Scientology; een Dubieus Welkom
Een receptiegeschiedenis over de aankomst en ontwikkeling van Scientology in
Nederland
Britt Bake
Masterscriptie Sociale Geschiedenis
Universiteit van Amsterdam
Begeleider: James Kennedy
17 maart 2015
Inhoud
Inleiding
3
1. Religie, nieuwe religieuze beweging, sekte of cultus?
10
1.1 Opkomst van alternatieve spiritualiteit: sekten en culten 10 1.2 Nieuwe religieuze bewegingen; het alternatief voor sekten/culten 13
1.3 Religieuze beweging, dus religie? 15
1.4 Scientology creëert de vraag: wat is religie? 17
2. Scientology; Waar hebben we het over?
20
2.1 De basis van Scientology 20
2.2 Jaren 50 en 60 – een nieuwe religie in een tijd van angst 23 2.3 Ontwikkeling van Scientology in Amerika; “a dangerous, greedy, cult” 26
2.4 Een nieuwe vijand: het internet 29
2.5 Scientology van religieus Amerika naar seculair Europa 30
3. Scientology in de Nederlandse media; een indruk van aankomst tot nu
32
3.1 Nederland hoort van een nieuwe sekte: jaren zeventig 32
3.2 De Jaren tachtig 35
3.3 De jaren negentig, een rustig begin 39
3.4 1995: auteursrecht op internet 42
3.5 Scientology’s activiteiten in het buitenland kunnen niet genegeerd worden 45 3.6 Scientology de laatste jaren; alternatieven, uittreding en overleving 49
Conclusie
52
Bibliografie
55
Inleiding
“Als de religie ergens is teruggekeerd in Nederland, dan is het op de academische agenda” zegt Justin Kroesen in het voorwoord van ‘Religie en cultuur in hedendaags Nederland’ (2010). Hierbij wordt gedoeld op de opkomende islam in Nederland en de gevolgen die deze religieuze minderheid tot nu toe heeft gekend in een steeds meer geseculariseerd Nederland. Het leeuwendeel van de artikelen in dit werk gaan dan ook over de islam. Bij de ‘nieuwkomers’ worden slechts het Sjamanisme en de New Age beweging kort besproken in weinig inspirerende of gevarieerde artikelen. Hetzelfde probleem is terug te vinden in andere werken over religie in Nederland.1 Als de religie in Nederland daadwerkelijk is teruggekeerd
op de academische agenda, dan verdienen ook de nieuwe religieuze bewegingen wat meer aandacht.
Hoewel in Nederland de nieuwe religieuze bewegingen misschien niet zo zijn aangeslagen als in de Verenigde Staten, waar veel bewegingen die populair zijn geworden in de westerse wereld zijn ontstaan, toch was er ook in Nederland in de jaren zeventig en tachtig veel berichtgeving over roemruchte nieuwe religieuze bewegingen als de Hare Krisjna’s, de Baghwanbeweging, de Children of God en Scientology. In het Vrije Volk van 9 november 1979 staat bijvoorbeeld met dikke letters: ‘Sektes drijven onze kinderen tot zelfmoord.’2 De
hele westerse wereld werd overspoeld, zo leek het, met groeperingen die niet helemaal volgens de conventies opereerden. Al gauw werden deze ‘sekten’ beschuldigd van een hele reeks kwade praktijken, zoals hersenspoelen, fraude, intimidatie, uitbuiting en seksueel misbruik. Heden ten dage lijkt de rust weergekeerd te zijn en de nieuwe religieuze bewegingen in Nederland bijna helemaal vergeten.
Het onderzoek naar nieuwe religieuze bewegingen in Nederland is zeer karig. Toch zijn veel van de bewegingen nog actief en, hoe gering ook, maken ze al zo’n veertig jaar deel uit van het religieuze landschap in Nederland. In het Nederlandse voorwoord van ‘Nieuwe Religieuze bewegingen’ (1996) noemt Richard Singelenberg Scientology als de enige nieuwe religieuze beweging in Nederland die nog steeds in het nieuws komt.3 Dit is ook niet zo gek
gezien Scientology de snelst groeiende nieuwe religieuze beweging van de twintigste eeuw 1 Meerten ter Borg (red), Handboek religie in Nederland: perspectief, overzicht, debat (Zoetermeer 2008). Hoekstra & Ipenburg, Wegwijs in religieus en levensbeschouwelijk Nederland. Handboek religies, kerken,
stromingen en organisaties (Kampen 1995).
2 Het Vrije Volk van 09-11-1979, Online krantenbank beschikbaar op Delpher.kranten.nl.
3 Eileen Barker & Richard Singelenberg, Nieuwe Religieuze Bewegingen. Een praktische inleiding (Kampen 1996).
is.4 Scientology is in de jaren vijftig gecreëerd door schrijver L. Ron Hubbard en het is een
manier om de spirituele gesteldheid van de mens, en in het groot het gehele universum, te verbeteren. Door middel van trainingen, cursussen en praatsessies kan het spirituele pad bewandeld worden en word eerst jijzelf spiritueel gezond en daarna wordt de rest van de wereld en het universum een betere plek. De kritiek op de Scientology kerk is altijd geweest dat ze erg duur en geheimzinnig zijn. Ook kan de beweging niet omgaan met kritiek, en staan ze bekend om de snelle neiging een rechtszaak aan te spannen tegen partijen waar ze het niet mee eens zijn. Scientology in Nederland is nooit erg groot geweest, er is dan ook weinig tot niets geschreven over dit onderwerp. Toch is de beweging nog steeds actief bezig in Nederland om erkend te worden als Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI) zodat ze belastingvoordelen hebben. Daarnaast zijn ze in Amsterdam bezig met de verhuizing van het hoofdkwartier, of zoals ze zelf zeggen; de kerk, van de huidige locatie op de Nieuwezijds Voorburgwal, in het hart van het centrum, naar een grotere locatie op de Wibautstraat.
Zoals de eerste zin van mijn onderzoek stelt is religie terug op de academische agenda maar het is ook zeer aanwezig op de politieke agenda. Seculair Europa heeft de plaats van religie lang naar de achtergrond geschoven en uit het beleid wordt duidelijk dat West-Europese seculaire beleidsmakers niet weten wat ze met de kwestie religie aanmoeten. De opkomende politieke islam in Europa zorgt ervoor dat landen gedwongen worden religie een serieuze plek te geven in het beleid, maar Scientology was hier al eerder mee begonnen, door in de jaren zeventig te arriveren en op een strijdlustige manier overal de strijd aan te gaan om als bonafide religie erkend te worden. Hoe hebben de Nederlanders gereageerd op de komst van deze nieuwe religieuze beweging? Aan de hand van landelijke kranten en politieke beslissingen zal ik de geschiedenis van Scientology in Nederland weergeven en daarbij de perceptie van Nederland over Scientology blootleggen. Hoe wordt er gekeken naar Scientology en slaat het aan in Nederland? En hoe staat Nederland tegenover Scientology in vergelijking met andere (Europese) landen? Het is hierbij belangrijk om te kijken hoe verschillende kranten, christelijk tegenover seculair bijvoorbeeld, de verschillende kanten van de Scientology stroming objectief ofwel sceptisch belichten. Op deze manier wordt de publieke opinie uit verschillende lagen van de samenleving belicht.
