Samenleven met verschil

z

<

LL:

<r:

>

z

z

Staat veronderstelt de wil om samen te Ieven. De overheidsvisie

zegt: mensen willen heel verschillende dingen. Het

waardencon-cept zegt: mensen willen ten diepste hetzelfde. Hoe deze twee

zich tot elkaar verhouden is eigenlijk de strategische kwestie als

het gaat om de eigen plaats van de christen-democratie. Er moet

een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen waarden die het

staatsleven dragen en waarden die typisch zijn voor het christelijk

Ieven. In een seculariserende samenleving moeten die twee meer

onderscheiden worden dan het CDA nu doet.

V

oor cen heoordeling von hct raprc.>rt '1\;icuwc wegcn.

va'>lc WJJrden'

I

or de hiJdrage

die het Ievert aJn de rbat-,hcpaling van het CDA in ccn <,eculari'>cren-de c11 ontzuilcn<,eculari'>cren-de '>Jrnen-lcving, acht ik vooral het waurden-conccrt en de overhcidwi'>ie ul'> funda-rnentele onderwcrpcn van helang Daaror zal 1111Jil uandacht zich dan ook

ccn-.; opgingen.1

LJit

_{'Nicuwc wcgcn,} va<;te WJJrdcn' hl1jkt, dot hq in het StrJtegi'>ch 1-lcraad gehoor heett gevonden. De over-heid wordt getekcnd ol'> kadcr en \luit'>tcen' vJn de -,anlcnlcving, nodig 0111 de <;Jmenkving hijecn te hou-den en contlicten te he--,lcchtcn. orn de <;amcn-lcving als gcnlccn'lchZir

von verJntwoordelijke men-,en tc Iuten tunctione-ren. Hct rarport i'> even-rich ten.

_{Prof dr}

_{G. C}

_{de Kmijf}

_{wichtig ge-,chrevcn Er i-,}

Tocn ik deze zomcr in het zomernum-mer von Chri-,ten-DcrnocrJtischc Vcr-kenningen (718 ')5) de hijdruge vu11 mr ll'.H Donner Jan het in mei I <JfJ5 ge-houden '>ymposium over 'De christen-democratic a!-, hewcging van de toc-kom-,t' IJ'>, dJcht ik: als ze die kant nu

gczorgd voor continu·l·tcit n1ct ccrdcrc conccpten, zoals dot vJn de verant-woordcliJkc samenlcving [,- i-, nJtuur-lijk geen sprake von ccn uhruptc koerswcnding. ,\laM de accentcn die hier gelcgd worden, vind ik toch nict terug in bi]voorhccld 'Publicke gcrech-tigheid' Donner is zich dJarvan hewu<;t

z

L.l.J

0

<( <( L.l.J f-Vl <(

>

z

L.l.J

u

L.l.J L.l.J L.l.J

z

Staat veronderstelt de wil om samen te leven

.

De

ove

rheidsvisie

zegt:

mensen willen heel verschillende dingen. Het

waardencon-cept zegt:

mensen willen ten diepste hetzelfde. Hoe deze twee

zich tot elkaar verhouden is eigenlijk de strategische kwestie als

het gaat om de eigen plaats van de christen-democratie. Er moet

een duidelijk onderscheid

gemaakt

worden tussen waarden die het

staatsleven dragen en waarden die typisch

zijn

voor

het

christelijk

leven. In een seculariserende samenleving moeten

die

twee meer

onderscheiden worden dan het CDA nu doet.

V

oor een beoordeling van

het rapport 'Nieuwe wegen,

vaste waarden'

I

op de bijdrage

die het levert aan de

plaatsbepaling van het

CDA in een secularisere n-de en ontzuilende same n-leving, acht ik vooral het

waarden-concept en de

overheidsvisie als

funda-meiHele onderwerpen van

f.

belang. Daarop zal mijn

j

aandacht zich dan ook

eens opgingen.' Uit 'Nieuwe wegen,

vaste waarden' blijkt, dat hij in het

,~·

~

Jij

I' ' I IJ

richten.

_Prof

_dr.

_G.G.

_d

_e

_Kruijf

Strategisch Beraad gehoor heeft gevonden. De over

-heid wordt getekend als

kader en 'sluitsteen' van de samenleving, nodig om de samenleving bijeen te hou

-den en conflicten te be

-slechten, om de samen

-leving als gemeenschap van verantwoordelijke mensen te laten function e-ren. Het rapport is even -wichtig geschreven. Er is

Toen ik deze zomer in het

zomernum-mer van Christen-Democratische Ver

-kenningen (7/8 95) de bijdrage van mr.

