i j h e t Centrum voor Landbouwdocumentatie t e Wageningen b e l a s t met l i t e r a t u u r o n d e r z o e k .
Z i e voor de Nederlandse l i t e r a t u u r over bodembiologie: „ N e d e r l a n d s e l i t e r a t u u r over de b i o l o g i e van de grond". M i n i s t e r i e van Landbouw, V i s s e r i j en V o e d s e l v o o r z i e n i n g , Afd. Documentatie. ( 1 9 5 4 ) , 66 pag.
( L i t e r a t u u r l i j s t No. 10 van het Centrum voor Landbouwdocumentatie).
1, INLEIDING
De literatuur over de biologie van de grond is ontzagwekkend uitge breid« De niet-specialist die zich onvoorbereid waagt tussen de stapels publicaties over bodembacterien, nematoden en regenwormen, loopt grote kans na enig dwalen langs zoveel papier, mismoedig terug te keren van zijn onderzoekingstocht. Het is daarom, dat ik hier een klein reisplan zal trachten te ontvouwen voor de niet specialist met bodembiologische belangstelling, zodat hij zich, in ieder geval langs de voornaamste routes in de drie in de titel genoemde talen, zal kunnen bewegen door het zo wijde gebied der bodembiologie. Ik zal me beperken tot het be-spreken van de belangrijkste reviews, en tot de werken die als review te gebruiken zijn. Van deze centra uit is immers het grootste gedeelte van de literatuur voor een ieder op eigen gelegenheid gemakkelijk te bereiken. Dat men zo de bodembiologie niet direct in volstrekte volledig heid kan leren kennen, zal geen bezwaar zijn voor de lezers die ik bij het schrijven van dit artikel voor ogen heb: de niet in bodembiologie, maar wel in land- of bosbouw ingewijden, die zich een idee willen vormai van wat er over deze, voor de kennis van de grond zo belangrijke weten-schap geschreven werd.
De literatuur over de bodembiologie valt uiteen in literatuur over de microbiologie van de grond (over plantaardige en dierlijke microör-ganismen dus) en literatuur over de macroscopische fauna van de grond. De scheiding „microbiologie"/,,macroscopische fauna", dwars door de
scheiding ,,flora"/.fauna" heenlopend, en daardoor misschien een syste-maticus onaangenaam aandoend, ontstond op volkomen natuurlijke wijze. De microbioloog wijdde zich aan microscopisch kleine plantaardige en dierlijke organismen en publiceerde daarover, de onderzoeker van de ma-croscopische bodemorganismen (alle tot het dierenrijk behorend) begaf zich niet op microbiologisch terrein.
2. DE LITERATUUR OVER DE MICROBIOLOGIE VAN DE GROND
2.1. De Angelsaksische literatuur
Het meest volledig en het meest systematisch ontsloten is de Angel-saksische literatuur over de bodemmicrobiologie. Er zijn namelijk in de Engelse taal, in de loop der jaren, een aantal elkaar op bijna ideale wijze aanvullende overzichten verschenen. Ik doel hierbij in het
bij-zonder op een Amerikaanse serie van vier, nauwkeurig op elkaar aan-sluitende geschriften (één handboek en drie reviews) die gezamenlijk , tot 1952 toe, een aanzienlijk deel van de in het Engels gestelde publi-caties geven.
Het reeds klassiek geworden „Principles of soil microbiology" (2e druk 1932) van de grote Amerikaanse bodemmicrobioloog SELMAN A. WAKSMAN, opent deze gesloten reeks: een handboek van 894 pagina's, met onder aan de bladzijden een groot aantal literatuuropgaven. Voor de periode lopende van het allereerste begin tot 1932, de rijkste bron die men zich denken kan.
Hierop volgt van dezelfde schrijver, ,,Soil microbiology" (1936), een review van 17 pagina's tekst en 6% bladzijde literatuuropgaven, waarin hij de literatuur van de periode 1932-1936 de revue laat passeren. Het werd door hem speciaal geschreven als aanvulling van de
literatuuropga-ven van de „Principles" tot het jaar 1936.