Omdat er geen werken bestaan over Scientology in Nederland, zal ik behalve landelijke krantenartikelen vanaf 1970 tot nu en samenvattingen van Kamercommissies voornamelijk de Anglo-Amerikaanse literatuur over Scientology in de Verenigde Staten gebruiken, samen met werken vanuit Scientology Amsterdam en Scientology International 4 http://dutch.whatisscientology.org/Html/Part11/index.html
zelf, om de opkomst en de inhoud van de beweging te beschrijven. Hier komen vanzelf een aantal problematische aspecten van Scientology naar boven en het zal vanzelf duidelijk worden of Nederland met dezelfde problemen kampt als de Verenigde Staten. Hugh Urban is momenteel de grootste autoriteit op het gebied van Scientology in de Verenigde Staten, zijn werk heb ik dan ook als uitgangspunt genomen.5 Daarnaast zijn de vele werken over nieuwe
religieuze bewegingen erg nuttig geweest, om te zien hoe Scientology gecategoriseerd of omschreven werd naast andere spirituele nieuwe bewegingen.6 Deze werken zijn vooral
beschrijvend en conceptueel. Met dit onderzoek wil ik een weg inslaan die laat zien dat nieuwe spirituele groepen die als religie erkend willen worden, op meerdere vlakken consequenties en problemen met zich meebrengen waar beleidsmakers rekening mee zouden moeten houden wanneer zij te maken krijgen met deze bewegingen. In komend onderzoek naar nieuwe religieuze bewegingen in Nederland zou de focus meer moeten liggen op de problematisering van de erkenning van een nieuwe religieuze beweging als religie, en Scientology als startpunt voor dit onderzoek is een uitstekend voorbeeld, dankzij haar drang om erkend te worden als religie.
Ik zal mijn onderzoek beginnen met een inleidend hoofdstuk over de termen sekte, cultus en religie in het algemeen. Dit is nodig omdat de definities van deze concepten onwaarschijnlijk onduidelijk zijn. Per vakgebied, en zelfs per land, verschillen de definities van sekte, cultus en religie en Scientology wordt door de één een sekte, door een ander een cultus, en door een derde een religie genoemd. Om termen als ‘sekte’ te kunnen begrijpen moet duidelijk zijn wat de kenmerken zijn van deze termen, ook volgens partijen die deze termen in de mond nemen, zoals de Nederlandse overheid, de landelijke kranten en de publieke opinie. Daarbij wordt de marginale status van Scientology in maatschappijen wellicht ook duidelijker, wanneer gekeken wordt naar de plek van Scientology binnen nieuwe religieuze bewegingen. Het grootste deel van de literatuur op het gebied van terminologie betreft culten, sekten en religie is Anglo-Amerikaans en geschreven door sociale wetenschappers, maar in Nederland hebben we Wouter Hanegraaff, die het scala aan methodologieën uitstekend op een rij zet.7
Het zal blijken dat regeringen in het bijzonder veel moeite hebben met het definiëren religieuze groepen. Zo is de regering van de Verenigde Staten huiverig om een duidelijke 5 Hugh B. Urban, The Church of Scientology, a History of a New Religion, (New Jersey 2011).
6 Eileen Barker & Richard Singelenberg, Nieuwe Religieuze Bewegingen. Een praktische inleiding (Kampen 1996). Wouter J. Hanegraaff‘Nieuwe Religieuze Bewegingen’ in: J. Weerdenburg (red.), De Godsdiensten van
de Wereld (Utrecht 1993), 121-175.
definitie te geven voor religie, omdat iedere harde definitie bepaalde groepen zal uitsluiten, wat indruist tegen het Amerikaanse idee van ‘freedom to believe.’8 Ook in Nederland is er
geen duidelijke definitie voor religie vanuit de overheid. Scientology heeft het als een van haar grootste doelen gemaakt om te bewijzen dat het een bonafide religie is.9 De argumenten
voor- en tegen deze stelling zijn belangrijk om te bekijken omdat deze strijd ook te maken heeft met acceptatie van de beweging. De leer van de Scientology kerk volgens henzelf en de argumenten waarom het een religie zou zijn worden dan ook behandeld. Dit moeilijke punt over religie in de politiek is nog steeds een probleem in de meeste landen, daarom is het zo belangrijk om te blijven onderzoeken op wat voor manier bewegingen zoals Scientology behandeld moeten worden.
In het tweede hoofdstuk zal er meer inhoudelijk worden ingegaan op de ontstaansgeschiedenis en ontwikkeling van Scientology. Om de perceptie van Scientology te begrijpen, is het belangrijk om eerst terug te gaan naar de geboorte van de beweging en de eerste jaren in de Verenigde Staten. Hier was het een sensationele beweging die een waar gevecht heeft gevoerd met de Amerikaanse inlichtingendiensten, voornamelijk de IRS, en in een paranoïde wereld van de Koude Oorlog heeft Scientology door haar bijzondere ontwikkeling in de Verenigde Staten een zweem van geheimhouding, mysterie, criminaliteit en gevaar om zich heen gehad. De stichter en belangrijkste man in de organisatie: L. Ron Hubbard, heeft zijn filosofie op een bijzondere manier weten te maken tot een religie met een enorme corporale organisatie eromheen. Hugh Urban heeft een uitstekend overzichtswerk geschreven over Scientology in de Verenigde Staten en hij is zo objectief mogelijk gebleven, wat in een land vol sensationele boeken en voor- en tegenstanders een knappe prestatie is.10
Met de weinige artikelen die er zijn geschreven over Scientology in Europa, en dan voornamelijk Groot-Brittannië en Duitsland, en algemenere werken over de verschillen tussen Europa en de Verenigde Staten betreft religie en politieke structuur zal er een brug geslagen worden tussen de Verenigde Staten en Europa, en de overstap van Scientology naar dit ‘nieuwe’ continent.
Vanaf hier zal Scientology alleen nog worden bekeken vanuit het perspectief van de Nederlandse media. Na een korte schets van het religieuze klimaat in Nederland in de twintigste eeuw, zal ik onderzoeken hoe er werd gereageerd op de Scientology kerk door de 8 Peter Berger, Grace Davie & Effie Fokkas, Religious America, Secular Europe? A Theme and Variations (Ashgate 2008), 124-125.
9 Church of Scientology International, Scientology: Theologie & praktijk van een Hedendaagse Godsdienst.
Een Naslagwerk (Kopenhagen 1998).
overheid en door de media. In hoeverre was Nederland onder de indruk van de intocht van Scientology? Aan de hand van krantenartikelen en televisieprogramma’s vanaf de komst van Scientology in Nederland en de eerste tien jaar zal ik proberen een beeld te schetsen van de receptiegeschiedenis van Scientology in Nederland. Omdat het hierbij ook vaak gaat over Scientology in andere Europese landen, zal er tevens aandacht besteed worden aan andere landen in West-Europa, zoals het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, België en Frankrijk die allen hun eigen strijd voerden met de komst van de nieuwe religieuze bewegingen waaronder Scientology. Dankzij een gebrek aan literatuur over Scientology in Nederland zal ik mij volledig laten leiden door landelijke kranten met hier een daar een politiek rapport en algemenere werken over nieuwe religieuze bewegingen in Nederland.