J.PH. Donner aan het in mei 1995

ge-houden symposium over 'De

christen-democratie als beweging van de toe

-komst' las, dacht ik: als ze die kant nu

gezorgd voor continuïteit met eerdere concepten, zoals dat van de vera nt-woordelijke samenleving. Er is natuur -lijk geen sprake van een abrupte

koerswending. Maar de accenten die

hier gelegd worden, vind ik toch niet terug in bijvoorbeeld 'Publieke gere ch-tigheid' Donner is zich daarvan bewust

CDV 12/95

blijkens de volgende uitspraak2_{: "De}

af-gelopen halve eeuw hebben we de fout gemaakt dat we de staat zijn gaan b e-schouwen als een instrument om m

en-sen beter te maken. Ook de chri

sten-democratie heeft zich daarin laten mee

-slepen. We willen nu terugkeren naar

de primaire functie van de staat als in -stituut. Je hebt het instituut staat nodig

om

iiberha11p1

samenleven

andere mensen. De ch

risten-democra-tie gaat al te lang gebukt onder de last, dat er 'eigenlijk' christelijke, goede din-gen gerealiseerd moeten worden in de politiek- wil ze haar naam terecht dra -gen. Zij moet die last van zich afwer-pen.

Het christelijke zit politiek gesproken niet in het ideale, maar in

mogelijk te maken. Wij

keren terug naar de a na I

y-se van Thomas Hobbes dat samenleven geen kwestie is van goede wil, maar van ordening om mensen uit elkaar te

hou-den. Christen-de

mocrati-De eigenlijke

de erkenning dat de aard

van de mens noopt tot de uitoefening van macht en

de controle van macht

-roeping van

christen-democraten

hebbers.

Auc

l

oritas,

1101'1

is het zoeken van

veritas

Jacil

lege'"•

zei Hobbes. In de politiek moet je niet de waarheid,

het goede trachten te r e-aliseren, maar bezig zijn met de juiste (dat is voor alle partijen verdraaglijke)

machtsuitoefening. Niet een ,echte', n1aar een ,ge

-maakte' vrede behoort het

het ene schaap,

sche politiek beschouwt de staat niet als instrument

van naastenliefde; het gaat vooral om een visie op de samenleving en de functie van de staat daarin."

terwijl de politieke

roeping in

hoge

mate gaat over de

zorg

voor de 99

anderen.

Last afwerpen

Dit vind ik een goede lijn, omdat zij

uitgaat van deze grondgedachte: Mensen willen .. heel verschillende din -gen. De overheid is Gods dienaresse,

niet omdat zij de opdracht heeft een zo

volmaakt mogelijke maatschappij tot stand te brengen, maar omdat haar functie is het leven in stand te houden, te 'bewaren'. Daarin verschilt de lijn

van Hobbes van de harmonischer op

-vattingen van Locke en Rousseau.

Mensen zijn tot veel goeds met betrek

-king tot de gemeenschap in staat en in

zoverre is de staat coördinator, maar de

staat is er primair omdat het in een on

-bewaakt ogenblik ook helemaal mis

kan gaan tussen mensen en volken en

omdat veel mensen lijden onder de

(bijvoorbeeld economische) macht van

CDV 12/95

doel te zijn. Voor een bre-dere ontvouwing van deze gedachten kan men terecht in de bundel van 'v a-der' A.M. Donner, Tussen het echte en het gemaakte'3 Daar vinden we onder andere de formulering die ook in het rapport gebruikt wordt, dat het doel van de staat is de mensen bijeen te hou -den. Staat veronderstelt

'la

vert11'

(Montesquieu): de wil om samen te le-ven. In een beschouwing over het o

nt-werp-Program van Uitgangspunten

voor het CDA roept Donner op tot een

relativering van de staat door te pone-ren, dat men niet uit moet zijn op de

goede samenleving. En tenslotte, in

'Verdrag komt van verdragen' ( 1985),

belicht hij dit centrale punt van het r e-latieve van de politiek vanuit zijn liefde voor Hobbes: de staat is uit op een

ge-maakte, niet op een echte vrede!

z

m

c

m m m

z

Vl m 0 m

z

'I

z

'

w

I

Cl ::L <0::

<

~

:..:.J f-l f ) <0::