Met de bedoeling hier weer op aan te sluiten, besprak N.R. SMITH in 1948 de literatuur van het tijdvak 1936-1948 in een artikel in het Annual Review oj Microbiology (getiteld „Microbiology of soil", 26
pagi-na's tekst plus een literatuurlijst van 220 nummers). Daar SMITH ver-schillende reviews over speciale onderwerpen noemt, b.v. WAKSMAN'S „Three decades with soil fungi" (Soil Sei. t 19bü), is dit overzicht
eigenlijk een review in het kwadraat.
Ook een review in het kwadraat, en eveneens gepubliceerd in het Annual Review of Microbiology, is het bij SMITH aansluitende artikel „Soil microbiology" van A.G. LOCHHEAD, waarmee deze als vierde in 1952
de overzichtenreeks besloot. In 17 bladzijden tekst en een lijst van 196 literatuuropgaven bestrijkt hij de jaren 1948 tot 1952.
Het voorkomen van een, het heden zo dicht naderende, serie van zo nauwkeurig op elkaar afgestemde bronnen als deze reeks van vier ge-schriften, is ii de literatuur over welk onderwerp ook, een grote zeld-zaamheid. WAKSMAN, SMITH en LOCHHEAD zouden dan ook tezamen op volkomen ideale wijze de literatuur in het Engels toegankelijk gemaakt hebben, wanneer niet de reviews van SMITH en LOCHHEAD op zichzelf tekortkomingen
hadden vertoond. Door p l a a t s g e b r e k (of misschien kan men b e t e r zeggen door h e t t e g r o t e a a n t a l m i c r o b i o l o g i s c h e p u b l i c a t i e s ) waren b e i d e auteurs h e l a a s n i e t in s t a a t , a l l e b e l a n g r i j k e l i t e r a t u u r van hun periode t e bespreken. „The coverage of the l i t e r a t u r e " , zegt SMITH ( b l z . 453), „ c a n n o t be complete owing to the l i m i t a t i o n of space; more a t t e n t i o n w i l l be paid to some work, l e s s t o o t h e r s " . „ I n the space a l l o t t e d " ,
zegt LOCHHEAD ( b l z . 185), „ a complete coverage of the l i t e r a t u r e i s not f e a s i b l e , and t h e choice of t o p i c s w i l l be, t h e r e f o r e , to some degree a r e f l e c t i o n of the i n t e r e s t s of the reviewer".
Nu doet z i c h e c h t e r de gelukkige omstandigheid voor, d a t er n a a s t deze Amerikaanse p u b l i c a t i e s enige g e s c h r i f t e n bestaan, die tezamen de leemten i n de Amerikaanse reeks v r i j b e h o o r l i j k opvullen. Het z i j n een Nieuw-Zeelands review van I.D. BLAIR (1953), RUSSELL'S „ S o i l conditions and p l a n t growth" (8e druk 1950) en WAKSMAN'S „Biology of s o i l " (1952).
BLAIR'S a r t i k e l , g e t i t e l d „Micro-organisms and p l a n t growth. The s c o p s of r e c e n t s o i l m i c r o b i o l o g i c a l r e s e a r c h " , 42 b l z . l a n g , i s „ a g e n e r a l d i s c u s s i o n of t h e scope of r e c e n t s o i l - m i c r o b i o l o g i c a l
r e s e a r c h " . 1 ) .
De 8e druk van E . J . RUSSELL: „ S o i l c o n d i t i o n s and p l a n t growth", h e t bekende handboek, door E.W. RUSSELL herschreven en bijgewerkt t o t
1950, heeft b e l a n g r i j k e , , l e e m t e v u l l e n d e " waarde. In h e t geheel v i n d t men er verwij zingen in naar het werk van ± 1250 a u t e u r s . Bijna een kwart van het boek i s gewijd aan bodemmicrobiologie. Men mag dus aannemen d a t e r p u b l i c a t i e s van ruim 300 bodemmicrobiologen i n worden besproken.
(Het j u i s t e a a n t a l kan men n i e t goed nagaan, daar a l l e verwijzingen in voetnoten worden gegeven).