Een probleem bij dit onderzoek is dat niet alle landelijke kranten de gehele periode te vinden zijn in de krantenbank op internet. Hoewel alle kranten vanaf 1990 online staan, voor 1990 zijn alleen De Telegraaf, het Nederlands Dagblad, het Vrije Volk, dagblad De Tijd en dagblad De Waarheid te vinden op internet. Hoewel andere landelijke kranten in microkopieën te vinden zijn in het archief in Den Haag, is het een onmogelijke klus om alle landelijke kranten van 1970 tot en met 1990 van voor naar achter door te nemen op zoek naar artikelen over Scientology. Daarom heb ik de niet gedigitaliseerde kranten beperkt tot Trouw, de Volkskrant, het Parool, de NRC en het Algemeen Dagblad. In deze kranten heb ik gezocht op data waar belangrijke gebeurtenissen betreffende Scientology aan de gang zijn. Wanneer alle landelijke kranten van Nederland volledig gedigitaliseerd zijn, zou ik graag mijn onderzoek herzien. Maar voor nu moet gezegd worden dat toch een groot deel van de Nederlandse bevolking vertegenwoordigd wordt in deze vijf kranten.
De Telegraaf was en is tot op de dag van vandaag de grootste krant van Nederland en moet qua oplagen zeker niet onderschat worden. Ze proberen een breed publiek te bereiken en staan bekend als populaire, overwegend rechtse krant. De Telegraaf wordt niet aangemerkt als kwaliteitskrant, maar heeft wel een financieel deel en een serieuzere toon dan echte tabloids. De oplagen van de Telegraaf liggen jaarlijks rond een half miljoen. Dagblad de Tijd was er voor de katholieken en heeft tot 1974 bestaan als dagblad en tot 1990 als weekblad. De oplagen begonnen eind zestiger jaren bij een ton en zwakten af tot ongeveer 40.000 per jaar in de jaren zeventig en tachtig. Het Vrije Volk was een sociaaldemocratisch dagblad en was landelijk tot 1970 en hierna was de focus op regionaal nieuws uit de Randstad. De oplagen van het Vrije Volk daalden al vanaf 1968 en zaten rond twee ton per jaar in de jaren zeventig. Het Nederlands Dagblad is voor de orthodox protestante lezers en heeft een oplage van ongeveer 30.000 per jaar. Tenslotte was De Waarheid een communistische krant die vanaf
1986 alleen in tabloidformaat verkrijgbaar was. In de jaren zeventig was de oplage van de Waarheid ongeveer 20.000 per jaar. Het is goed om dit in gedachten te houden wanneer we gaan kijken naar de berichtgeving. Daarbij is Scientology fysiek alleen in Amsterdam aanwezig geweest. Kranten die meer gericht zijn op Amsterdams nieuws of nieuws uit de Randstad berichten natuurlijk meer over Scientology en mensen die in deze omgeving woonden zullen er meer in geïnteresseerd geweest zijn. Het onderzoek splitst zich dus op in twee delen, wat qua volume van berichtgeving over Scientology ook klopt. Allereerst wordt de berichtgeving tot 1990 onder de loep genomen en vervolgens zal de berichtgeving vanaf 1990 aan bod komen. Op deze manier wordt een duidelijk beeld geschetst van de receptie van Nederland betreft Scientology.
Scientology verscheen in 1972 in Nederland en de kerk van Scientology in Amsterdam verscheen in 1977 in hartje centrum, op de Nieuwezijds Voorburgwal.11 Waar in de Verenigde
Staten de beweging startte in de jaren vijftig en de grote ophef begon in de jaren zeventig, deed Scientology in Europa in de jaren zeventig pas haar intrede en begon de ophef in de jaren tachtig met als climax de jaren negentig. In Nederland zou de grootste confrontatie tussen de publieke opinie en de beweging in de jaren negentig komen, wanneer Scientology rechtszaken aanspande tegen internetaanbieders die de geheimen van Hubbard online hadden staan. Maar vooral zal ook weer duidelijk worden dat Nederland relatief tolerant en nonchalant tegenover de beweging staat, wanneer de berichtgeving over Scientology en Duitsland, Frankrijk en zelfs België explodeert.
Na een gefaalde poging in 1973 om een commissie over de ‘sekte’ Scientology af te ronden, dankzij een infiltrant van de Scientology Kerk, was er in 1980 een commissie opgesteld om sekten in Nederland te onderzoeken, met als doel het gevaar voor de geestelijke volksgezondheid te bepalen, maar ook om meer informatie te krijgen over de sekten, wat nogal cruciaal was, wilde er beleid gevoerd worden op dit gebied.12 Dit werk zal hopelijk het
te kort aan informatie en begrip verminderen over een beweging als Scientology en wellicht is het een begin voor meer onderzoek op dit gebied. Ook zal dit onderzoek hopelijk een stapje zijn in de richting van het voeren van een serieuzer beleid op basis van academische informatie betreft religie en religieuze minderheden in Nederland.
11 Hoekstra & Ipenburg, Wegwijs in religieus en levensbeschouwelijk Nederland, 517-518.
12 Commissie Witteveen, Tweede kamer der Staten-Generaal vergaderjaar 1983-1984, 16.635: onderzoek betreffende sekten.
1. Religie, nieuwe religieuze beweging, sekte of cultus?
Bij een onderzoek naar een beweging als Scientology zijn er gelijk een aantal problemen rondom de concepten die gebruikt worden om een dergelijke beweging te classificeren of te
definiëren. ‘De Scientology Kerk’(!) noemt zichzelf een religie met een kerk, maar in de Amerikaanse media en door vele organisaties in de Verenigde Staten wordt Scientology een cult genoemd. In Nederland en andere Europese landen wordt Scientology eigenlijk altijd beschreven als een sekte. In dit onderzoek is het cruciaal om een goed begrip te hebben van deze termen, niet alleen omdat de concepten verschillende invloeden hebben op de algemene perceptie van bewegingen als Scientology, maar ook omdat Scientology nog steeds bezig is met de strijd om als religie geaccepteerd te worden en niet meer gezien te worden als sekte of cultus. De term nieuwe religieuze beweging wordt in de academische wereld gezien als de vervanging voor sekte of cultus om de negatieve connotatie bij deze termen weg te nemen, maar ook bij deze term zijn er een aantal problematische aspecten en onenigheid over wat nu precies de definitie van een nieuwe religieuze beweging is. In dit hoofdstuk zal ik aan de hand van Scientology de concepten cultus, sekte en nieuwe religieuze beweging nader bekijken wat betreft historiografie in meerdere onderzoeksvelden en verschillende landen, en zo definities en kenmerken van de concepten verduidelijken, om te eindigen met een kort stuk over het concept religie en de strijd van Scientology om erkend te worden als zodanig.