>

z

w

u

w

~

w

~

:J w

z

]PH Donner sprcckt in hct

NRC-in-terview van 'tcrugkeer' naar dczc

opvat-ting Maar het is de vraag of dezc visie in de christen-democratic wei ooit gc-hecr-;t hcdt. Zij past niet zo gocd in de katholiekc traditie'. maar ook in de protcstantsc traditie hcdt zij hct

moe-ten atlcggen tcgcn ccn gemutigd

thco-cratisch concept ('gerechtighcid reali-seren', 'tekencn oprichten') 1--lct lijkt me dcnkbaar, dat men

po-pensiocncn I onderkcnncn en daarop

rcagcrcn 1nct ccn controcl-dcnkcn, dat uitgatlt van icdcr~ cigcnbclang. len

prohlcem rijst. als de overhcidsvisie ikader. conflicthcslechtlllg) gccomhi-llCerd wordt met cen waardcn-politick. De overhc1dsvisic zcgt: mcnsen wrllcn heel vcrschilknde dingcn. Hct waar-denconcept zcgt· maar 1nenscn willcn ten d1epste hctzelfdc

We moeten

litiek loch altijd is terug-geschrokken voor een antropologie van de arg-waan, zoals die kenmcr-kcnd is voor 1-lohhes (ho111o

hou1ini lufJU\ I en voor de Heidelberger Catcchi<,mus (de mens is gencigd om Cod en de naa<,te te ha-tcn) Het lukte meals prc-dikant nauwelijks om uit tc lcggcn, dat dit niet

bete-onderscheid maken

Hct i., niet onmogclijk om !wide lijncn te verhindcn. Politieke communicatlc in ecn constitutionelc demo-cratic v1ndt plaat<, op basis

van hc'-aaandc en

gcgroci-de wetgcving. Zolang gcgroci-de

democratic voldocndc

door hct volk gelegitl-mccrd wordt, vormt hct ideeengoed dat in de

wet-tussen waarden die

ons staatsleven

dragen en dingen

die typisch zijn voor

het christelijk Ieven.

kent dat de menscn de hcle dag bezig zijn om de boel te bederven. maar dat h<:t effect van een bedervend optredcn zo enorm is, dat jc er voortdurend op bedacht moet ziJn en dat je in de poli-tick wei de helc dag bezig bent met die dfecten. Catechisantcn zagen cr toch vooral een zwartgallige antropologie in, die ze van mij niet direct verwacht haddcn. Een dergeliJk risico neemt een politieke partij liever niet. De antropo-logie in 'Publiekc gerechtigheid' is dan ook bepaald zonniger.

Twee lijnen verbinden

In een scculari.,erende en ontzuilende samenleving, waarin de .,chijn bestaat van 'aile men<,en willen hctzelfde'. moet een christelijke politiek niet 'datzelfde' zo ideaal mogelijk voorstellen, maar de bedrciging van de morele cohesie en de rijkeliJk aanwezige conflict.,tof (bij-voorbeeld tu'>Sen generaties over de

ten tot uitdrukking komt, de gcmeemchappcliJkc taal. Dit rapport <,preekt die taal. Het i., gccn direct ch,·is-teliJk getuigenis, maar een schct<, van hoe conventionele moraliteit, die veran-kerd ligt in onze samenleving i'/\1cnsen willcn .. '), betrokkcn kan worden op nij-pende problematiek, waarbij gehoopt wordt dat impul.,en van het christcliJk geloof in die bctrekking herkend wor-den, zonder dar ze voortdurend gcexpli-citeerd worden. Dit acht ik op z1chzelf een goede aanpak Ze leidt onder ande-re tot de oproep om de politieke hlik niet te fixercn op de economische nood-zakclijkhcden en om vooral gezin en fa-milie te be.,chermen en te ondcrsteunen. In hct kielzog daarvan volgen de be-hodtc aan veiligheid, arbeidsparticipatie en milieubescherming. In al dcze vcr-banden spreekt men van \vaardcn' Waarde i., een moreel woord en dient in dit verhand als hemiddeling tu<,<;cn cigen ethische overtuiging en wat breed

ge-p

il

ll

('

ucht wordt te Ieven in de samenlcving op groncl van de gcmccmchappcliJkc rcchtstrad1t1c. 1\ len rocpt de gchclc <;J-mcnlcvlng op om rond dczc waJrdcn tc

COtlli11LllliCCITI1.