WAKSMAN'S boek „Biology of s o i l " (1952), h e e f t a l s a a n v u l l i n g wat minder waarde. Het geeft s l e c h t s een „ s e l e c t e d b i b l i o g r a p h y " van ± 200 nummers.
Wie zich r e a l i s e e r t hoe enorm veelomvattend de moderne l i t e r a t u u r over bodembiologie i s , en hoe l a s t i g bovendien de grenzen van deze wetenschap t e trekken z i j n , zal begrijpen dat men, z e l f s uitgaande van de Amerikaanse reeks plus de Brits-Amerikaanse aanvullingen, de Angel-s a k Angel-s i Angel-s c h e l i t e r a t u u r van de l a a t Angel-s t e 15 j a a r n i e t geheel v o l l e d i g kan bereiken. Degene die s t r e e f t naar s t r e n g e v o l l e d i g h e i d , moet de reviews l i n k s l a t e n liggen (voor hem i s , z o a l s i k a l z e i , d i t a r t i k e l dan ook e i g e n l i j k n i e t geschreven) en de m o e i l i j k e r en meer vermoeiende weg gaan via de r e f e r a t e n in de r e f e r a t e n t i j d s c h r i f t e n Soils and Fertilizers
en Biological Abstracts. ,
1) Volgens h e t , . R e p o r t from t h e Commonweal t h Bureau o f S o i l S c i e n c e " in h e t B r i t . A g r i c . B u i l . 6 (1953) p . 1 9 6 . Het a r t . van B l a i r kon n i e t g e r a a d p l e e g d worden.
2.2. De Duitse literatuur
De D u i t s e l i t e r a t u u r vóór 1939 wordt i n v e r s c h i l l e n d e werken „ g r ü n d l i c h " behandeld. Onder andere in E. BLANCK'S ;,Handbuch der
Boden-l e h r e " door A. RIPPEL (1931. 1939) 1 ) , en i n F. LÖHNIS'„Handbuch der landwirtschaftlichen B a k t e r i o l o g i e " door H. GLATHE (1935) 2 ) .
Na 1939 o n t b r e k e n e c h t e r s a m e n v a t t e n d e o v e r z i c h t e n , t o t i n 1952 A.RIPPEL BALDES' (de RIPPEL van BLANCK'S „Handbuch") „ G r u n d r i s s der Mikrobiologie" v e r s c h i j n t . Vooral h e t tweede deel van dat werk („Die S t e l l u n g der Mikroorganismen i n der Natur", pag. 251-379) g e e f t , in voetnoten, veel op de bodemmicrobiologie betrekking hebbende l i t e r a t u u r . Zo volledig a l s RIPPEL of GLATHE i s h e t echter n i e t . 3)
Na de l a a t s t e oorlog verscheen zo goed a l s a l l e Duitse microbiolo-gische l i t e r a t u u r in het Zeitschrift für Pflanzenernährung, Düngung und
Bodenkunde, of werd d a a r i n besproken. Wie dus RIPPEL BALDES' „Grundriss"
met recente l i t e r a t u u r wil aanvullen, heeft het b e t r e k k e l i j k gemakkelijk: h i j behoeft s l e c h t s d i t t i j d s c h r i f t t e raadplegen.
2.3. De Franse literatuur.
Het i s t e l e u r s t e l l e n d dat in Frankrijk, waar zovele, voor de bodem-microbiologie fundamentele ontdekkingen gedaan werden, waar de groot-meester WINOGRADSKY werkte (de „ v e t e r a n s o i l m i c r o b i o l o g i s t " , om met WAKSMAN t e spreken) niemand de moeite nam een o v e r z i c h t van de bodem-microbiologische l i t e r a t u u r samen t e s t e l l e n . We moeten ons nu behelpen met de twee volgende, n i e t bijzonder recente werken; „ P r e c i s de micro-b i o l o g i e du s o l " van POCHON en TCHAN (1948), en WINOGRADSKY'S „Micro biologie du sol ' (1949).