1.1 Opkomst van alternatieve spiritualiteit: sekten en culten
Met de opkomst van allerlei groeperingen aan het eind van de jaren vijftig en het begin van de jaren zestig die een alternatieve spiritualiteit als uitgangspunt hadden, werd het voornamelijk in de sociale wetenschappen nodig gezien om een juiste definitie te vinden voor deze spirituele groepen. In 1957 was het professor Milton Yinger die de definitie van cult voor het eerst gebruikte hiervoor. Volgens hem was een cultus een kleine, kort bestaande groep die er afwijkende geloofstradities en praktijken op na hield. In die tijd leek het een aannemelijke omschrijving, maar later werd het duidelijk dat vele groeperingen, niet in de minste plaats Scientology, langer bleven bestaan dan gedacht; het waren zeker geen kort bestaande groepen. In de academische wereld is veel geschreven over het juist definiëren van een cult, maar het was de definitie die in de psychologie werd gevormd, die werd overgenomen door anticultus bewegingen en de media. Psychologen noemden de nieuwe bewegingen autoritaire religieuze groepen die groepsprocessen combineerden met hypnotische technieken die te maken hadden met mind control.13 Deze overduidelijke negatieve kenmerken van een cult bleven hangen in
de publieke opinie.
Vanaf het einde van de jaren tachtig heeft een groep sociologen ervoor gepleit om afstand te doen van de term cult (Barker 1989, Richardson 1993, Miller 1996). Aan deze term 13 Judith Fox, ‘New Religious Movements’ in: John R Hinnels (ed), The Routledge Companion to the Study
kleefden zoals hierboven beschreven allerlei negatieve associaties zoals hersenspoelen, mentale zwakheid en een duperende, almachtige leider. ‘Afwijking’ of in het Engels deviance was hier een voorname boosdoener. Afwijkend en extreem gedrag werd snel geassocieerd met psychopathologisch en dus gevaarlijk. Groepen die op gemeenschap gericht zijn of een sterke hiërarchie hebben, werden gezien als bedreiging van humanistische waarden en individuele autonomie. Wanneer de groepen niet christelijk waren, werden deze door christenen ook nog eens gezien als een gevaar, of in elk geval onwelkome concurrentie om de enige waarheid. Daarbij hebben anticultus bewegingen in de Verenigde Staten enorm hun best gedaan om culten negatief af te schilderen. De media namen dit stereotype over en brachten het sensationeel in het nieuws.14 Het is veilig om te zeggen dat de spirituele groepen in de jaren
vijftig en zestig van de twintigste eeuw een morele paniek veroorzaakten. Een morele paniek is de karakterschets van overdreven reacties van de media, de publieke opinie en de houders van sociale controle op afwijkend gedrag, voornamelijk in de jeugd.15 Er was geen twijfel
over dat wanneer iemand de term cult hoorde als beschrijving van een bepaalde groep, hij of zij meteen een negatief beeld zou hebben van de groep. Daarom introduceerde een groep sociologen de term ‘Nieuwe religieuze bewegingen’ als vervanger voor de besmette term cult. In Europa heeft het academische veld dit nieuwe concept overgenomen om zowel cultus als sekte te vervangen. In de Verenigde Staten wordt een sekte over het algemeen gezien als joods of christelijk. Deze groeperingen zijn alleen strikter in het geloof en vuriger in hun praktijk. Daardoor worden ze wel gezien als anders, maar niet als een echt afwijkende groepering. Culten hebben geen christelijke ideologie en zijn daarom in de Verenigde Staten erger dan sekten. In Europa wordt dit onderscheid tussen cultus en sekte echter niet gemaakt.16
In Nederland wordt het woord cultus eigenlijk nauwelijks gebruikt om nieuwe religieuze bewegingen te beschrijven en heeft de term sekte dezelfde inhoud als het Amerikaanse cult.
Dat de terminologie zo verschilt tussen de Verenigde Staten en Europa heeft hoogstwaarschijnlijk te maken met het verschil tussen Europa en de Verenigde Staten op gebied van religiositeit. Waar de Verenigde Staten gebouwd zijn onder het motto ‘freedom to believe’ en hier haar hele grondwet op heeft gebaseerd, is Europa voornamelijk beïnvloed door de Franse Revolutie die de slogan ‘freedom from believe’ had. Door de seculaire natuur van West-Europa sinds de jaren zestig is een kleine afwijkende groepering met een religieuze 14 Paul J Olson ‘Public perception of cults and new religious movements’ in: Journal for the Scientific Study
of Religion, Vol 45, 3(2006) 97-106, aldaar 97-98.
15 Erich Goode and Nachman Ben-Yehuda, Moral Panics; the social construction of deviance (Oxford 2009) 22-23.
filosofie een sekte, of deze nu wortels heeft in het christendom of in een andere religieuze of filosofische traditie. De groeperingen zelf kregen door de verschillen tussen de landen ook een hele andere draai. Roy Wallis schreef in 1988 een treffend vergelijkend artikel tussen nieuwe religieuze bewegingen in de Verenigde Staten en in Groot-Brittannië, die ook van toepassing is op Scientology. Nieuwe religieuze bewegingen voerden in de Verenigde Staten een veel agressievere strijd tegen de overheid en anticultus-bewegingen dan in Groot-Brittannië. Volgens Wallis lag dit aan de grootte van de landen en aan de verschillende politieke structuren. In Groot-Brittannië waren de activiteiten van burgers gereguleerd binnen een centraal politiek systeem dat de macht had om hun zaken te regelen en te interveniëren wanneer nodig. Engeland was dichter bevolkt en religieuze bewegingen kregen dus geen ruimte om zichzelf af te zonderen waardoor ze zich moesten aanpassen. In de Verenigde Staten echter kregen de bewegingen geografisch gezien alle ruimte en werden ze niet gereguleerd op lokaal niveau. Regulering op laag niveau gaf de groepen meer vrijheid van bemoeizucht en ze konden makkelijker hun gang gaan waardoor ook de ambigue grillen gepraktiseerd konden worden en de confrontatie met de maatschappij steeds groter werd. Ze kregen ruimte om een eigen gemeenschap te stichten, en omdat lokale gouverneurs wel hun stemmen of steun wilden, werden ze met rust gelaten. Zo groeiden ze uit tot zelfverzekerde groepen die niet bang waren om de strijd aan te gaan met de regering of de antibewegingen, die in Amerika grotendeels religieus zijn.17 Dat politieke structuur en geografie te maken
hebben met de inhoud van nieuwe religieuze bewegingen en dus ook met de perceptie hiervan, is belangrijk om in gedachten te houden wanneer we naar Scientology in het dichtbevolkte Nederland gaan kijken.