i\l-;

men 111Jar niet denkt. dJt hct

chris-teli)kc vooral in dcze waJrden zit. Hct ZIJil gcen chri-;teli)ke waardcn, maar d1ep 111 de cultuur vcrJnkerde wJardcn, \VJJrhiJ de chri<;teli)ke trJditic zowcl pmiticvc J]<; lru<;trcrende invlocd gcoe-fend hedt. lle-;cherming VJil de cnkc-ling I'> in de Furopese ge-;chiedcni-; niet gocd dcnkbaa1· zondcr de wcrking van hct evJngelic 1\laar dcmou-atischc ge-zindhcid hiJ voorheeld is dec]<; Jlge-dwongen. 1\kn moet de waarden in elk geval niet al te dicht hrcngen bij de chmtelijkc idcntitcit. Omdat die cultu-rclc waarden herkcnbaar zijn voor christenen. kan men er vccl helang Jan hcchtcn. Hct christcliJk geloot gceft

ai-le

aanic1d1ng om deel te ncmcn aJn hct politieke Ieven en om de grondcn en

grcnzen van het politiekc contract te verkcnncn. 1\har dit i-; -;lcchh ccn 'klein' ondcrdccl van hct chri-;tcliJk Ie-ven. l'olitiekc particip<ltic "' zcker nict de cigcnlijkc roeping van de chri-;tcn. ])c cigcnlijkc roeping i-; veelcer het zockcn van her cnc -;chililp, tnwi1l de

politickc rocping in hogc mate goot over de zorg voor de 99 iDonncrl. Lr i-; natuurlijk gccn tegcmtclllllg. l'olit1ek die gecn oog hedt voor de e11c is vrccmd Clan om recht. 1\!aar we moctcn

ook weer nict zcggcn, (_bt hct daar

ci-gcnliJk om gaat. ])c voorzittcr vJn hct Stratcgisch lkraad.

f-.f

IJI Andnc.,.,cn, li1kt cchtcr hct wuardenconccpt wei dc-geliJk te verstaan als ccn vcrhinding Viln politick met n<lJ'>tcn I iddc.'

In de nota lijkt hct chri-;tclijkc toch vooral in de waardcn te liggen Men wil in de politick, hoc moeizaam dat ook

gaat, zo graag icb chri~telijk~ rcali~ercn

en dat tcgclijk zo algemeen mogeli1k henoemen. Cod-; gehoden vcrschip1en

Llil hcl w{lfwr-1 h/ijkl dol

de

oflPottiJujcll P£111 111r.

/PH.

Do1111CJ 1}choor

hch!JCJI

<}CPolldm 111

/Jet

Strdlcqisch /lm1£1d Uoto I Juk

flo/•

z

c

n n

z

<

)> )> 7

z

1-<(

>

z

z

a!-, waarden Uverheidwi-,ie en waar-denconcept rakcn dan op ge<,panncn voet. Door te '>prekcn van "een voon-houwen up de waarden die be,loten liggen in het optredt:n van lezu'> Chri<,tu<' ( pagi na 2 I. trek t men hct evangelic wei erg in de politick In de chriqclijke ethiek i'> het van huis uit economi'>che hcgr-ip waarde hcpaald prohlcmati-;ch-'• Het gaat mij niet om een ontpoliti'>ering van hct geloot, maar om een levendige politieke parti-cipatic, die ge'>tempeld wordt door JT-Iativering. Dat is natuurlijk niel'> voor een hrede volbpartij, maar het roept wei de vraag op, of men hicr toch niet met een problcem ten aanzien van het chriqeliJke zit. De waarden worden te gemakkelijk christelijke waMden, tcr-wijl ik ze licver als contract-waarden zou zien ingehracht.

Waarden onderscheiden

De waarckn die het CDA articuleert zip1 diep verankerd in onze '>amenlc-ving I ook a! i-, het hard

no-ln dan wordt het nog gevaarlirk. als

men ronccrt: ''Waardcn en

-.oan1horig-heid komen uit de <,amenlcving zeit voort." Want dat kan op tel'> heel an-ders uitlopen dan het CD/\ zich voor-stelt Waarderwntwikkeling kan cen gevaarlijk spoor zijn, evcnal'> de retori-sche herhaling 'men'>en willcn ... '. terwijl anderziJd'> wat '>champer gedaan wordt over het referendum al, vraag 'hoe hct volk het gehad had will en hchben' ( pa-gina 141. Welk criterium is cr eigenlijk voor de toctsing van de

waardenont-wikkeling~ Zipl cT 'vaste waarden'' Kan

het dus ook tot een cultuurkritiek ko-men die tot een mecr aangcvochten po-sitic in de '>amenlcving leidt~ Van cen

voorhereiding daarop i'> in dit rapport geen sprake. Of hetekent 'uit de <,amen-lcving voortkomen' lllet dat de waarckn

aan verandcring ondcrhcvig zijl\ n1aar

dat (in de goed katholieke tt·aditiel de vaste Wilarden van hct C:DA geilcht worden uit de niltuur voort te komen en dat het du'> ah,olute waarden zijn'

dig om ze te benoemen).