POCHON en TCHAN'S „ P r é c i s " i s a l s bronnenverzameling weinig bevredi gend. Het boek d a t geen aanspraak maakt op v o l l e d i g h e i d ( h e t i s een leerboek) en v r i j s t e r k de nadruk l e g t op de, i n de bodemmicrobiologie g e b r u i k e l i j k e technieken, heeft s l e c h t s een l i t e r a t u u r l i j s t van ± 190 nummers.
1) Blanck, Handbuch der Bodenlehre, Band 7 (1931) pag. 239-335 („Niedere Pflanzen"); Band 8 (1931) pag. 599-671 („Bakteriologisch chemische Methoden zur Bestimmung des Fruchtbarkeitszustandes des Bodens und der Kreislauf der Stoffe"): Band 9 (1931) pag. 283-299 („Die beeinflussung der Mikroorganismentätigkeit im Boden"); Ergänzungsband 1(1939) pag. 440.-591 („Mikrobiologie des Bodens"). Andere samenvattende geschriften worden door Rippe 1 genoemd in de Ergänzungsband, pag. 440, noot 1.
2) Löhnis, Handbuch der landwirtschaftlichen Bakteriologie, 2 Aufl., Band 2 (1935) pag. 159-629 (,>Vorkommen und Tätigkeit von Mikroorganismen im Boden"). 3) A. Rippel-Baldes schreef in TH. Roeiers „ Handbuch der Landwirtschaft" (2 Aufl., Berlin 1952) het hoofdstuk „Mikrobiol ogie des Bodens" (pag. 52-97). Als literatuurbron heeft dit hoofdstuk niet veel waarde.
In zijn 861 p a g i n a ' s t e l l e n d e werk, „Microbiologie du s o l " , b r a c h t WINOGRADSKY a l l e s wat h i j in ruim een halve eeuw publiceerde samen. Hij l i e t h e t e c h t e r n i e t b i j een verzameling van l o s n a a s t e l k a a r staande g e s c h r i f t e n . „ I l ne s ' a g i t pas l à d ' u n e simple r é i m p r e s s i o n de mes é c r i t s , dans l e u r o r d r e c h r o n o l o g i q u e " , zegt h i j i n z i j n i n l e i d i n g . „ J ' a i p r é f é r é l e s grouper en dix p a r t i e s , en précédant chaqune par un Avant-Propos de fraîche d a t e , dont l e but s e r a i t de s i t u e r l e s recherches dans l'époque où e l l e s ont é t é e n t r e p r i s e s , de l e s commenter, d ' e s q u i s s e r l e developement u l t é r i e u r des q u e s t i o n s t r a i t é e s , j u s q u ' a l e u r é t a t a c t u e l " , ( b l z . 9 ) . Zo werd h e t i n zekere z i n t o t een handboek, d a t e c h t e r , door de wijze waarop h e t o n t s t o n d , o n v o l l e d i g moest b l i j v e n . A l s bron i s WINOGRADSKY duss hoewel h i j v r i j v e e l l i t e r a t u u r g e e f t ,
noodzakelijkerwijze lacuneus..
De Annales de l'Institut Pasteur s p e l e n in F r a n k r i j k , z i j h e t op wat bescheidener schaal, dezelfde r o l a l s h e t Zeitschrift für
Pflanzen-ernährung, Düngung und Bodenkunde" i n D u i t s l a n d . In geen ander Frans
t i j d s c h r i f t v e r s c h i j n e n de l a a t s t e j a r e n zoveel p u b l i c a t i e s over de m i c r o b i o l o g i e van de grond. Het t o t a l e a a n t a l van deze p u b l i c a t i e s i s n i e t zeer g r o o t . Het s c h i j n t , d a t de Franse bodemmicrobiologie gebrek kreeg aan beoefenaars. 1)
1) Dit kan men b. v. opmaken u i t de volgende opmerking van R. Combes: „L'ouvrage de MM. Pochon e t Tchan (bedoeld i s hun „ P r é c i s " , A.) v i e n t à son h e u r e , à un moment où la production des l a b o r a t o i r e s français dans l e domaine de l a Biologie d e s s o l s s ' e t a n t r a l e n t i e de façon i n q u i é t a n t e , l e s m i l i e u x s c i e n t i f i q u e s reconnaissent la n é c e s s i t é d'engager de nouveaux chercheurs à s ' o r i e n t e r vers c e t t e p a r t i e de l a Science e t à r e p r e n d r e l ' o e u v r e s i bien commencée par l e s m a î t r e s du s i è c l e d e r n i e r . Pochon e t Tchan: P r é c i s de m i c r o b i o l o g i e du s o l , b l z . 6 ) .