Paul Olson heeft in 2006 een onderzoek gedaan om te kijken of het veranderen van de term cultus naar nieuwe religieuze beweging ook echt effect heeft op de perceptie van deze nieuwe groeperingen in de samenleving. Na het ondervragen van 2400 mensen in Nebraska werd duidelijk dat de verandering in terminologie zeker geholpen heeft. Een grote meerderheid van het brede publiek en zelfs tussen de dertig en veertig procent van de ondervraagde hoger opgeleiden zou zich veiliger voelen met meer wetgeving en sociale controle rondom culten, terwijl nieuwe religieuze bewegingen heel neutraal ontvangen werden.18 Er zou dus gesteld kunnen worden dat er een vooruitgang is in de terminologie en
17 Roy Wallis ‘Paradoxes of Freedom and Regulation: The Case of NRM’s in Britain and America’ in:
sociological analysis vol 48, 4 (Oxford 1988) 355-371, aldaar 357-359.
dat het concept nieuwe religieuze beweging geslaagd is in haar doel (in elk geval in Nebraska, wat toevallig ook de staat is waarin L. Ron Hubbard opgroeide).
1.2 Nieuwe religieuze bewegingen; het alternatief voor sekten/culten
De term nieuwe religieuze beweging mag dan niet beladen zijn, geheel onproblematisch is deze ook zeker niet, om maar te beginnen met het woord ‘nieuw’. Wat is nieuw? Over het algemeen worden nieuwe religieuze bewegingen gedateerd vanaf de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Groeperingen die hiervoor ontstaan zijn, of claimen al veel ouder te zijn, vallen hiermee buiten de boot. Een voorbeeld van een dergelijke beweging is de Mormoonse beweging, die vroeg in de negentiende eeuw ontstond. Ook is het opvallend dat in de meeste studies over nieuwe religieuze bewegingen door westerlingen geschreven de bewegingen in het oosten eigenlijk bijna altijd buiten beschouwing worden gelaten.19 In sommige studies
wordt Japan wel betrokken in het verhaal, maar over het algemeen is de term nieuwe religieuze beweging er eentje voor westerse groeperingen. Als plaats en tijdsbepaling dan voor nu duidelijk zijn, is het nog steeds moeilijk om nieuwe religieuze bewegingen verder te beschrijven. Barker zegt dat het enige gemeenschappelijke kenmerk van nieuwe religieuze bewegingen is dat ze ooit gekarakteriseerd zijn als zodanig. Reender Kranenborg is het met haar eens.20 Maar er zijn vele academici die wel kenmerken hebben gegeven aan nieuwe
religieuze bewegingen en daarin ook Scientology meenemen. Hieronder volgt in het kort een aantal van deze visies.
Hoewel Melton een voorstander is van een zo inclusief mogelijke definitie, is hij het wel eens met de notie dat alle nieuwe religieuze bewegingen moderne versies zijn van oudere tradities. Omdat veel bewegingen, waaronder Scientology, meerdere elementen uit verschillende tradities hebben overgenomen (onder het mom van de spirituele marktplaats van de jaren vijftig en zestig), is het toch moeilijk om ze te classificeren. Wouter Hanegraaff heeft in 1993 toch een goede poging gedaan waarbij sommige bewegingen in meerdere categorieën vallen. Scientology staat bij hem in de categorie westers esoterisme en niet religieuze westerse tradities (hier bedoelt hij psychologische/psychotherapeutische tradities en science fiction).21 De praktische manier van trauma verwerking door middel van gesprekken en
trainingen wijst op een connectie met de psychotherapie, de verwijzingen naar het universum 19 Wouter Hanegraaff, ‘Nieuwe Religieuze Bewegingen’,123.
20 Reender Kranenborg, ‘Sekten… Gevaarlijk of niet?’ in: Reender Kranenborg (red), Religieuze
Bewegingen in Nederland 29 "Sekten" (Amsterdam 1994) 75 – 90, aldaar 75.
en het buitenaards leven lijken op science fiction en de beloften van het vermogen om supermenselijke krachten te ontwikkelen zoals astrale projectie wijzen op een connectie met westers esoterisme.22 Later wordt hier nog verder op ingegaan.
Een andere manier om nieuwe religieuze bewegingen te categoriseren is volgens Roy Wallis’ typologie uit 1983. Deze typologie is nog steeds zeer populair en veelgebruikt, ondanks de kritieken. Hij maakt een onderscheid tussen bewegingen die world-rejecting, world-affirming en world-accomodating zijn. Er wordt dus een standpunt ingenomen tegenover de wereld.23 Als we Wallis’ typologie volgen, dan valt Scientology onder de world
affirming groepen. Deze groepen verwerpen de wereld niet maar zoeken spirituele en morele ontwikkeling in het individu. Volgens Wallis missen deze bewegingen veel kenmerken die traditioneel worden geassocieerd met religie en daarom is de strijd van Scientology om erkend te worden als religie misschien wel extra zwaar geweest. Later zal ik terugkomen op hoe Scientology een metamorfose in haar organisatie heeft ondergaan om er meer als een traditionele (oftewel joods-christelijke) religie uit te zien.
Nog een andere manier om nieuwe religieuze bewegingen te categoriseren is volgens de typologie van Anthony uit 1987. Hij maakt drie polaire tegenstellingen: multilevel tegenover unilevel, technical tegenover charismatic en monism tegenover dualism. Een nieuwe religieuze beweging is ten eerste ofwel multilevel ofwel unilevel, waarbij het laatste problematisch is vanwege het weinig symbolische of metaforische in de geschriften terwijl het eerste wel meerdere interpretaties toelaat. Ten tweede is een nieuwe religieuze beweging technisch in geloofspraktijk ofwel charismatisch. Een technische religieuze beweging zal meer technieken als meditatie of yoga gebruiken om een hoger spiritueel niveau te bereiken waarbij een charismatische bewegingde relatie met de leider zeer belangrijk is. Als laatste is een beweging monistisch of dualistisch. Bij monistische bewegingen is alles in essentie een en gaat de ultieme werkelijkheid voorbij aan dualistische kenmerken zoals goed en kwaad. Anthony is zelf een groter fan van oosterse religieuze bewegingen, wat ook wel terug te zien is in zijn typologie (dualistische, charismatische en unilevel bewegingen worden eerder geassocieerd met het westen) en de kritiek op zijn werk is dan ook dat hij niet objectief is. Scientology is in deze typologie dan ook een problematische beweging aangezien hoewel er veel kenmerken uit het oosten worden gehaald zoals het idee van reïncarnatie, de westerse tradities toch ook voorkomen in de leer van Scientology (om nog maar niet te beginnen over de connecties met psychotherapie en science fiction). Door Anthony wordt Scientology 22 Zie bijlage 1.
gecategoriseerd bij de monistische en technische bewegingen, wat positief is, maar waar de maatschappij volgens Anthony de grootste problemen mee heeft, zijn de unilevel bewegingen, en daar hoort Scientology ook bij.24
In bovenstaande typologieën en ook in het onderzoek van de commissie Witteveen wordt Scientology het meest vergeleken met de Verenigingskerk, de Hare Krisjna’s, de Baghwan-beweging en Transcendente meditatie.25 Maar welke classificatie of kenmerkenset
men ook gebruikt om Scientology onder de nieuwe religieuze bewegingen te scharen, de beweging blijft een geval apart. en ook Zo zegt Kranenborg in zijn werk over sekten:
“Soms komen we groepen tegen die twijfelachtig zijn. Ten aanzien van Scientology bijvoorbeeld kan nog steeds de vraag gesteld worden of we hier van doen hebben met een vrij dure therapeutische groep, die zich de status van religie aanmeet ten einde de belastingaanslagen te voorkomen of dat het hier om een serieuze religieuze beweging gaat.”26
1.3 Religieuze beweging, dus religie?
De spirituele groeperingen die ontstaan zijn rond de jaren vijftig van de twintigste eeuw in het westen zijn dus inmiddels gepromoveerd van culten of sekten tot nieuwe religieuze bewegingen. De stap naar religie lijkt klein, maar zoals duidelijk wordt in de ontwikkeling van Scientology is dit zeker niet het geval.