Ze

ztjn contract-fiilm; ,'..laar de contract-'>panning prod ik in hct '>tuk te

wei-Vormen de 'vaste

Hct waarden-concept en

de vcrhouding crvan tot

de ovcrheidwisie " mij dus nog niet gehecl duide-lijk Deze men 'theoreti-<,che' kwcstie is naat" mijn mening de eigenlijk

'>trate-gi<.;che a].., hct gaat on1 de

eigen plaat'> van de chri'>-ten-demouatic. Vormcn die 'va'>te waarden' niet de zovcelste vat·iant up het

waarden' niet de

nig. Ben ik n vn naast, al'> ik vermoed dat hier ecn katholieke rlatuurrechtstra-ditic gecomhineerd wordt met een pmtestantsc

over-heidsvisie~ De

inhoudclij-ke rwiling van onze cultuur i'> hamwni'>erend I eigenlijk willen aile mcnser1

hetzclf-zoveelste variant op

het 'ethisch reveil'?

Is het niet beter om

het contract-denken

verder op te

voeren?

de) Het christelijke althilns het chris-ten-democratisch appel ,Juit dai!rhij aan. ,\laar zo worden 'ideologi'>che' conflicten toegedekt of uit de weg ge-gilan. tcrwirl de overheid JUist geacht wordt die conllicten te heslechten, te Iaten samenleven met v<:rschil.

'ethisch rcveil'c Is het niet hetcr om het contract-denkcn vnckr op te voeren, zodat hct nict-vanzelt-'>prekende kari!kter van een dcmonati-sche vreck hetn tot uitdrukking komt~

Dit neemt niet wcg. dat n intussen hc-langriJk werk i'> verricht in de articuliltie

z

L.U

0

L.U f-Vl <(

>

z

L.U L.U L.U

z

als waarden. Overheidsvisie en w

aar-denconcept raken dan op gespannen

voet. Door te spreken van "een voort

-bouwen op de waarden die besloten

liggen in het optreden van Jezus

Christus" (pagina 2), trekt men het

evangelie wel erg in de politiek. In de christelijke ethiek is het van huis uit

economische begrip waarde bepaald

problematisch6 _{Het gaat mij niet om}

een ontpolitisering van het geloof,

maar om een levendige politieke parti

-cipatie, die gestempeld wordt door re

-lativering. Dat is natuurlijk niets voor

een brede volkspartij, maar het roept wel de vraag op, of men hier toch niet met een probleem ten aanzien van het christelijke zit. De waarden worden te gemakkelijk christelijke waarden,

ter-wijl ik ze liever als contract-waarden

zou zien ingebracht.

Waarden onderscheiden

De waarden die het CDA articuleert

zijn diep verankerd in onze sa

menle-ving (ook al is het hard

no-En dan wordt het nog gevaarlijk, als

men poneert: "Waarden en saamh

orig-heid komen uit de samenleving zelf

voort." Want dat kan op iets heel an-ders uitlopen dan het CDA zich voor -stelt. Waardenontwikkeling kan een

gevaarlijk spoor zijn, evenals de retori

-sche herhaling 'mensen willen .. .', terwijl anderzijds wat schamper gedaan wordt

over het referendum als vraag 'hoe het volk het gehad had willen hebben' (

pa-gina 14). Welk criterium is er eigenlijk

voor de toetsing van de waarden

ont-wikkeling? Zijn er 'vaste waarden'? Kan het dus ook tot een cultuurkritiek ko

-men die tot een meer aangevochten p

o-sitie in de samenleving leidt? Van een voorbereiding daarop is in dit rapport

geen sprake. Of betekent 'uit de same n-leving voortkomen' niet dat de waarden aan verandering onderhevig zijn, maar dat (in de goed katholieke traditie) de

vaste waarden van het CDA geacht

worden uit de natuur voort te komen en dat het dus absolute waarden zijn?

dig om ze te benoemen).