3 DE LITERATUUR OVER DE FAUNA VAN DE GROND
Een i n d e l i n g n a a r de v e r s c h i l l e n d e t a l e n i s b i j de l i t e r a t u u r o v e r de fauna van d e grond o n p r a c t i s c h , T o t de b e k e n d s t e g e s c h r i f t e n o v e r de bodemfauna b e h o r e n , door een Deen i n h e t E n g e l s , D u i t s en Deens g e s t e l d e p u b l i c a t i e s , Eén van de twee b e l a n g r i j k s t e l i t e r a t u u r b r o n n e n i s e e n , d o o r e e n Fransman a a n g e v u l d e , l i t e r a t u u r l i j s t van een E n g e l s e a u t e u r . Een i n d e l i n g v o l g e n s de v e r s c h i l l e n d e t a l e n zou h i e r de o v e r z i c h t e l i j k -h e i d s l e c -h t s s c -h a d e n .
De l i t e r a t u u r o v e r de bodemfauna i s o n v e r g e l i j k e l i j k v e e l g e m a k k e -l i j k e r t e b e r e i k e n dan d i e o v e r de b o d e m m i c r o b i o -l o g i e . O m s t r e e k s h e t j a a r 1950 v i n d t men d r i e t o e g a n g e n t o t , men kan g e r u s t z e g g e n , a l l e min o f meer b e l a n g r i j k e g e s c h r i f t e n v ó ó r 1950 ( w a t n e e r k o m t op b i j n a a l l e o v e r de bodemfauna, g e z i e n de r e c e n t e v e r s c h i j n i n g s d a t a van de t o e g a n g e n ) ; i n 1953 v i n d t men e r t w é é , d i e l e i d e n n a a r v e r s c h i l l e n d e p u b l i c a t i e s u i t de r e s t e r e n d e , k o r t e p e r i o d e 1 9 5 0 - ' 5 3 . Een z e e r o v e r z i c h t e l i j k e s i t u a t i e d u s . O n a f h a n k e l i j k van e l k a a r v e r s c h e n e n de d r i e , o n g e v e e r g e l i j k t i j d i g g e s c h r e v e n werken: W. KÜHNELT, „ B o d e n b i o l o g i e " ( 1 9 5 0 ) , h e t t o t nu t o e m e e s t a l g e m e e n g e h o u d e n g e s c h r i f t o v e r de f a u n a v a n d e g r o n d ; C. DELAMARE DEBOUTTEVILLE, „ M i c r o f a u n a du s o l d e s p a y s t e m p e ' r é s e t t r o p i c a u x " ( 1 9 5 1 ) , v o o r een b e l a n g r i j k d e e l h a n d e l e n d o v e r A f r i k a a n s e bodemdieren, en H. F r a n s z , „ B o d e n z o o l o g i e a l s G r u n d l a g e d e r B o d e n p f l e g e ( 1 9 5 0 ) , v o o r n a m e l i j k g e w i j d aan de O o s t e n r i j k s e f a u n a , De e e r s t e twee z i j n v o o r ons v e r r e w e g h e t b e l a n g r i j k s t . KÜHNELT v e r w i j s t n a a r 625 pu b l i c a t i e s o v e r de bodemfauna. H i j w o r d t n o g o v e r t r o f f e n d o o r DELAMARE d i e e e n , i n 1947 door de Engelsman G.R. FENTON g e p u b l i c e e r d e , l i j s t van ± 370 rammers u i t b r e i d d e t o t ± 9 6 0 . H i e r b i j v a l t FRANZ i n h e t n i e t met ± 120 opgaven, waarvan b o v e n d i e n de m e e s t e ook b i j de a n d e r e n t e v i n d e n z i j n .