Als we kijken naar de definitie van religie raken we een heel nieuw vlak met eindeloze debatten over het hele ingewikkelde spectrum van religie door de jaren heen. Ik wil hier niet te diep ingaan op het enorme jargon over de definities en verschillende methoden en disciplines om naar religie te kijken, omdat dit een onderwerp op zichzelf is. Iedereen begrijpt het wanneer je over religie spreekt, maar de definitie van deze term is eigenlijk compleet onduidelijk. In de meest simpele en inclusieve definitie in het woordenboek zal het omschreven worden als het geloof in het bovennatuurlijke. Maar in de Verenigde Staten noch Europa bestaat er een duidelijke definitie als het om wetgeving en beleid gaat. Brent Nongbri heeft in 2013 een werk geschreven over de geschiedenis van het concept religie en hij heeft mij geïnspireerd om de definitie van religie te zoeken in de instituten en leiders die 24 Hanegraaff, ‘Nieuwe religieuze bewegingen’, 134-136. Zie bijlage 2.
25 Zie bijlage 1 & 2. Commissie Witteveen, Tweede kamer der Staten-Generaal vergaderjaar 1983-1984, 16.635: onderzoek betreffende sekten, 72, 85, 120. Voor meer informatie over deze bewegingen, zie de titels over new religious movements in de bibliografie.
momenteel uitmaken wat religie inhoudt. Nongbri maakt duidelijk dat hoewel religie meestal wordt gezien als iets wat er altijd is geweest en ook wordt genoemd wanneer oude beschavingen worden bestudeerd, het concept religie eigenlijk een christelijke uitvinding van de zestiende eeuw is. De grootste religies zijn allen veel eerder ontstaan, maar werden toen nog geen ‘religie’ genoemd.27 In een tijd waarin de Reformatie opkwam en allerlei
godsdienstoorlogen begonnen, werd voor het eerst religie in de mond genomen. Er kleeft dus iets westers en christelijks aan de term. Maar in plaats van het maar weer vervangen van de term of het verbreden van de definitie, spoort Nongbri aan tot een onderzoek naar wie religie op het moment definieert. Dit is precies het onderzoek waar de opkomst van Scientology toe heeft geleid. Door de strijd van Scientology om erkend te worden als bonafide religie, worden regeringen en instanties gedwongen om te kijken wat hun maatschappij eigenlijk ziet als religie en wat de consequenties zijn van de status religie. Hij geeft hierbij het voorbeeld van Jonathan Z. Smith, die aan de hand van rechtszaken in de Verenigde Staten er achter probeert te komen wat religie nu eigenlijk is.
“…A good focus for those who would study “religion” in the modern day is keeping a close eye on the activity of defining religion and the act of saying that some things are religious and other things are not.”28
We zullen zien dat in het geval van Scientology de vraag of Scientology een religie is en daarmee wat kenmerken van religie zijn in verschillende rechtbanken anders beantwoord wordt. Het is schrijnend om te zien dat overheden moeite hebben met beleidvoering rondom religie, vooral in een tijd waar eenheid en openheid nodig is om oplossingen te vinden voor huidige problemen rond bijvoorbeeld de politieke islam in West-Europa. Om deze reden hoop ik de focus van het onderzoek naar Scientology te brengen naar de problemen en gevolgen die er ontstaan wanneer men een beweging als Scientology erkent als religie.
1.4 Scientology creëert de vraag: wat is religie?
Bij het bestuderen van nieuwe religieuze bewegingen en in het speciaal Scientology, wordt duidelijk dat niet de Amerikaanse overheid, maar de belastingdienst (de IRS) uiteindelijk heeft mogen bepalen dat Scientology erkend mocht worden als religie in de Verenigde Staten. 27 Brent Nongbri, Before Religion. A History of a modern concept (New Haven 2013).
Sinds 1993 is Scientology erkend als religie in de Verenigde Staten door de IRS. Dit lijkt een vreemde instantie om hier uitspraak over te doen, maar als je kijkt naar het belastingvoordeel voor religieuze instanties, is het ook weer logisch. Bovendien staan de Verenigde Staten sinds oprichting voor religieuze vrijheid, en is dit recht geïnstitutionaliseerd onder het eerste amendement. Bij elke definitie van religie zullen er groepen worden uitgesloten, en dit druist tegen de idealen van de Verenigde Staten in. Dus het zijn afzonderlijke rechters en de IRS die het hebben moeten uitmaken. De IRS geeft eigenlijk niet eens een definitie van religie, maar heeft veertien criteria waar een groep aan moet voldoen wil deze bestempeld worden als religieus.29
Met de komst naar Europa was Scientology in eerste instantie beschermd door het Europees Gerechtshof van mensenrechten, waar artikel negen vrijheid van godsdienst garandeert. Echter, Europa werkt volgens het subsidiariteitsbeginsel, wat inhoudt dat kwesties voor zover mogelijk op maat moeten worden behandeld en op nationaal niveau afgehandeld kunnen worden. Dit is de reden dat ieder Europees land op beleidsniveau toch anders omgaat met nieuwe religieuze bewegingen zoals de Scientology kerk. Met name Duitsland en Frankrijk stonden op scherp toen Scientology groeide in deze landen, zoals we zullen merken wanneer er gekeken wordt naar de berichtgeving over Scientology in de Nederlandse media. In Nederland was in 1980 een commissie samengesteld om onderzoek te doen naar nieuwe religieuze bewegingen, met als invalshoek het beschermen van geestelijke volksgezondheid en het tegengaan van de eventuele psychische schade die activiteiten van nieuwe religieuze bewegingen konden berokkenen. Onder Tobias Witteveen werd ook Scientology onder de loep genomen. Deze commissie heeft in 1984 verklaard dat door de kosmologie (de leer van het ontstaan van het universum) van Scientology, deze groep zeker te bestempelen was als religieus. Wel eindigde de commissie met het advies dat de Scientology kerk de druk op haar leden moest verminderen en betere voorlichtingen moest geven aan beginnende leden, omdat de groep anders op gespannen voet stond met een tweetal grondrechten: vrijheid van godsdienst en eerbiediging van een persoonlijke levenssfeer.30 Dus de Nederlandse overheid
beschouwde Scientology als religieus, of het kon ze in elk geval niet genoeg schelen om er tegenin te gaan. In landen zoals bijvoorbeeld België echter, is Scientology nog steeds niet erkend als religie.