Ze zijn

contract-fä!Jig.

Maar de contract-spanning proef ik in het stuk te we i-nig. Ben ik er ver naast, als

ik vermoed dat hier een katholieke natuurrechtstra -ditie gecombineerd wordt met een protestantse ove r-heidsvisie? De inhoude lij-ke peiling van onze cultuur

Vormen de 'vaste

Het waarden-concept en

de verhouding ervan tot

de overheidsvisie is mij dus nog niet geheel duid e-lijk. Deze meer 'theoreti

-sche' kwestie is naar mijn mening de eigenlijk strate -gische als het gaat om de eigen plaats van de chris -ten-democratie. Vormen die 'vaste waarden' niet de

waarden'

niet de

zoveelste variant op

het

'

ethisch reveil

'

?

Is

het niet beter om

het contract-denken

verder

op te

is harmoniserend (eigenlijk

voeren?

zoveelste variant op het

willen alle mensen hetzelf- 'ethisch reveil'? Is het niet

de). Het christelijke, althans het chris- beter om het contract-denken verder

ten-democratisch appel sluit daarbij

aan. Maar zo worden 'ideologische' conflicten toegedekt of uit de weg ge-gaan, terwijl de overheid juist geacht

wordt die conflicten te beslechten, te

laten samenleven met verschil.

op te voeren, zodat het niet-vanzelf -sprekende karakter van een democrati -sche vrede beter tot uitdrukking komt?

Dit neemt niet weg, dat er intussen be -langrijk werk is verricht in de articulatie

CDV 12/95

van de waarden die in geding zijn in

onze politieke cultuur, waardoor ande-ren uitgedaagd worden in deze articul

e-rende taal mee te spreken en de rekenarij wat te doorbreken. Als het

ideologisch-profetisch tij hoog is, wordt er immers te weinig gerekend, is het laag, zoals nu, dan wordt er teveel

gerekend Christenen en alle mensen

die weten dat vrede altijd bedreigd

wordt, hebben er belang bij om in deze situatie de morele cohesie in de same n-leving te thematiseren. Wij moeten

we-ten wat ons bindt. Daarin is het CDA

op de goede weg. Maar echte cohesie

blijkt pas als ook de verschillen gearti -culeerd worden. Want mensen willen

echt heel verschillende dingen. Men

moet onderscheiden tussen waarden die

ons staatsleven dragen (bescherming van het individu bijvoorbeeld) en

din-gen die typisch zijn voor het christelijk leven (wat niet wil zeggen, dat ze ex

-clusief-christelijk zijn!), bij voorbeeld

de nadruk op de niet-statelijke gemeen -schapsverbanden (gezin, school, kerk).

Die twee staan niet los van elkaar en je

mag in de politiek over alles praten,

maar je kunt elkaar in de politiek wel aanspreken op dingen van de eerste maar niet op dingen van de tweede

ca-tegorie, daarvoor kun je alleen ruimte

vragen. In een seculariserende samenl

e-ving moeten die twee meer onderschei

-den worden dan het CDA tot nog toe doet.

Prof. dr.

C. G.

d

e

Kntijf is !Joogleram

·

clnisle-lijke e

i!Ji

ek

vanwege de Nederlandse

H

e

rv

ar

lild

e

Kerk aan de

Ri

jksuniversilei

l L

eiden

Noten

I. J.P.H. Donner, 'Het CDA en de toekomst',

Cln·isltJJ Democmli5cl1f~ \lerkemzill!}l'll, ï/8 95,

34ï-354.

2. NRC!Hmrdelshlad 11-1 1-1995.

3. A.J\1\. Donner, 1i155r11 /Jet rciJte e11 !Jet gemnrrktr,

CDV 12/95

Zwolle 1986. Vgl. ook mijn VVtwkznam r11

NuciJter, over c!Jristclijkr rtiJiek iu reu democralir, Baarn

1994.

4. Zie daarover J.A. Bornewasscr, 'Denkbeelden over chrislen-democratie in katholiek

Neder-land', Trnjcctn, 3.1994.2, 131-154. 5. 1ï·o11ur, 9-11-1995.

6. Zie b.v. M. Honecker, Ei11jrïlmtn!) iu die

TIJco-logisclJt• Et hik, (Berlijn 1990), 213-222.

z

m

c

m m m

z

<

)> Vl

m

)> )>

0

m

z