Na 1950 v e r s c h e n e n de twee a r t i k e l e n ; „ T h e b i o l o g y o f f o r e s t s o i l w i t h s p e c i a l r e f e r e n c e t o t h e mesofauna o r m e i o f a u n a " d o o r P.W, MURPHY
(J. Sjil Sei, Juli 1953), en „ F o r e s t s o i l a s an e c o l o g i c a l community
w i t h s p e c i a l r e f e r e n c e t o t h e f a u n a " van de A u s t r a l i ë r s L . C . BIRCH en D . P . CLARK (Quart, Rev. Biol. M a a r t 1 9 5 3 ) , tezamen ruim 20 p u b l i c a t i e s u i t de j a r e n 1 9 5 0 - ' 5 3 vermeldend, u i t e r a a r d n i e t a l l e s wat e r i n de d i e p e r i o d e v e r s c h e e n . Wie h i e r v o l l e d i g i n g e l i c h t w i l worden, d i e n t weer
terug t e vallen op Soils and Fertilizers en Biological Abstracts.
L I T E R A T U U R
Birch L.C. and D.P. Clark. Forest s o i l as an ecological community with s p e c i a l reference to the fauna.
Quart. Rev. Biol 28 (1953); 13-36.
B l a i r , I.D. : Micro-organisms and plant growth. Te scope of recent s o i l microbiological research,
Lincoln Coll. N.Z.. Tech. Pub. 5 (1951): 42 pp.
Blanck E.: Handbuch der Bodenlehre.
B e r l i n . Band 7 (1931); Band 8 (1931); Band 9 (1931); Ergänzungsband 1 (1939),
Delaware Deboutteville. C.: Microfaune du sol des pays tempérés et
tro-picaux. Paris 1951. 360 pp.
Fenton. G.R.: Essay review. The soil fauna: with special reference to the ecosystem of forest soil,
J. Animal Ecol. 16 (1947): 76-93.
Franz, H. : Bodenzoologie als Grundlage der Bodenpflege. Mit besonderer
Berücksichtigung der Bodenfauna in den Ostalpen und im Donaubecken, Berlin 1950. 12 + 316 pp.
Kahnelt, W. : Bodenbiologie, Mit besonderer Berücksichtigung der Tierwelt,
Wien 1950. 368 pp.
Lochhead, A. G.: Soil microbiology, Ann. Rev. Microbiol. 6 (1952): 185-206.
Löhnis, F.: Handbuch der landwirtschaftlichten Bakteriologie.
2te Aufl. Berlin, Band 2, Dünger- und Bodenbakteriologie. 1935.
Murphy, P.W.: The biology of forest soils with special reference to the
mesofauna or meiofauna. J. Soil Sei.. 4 (1953): 155-193.
Pochon, J. e t Y. T. Tehan; P r é c i s de m i c r o b i o l o g i e du s o l . P r i n c i p e s . Techniques, Place dans l e s cycles géo-biologiques. P a r i s 1948, 222 pp.
Rippel Baldes A, : Grundriss der Mikrobiologie 2te Aufl. Berlin 1952.
8 + 404 pp.
Busseil. E.J.; Soil conditions and plant growth. 8th ed., revised by
E.W. Russell. London 1950. 16 + 635 pp.
Smith. N. R. : Microbiology of soil.
Ann. Rev. Microbiol. 2 (1948): 453-484.
Waksman. S.A. : Principles of soil microbiology. 2nd ed. Baltimore 1932.
28 + 894 pp.
Waksman, S.A.: Soil microbiology.
Ann. Rev. Biochem. 5 (1936): 561-584.
Waksman, S.A.: Soil microbiology. New York 1952. 8 + 356 pp.
Winogradsky. S.N.: Microbiologie du sol. Problèmes et méthodes, Paris
1949, 861 pp.