29 Bruce J Casino, ‘Defining Religion in American Law’ Beschikbaar online via website: ’http://www.religiousfreedom.com/index.php/index.php?
option=com_content&view=article&id=431&Itemid=442 (1999).
30 Commissie Witteveen, Tweede kamer der Staten-Generaal vergaderjaar 1983-1984, 16.635: onderzoek betreffende sekten, 157-158.
Daarom doet de kerk nog steeds erg haar best om zo veel mogelijk belangrijke instanties en personen achter zich te krijgen. Academici zoals Bryan R Wilson, Frank K Flinn, Alejandro Frigerio en talloze anderen hebben zich specifiek bezig gehouden met de vraag of Scientology een religie is en zij komen tot een positieve conclusie. Deze conclusies worden door Scientology natuurlijk gepresenteerd in hun handboek. Wilson maakte een twintigtal kenmerken van een godsdienst en Scientology slaagde in zijn waarschijnlijkheidsinventaris. Een Franse godsdienstsocioloog Regis Dericquebourg zag in Scientology een kosmologie waaruit richtlijnen en voorschriften voortkwamen, instrumenten en rituelen om dichter bij het goddelijke te komen en een gemeenschap van volgers wat volgens hem genoeg kenmerken zijn om als religie gekenmerkt te worden. Eigenlijk geven de zeven academici, die gepresenteerd worden in het handboek van Scientology International, die geloven dat Scientology een godsdienst genoemd kan worden allemaal min of meer dezelfde kenmerken: een gemeenschap, rituelen, een kosmologie en soms een bureaucratisch geloofsapparaat. De Argentijn Frigerio is de enige die ook vanuit geloofsbeleving van leden kijkt (de redelijke grote groep ex-leden die het hier niet mee eens is worden er natuurlijk buiten gelaten). Over het algemeen is deze analytische wijze om naar Scientology te kijken goed, maar het is ook een eenzijdige kijk. De argumenten waarom Scientology geen religie zou zijn, worden helaas niet behandeld. 31 Academische werken over Scientology hebben eigenlijk als enige argument
tegen erkenning van Scientology als religie het oneerlijke belastingvoordeel dat ze ermee krijgen. In mijn ogen echter is dit niet het enige punt waarop de zaak verandert wanneer Scientology erkend wordt als religie. Het bereiken van de status religie resulteert ook in een verandering van perceptie.
Scientology heeft dus veel kenmerken van een religie, maar zoals ook zal blijken, heeft Scientology tevens veel kenmerken van een commercieel bedrijf. De status van een religie in de Verenigde Staten levert een zeer gunstig belastingvoordeel op, dus het kan ook een strategie geweest zijn van oprichter L. Ron Hubbard om Scientology in een religieus jasje te steken. Dit vraagstuk is door velen behandeld, en het lijkt een welles-nietes discussie te zijn geworden tussen voor- en tegenstanders van de kerk.
In Nederland is slechts zeer recentelijk pas serieus gekeken naar het recht van Scientology op belastingvoordeel. Vanaf 1952 is de ANBI status in Nederland in het leven geroepen. Wanneer je een Algemeen Nut Beogende Instelling was, kon je deze status ontvangen en hiermee fiscaal voordeel winnen door geen belasting te betalen over giften. In 31 Church of Scientology International, Scientology: Theologie & praktijk van een Hedendaagse Godsdienst.
het begin leek het logisch dat iedere kerkgenootschap hiervoor in aanmerking kwam, maar volgens een enquête in 2012 werd het duidelijk dat men niet vond dat een kerk ook meteen een goed doel was en deze status verdiende.32 Scientology had zich vanaf de komst in
Nederland ingeschreven als kerkgenootschap en deze status altijd genoten totdat de belastingdienst begin 2003 naar de Hoge Raad stapte en 18 januari 2003 won. Scientology had toen geen ANBI status meer, maar gelieerde stichtingen zoals NaBeSa (Naar een Betere Samenleving) hadden dit nog wel en via deze stichting kon Scientology Amsterdam alsnog belastingvrij giften ontvangen. Tegenstanders van de kerk noemden NaBeSa een criminele dekmantelorganisatie.33 Scientology liet het hier niet bij zitten en 18 oktober 2013 wonnen ze
het recht op belastingvoordeel terug, met als argument dat de cursussen die Scientology aanbood vergelijkbaar zijn met de priesteropleidingen van een christelijke kerk. Maar voorlopig trekt de belastingdienst aan het langste eind, wanneer de Hoge Raad in Amsterdam opnieuw beslist dat Scientology geen Algemeen Nut Beogende Instelling is op 18 december 2014.34
2. Scientology; waar hebben we het over?
De kritiek die Wouter Hanegraaff geeft op het onderzoek naar sekten, namelijk dat het te veel als een sociaal, problematisch verschijnsel wordt gezien en dat de historische traditie overgeslagen wordt, is bij het bestaande onderzoek naar Scientology ook grotendeels van toepassing. Er is redelijk wat, maar nog steeds veel te weinig, literatuur te vinden over 32 Nederlands Dagblad 18-01-2012, te vinden op online krantenarchief vanaf 1990:
Academic.lexisnexis.nl
33 www.scamofscientology.nl
Scientology, bijna allemaal Anglo-Amerikaans, en daarin wordt vaak te vluchtig voorbij gegaan aan de precieze inhoudelijke leer van de kerk. Er was gewoon eens een fantasievolle man met een gevoel voor winstoogmerk die een vreemd verhaal verzon. Of dit gebrek aan aandacht voor de inhoudelijke leer van Scientology nu komt door te weinig bronnen vanwege de mysterieuze houding van de kerk of door een gebrek aan interesse is niet geheel duidelijk. Wellicht is het een combinatie hiervan. Door de explosie van informatie over Scientology op het internet wordt het ook steeds moeilijker om de echte waarheden er tussenuit te vissen. In dit hoofdstuk zal ik trachten de geboorte en ontwikkeling van Scientology in de Verenigde Staten weer te geven en hierbij de tijdsgeest niet vergeten. Ook zal ik ingaan op de leer van de kerk, in de eerste plaats vanuit de kerk zelf. Om een nieuwe religieuze beweging als Scientology te begrijpen moeten wij eerst kijken naar wat zij zelf zeggen te geloven. Andere bronnen zullen later aan bod komen. Daarbij komt de perceptie van nieuwe religieuze bewegingen in de Verenigde Staten aan bod. De verschillen tussen de Verenigde Staten en Europa worden ook op een rijtje gezet om te laten zien wat voor effect dit kan hebben op de ontwikkeling van nieuwe religieuze bewegingen als Scientology en de perceptie hiervan.
2.1 De basis van Scientology
Men moet dan misschien grote bedragen neerleggen voor cursussen en sessies binnen de Scientology kerk, een dik naslagwerk over basis elementen van Scientology wordt mij bij een bezoek aan de Scientology Kerk Amsterdam (SKA) op de Nieuwezijds Voorburgwal cadeau gedaan, nadat ik vriendelijk rondgeleid ben. De basis van de leer van Scientology zoals Scientologen dit zelf zouden uitleggen zal ik hieronder kort uitleggen.
“Het doel van de Scientology godsdienst is totale zekerheid te verwerven over het spirituele bestaan van de mens, zijn relatie tot het Opperwezen en diens rol in de eeuwigheid.”35
De wereld bestaat volgens Scientology uit Theta, ofwel levenskracht en MERT, ofwel het stoffelijk universum (materie, energie, ruimte en tijd). Een mens bestaat uit een lichaam (MERT), een verstand en een geest; de thetan. Mensen zijn te ver geraakt van de thetan, ze zijn hun spirituele identiteit kwijt en ze zijn daarom ongelukkig. Scientology wordt uitgelegd 35 Church of Scientology International, Scientology: Theologie & praktijk van een Hedendaagse Godsdienst.
als een religie die de kloof met de wetenschap overbrugt en een unieke technologie heeft ontwikkeld om een hoger spiritueel bewustzijn te krijgen en geluk te vinden. Deze technologie wordt dianetics genoemd. Eigenlijk is Scientology op te splitsen in dianetics en een dieper element wat ingaat op kosmologie en het bovennatuurlijke; de geheime kennis van het universum. Het doel van dianetics is om dichter bij je thetan te komen door de psychische trauma’s, zogenaamde engrammen, die door je verstand worden opgeslagen in een tijdspoor (je reactieve verstand), op te sporen en te vernietigen. Dit is de enige manier om spiritueel ‘clear’ te worden. Hiermee kom je dichter bij de thetan en is er verlossing te vinden. De technologie van dianetics kan men helpen om deze clear status te bereiken.
Wanneer je door middel van dianetics spiritueel gezond bent geworden, kun je acht dynamieken doorlopen, de Operating Thetans (OT). De eerste is de zelf, daarna komt het gezin, grotere groepen zoals collega’s of sportteams, dan de menselijke soort, vervolgens alle levensvormen, het stoffelijke universum, de theta en uiteindelijk het Opperwezen. Deze acht dynamieken zijn alleen beschikbaar als je de clear status hebt, omdat je de inhoud van de leer van de dynamieken anders niet goed gebruikt. (De inhoud van OT drie en OT acht staan inmiddels op het internet dankzij rechtszaken die ex-leden hebben aangespannen, en er zijn ook geluiden over oorspronkelijk vijftien dynamieken, maar hier kom ik nog op terug).
De twee belangrijkste gebruiken van Scientology zijn auditing en training over de geschriften van Hubbard. Auditing is de spirituele begeleiding tussen een Scientology geestelijke en een parochiaan, met behulp van een elektropsychometer, of een e-meter. Ceremoniën als de zondagsdienst, preken, huwelijken, begrafenissen en naamgevingen worden ook uitgevoerd binnen de kerk.36
De organisatiestructuur van de kerk is zeer groot en ingewikkeld. Scientology zelf legt uit dat er vele organisatorische elementen nodig zijn om behalve godsdienstige taken als auditing en training te verrichten, ook andere activiteiten op gang te houden zoals het werven van nieuwe leden, het besturen van de kerk, interne communicatie en het produceren van informatiemateriaal (of in andere woorden de PR, sales en marketingafdeling).37 De
moederkerk is de Church of Scientology International. Ze coördineren de activiteiten van alle kerken en missies en hebben een eigen uitgeverij. De kleinste afdelingen van Scientology zijn de geestelijken zonder kerk en de missies. Hierna komen de klasse V kerken. De SKA is ook 36 Church of Scientology International, Scientology: Theologie & praktijk van een Hedendaagse Godsdienst.
Een Naslagwerk. & Hugh Urban, ‘The Occult Roots of Scientology?: L. Ron Hubbard, Aleister Crowley, and
the Origins of a Controversial New Religion’ in: Nova Religio: The Journal of Alternative and Emergent
Religions, Vol. 15, 3 (Los Angeles 2012) 91-116, aldaar 102.
een klasse V kerk. Klasse V kerken worden omschreven als kerken waar diensten voor beginners en enigszins gevorderden worden verzorgd en waar geestelijken kunnen worden opgeleid. Ze zijn het middelpunt van een Scientology gemeenschap.38 Celebrity Centres zijn
klasse V kerken speciaal voor kunstenaars en plaatselijke autoriteiten, hoewel hun deuren volgens Scientology ook voor iedereen openstaan. Een stapje verder zijn er de Saint Hill kerken en de advanced organizations, die gevorderde trainingen en sessies aanbieden, met inbegrip van de OT niveaus. Deze kerken zijn te vinden in Los Angeles, East Grinstead, Kopenhagen en Sydney.39 De grootste kerk ter wereld is te vinden in Clearwater Florida. Hier
worden de hoogste niveaus van auditortraining verzorgd.
Al deze organisaties worden gerund door Scientologen met uiteenlopende functies, maar de hoogste functies zijn weggelegd voor de leden van de Sea Org; een internationaal broederschap met ongeveer 5000 leden. Deze mensen leven samen en delen alles collectief en stellen hun hele leven ter beschikking aan Scientology. Ze tekenen zelfs een contract waarmee ze voor de duur van een miljard jaar verbonden zijn met Scientology.40 Dit gaf oud-lid Nancy
Many de inspiratie voor de titel van haar memoires: ‘My Billion year Contract’. Het goedverkochte boek, wat in 2009 op de markt kwam, gaat over haar tijd op de Sea Org, een gemeenschap van Scientologen op zee waar volgens haar leden gehersenspoeld werden: mensen op de Sea Org waren niet meer in staat eigen keuzes te maken en waren passieve leden in de gemeenschap.41 Naast deze kerken en missies zijn er nog andere organisaties die in
het Scientology handboek genoemd worden: het Religious technology center voor het bewaken van orthodoxe tradities, de internationale lidmaatschapsverenging (IAS) verenigt leden over de wereld door maatschappelijke activiteiten te organiseren, Narconon is gericht op drugsrehabilitatie op basis van Hubbards leer en de Association for better living and education is een in 1988 opgerichte liefdadigheidsinstelling.42 Vele elementen van de leer, de
inhoud en de organisatie van de Scientology kerk zijn bekritiseerd en vergeleken met andere geloven of ideeën, hier zal ik in de loop van het hoofdstuk naar refereren. In het handboek van Scientology zelf staat niets over de veiligheidsdienst van Scientology; de Guardians office. Dit is echter ongetwijfeld ook een deel van de kerk en daarom blijft het ontrafelen van de precieze organisatie van de kerk zeer ingewikkeld.
38 Ibidem, 62-63.
39 Ibidem, 64.
40 Ibidem, 69.
41 Nancy Many, My Billion Year Contract: Memoir of a Former Scientologist (Los Angeles 2009), www.mybillionyearcontract.com.
2.2 Jaren 50 en 60 – een nieuwe religie in een tijd van angst
De leer zoals deze nu bestaat en hierboven beschreven wordt bij de Scientology kerk, is door de jaren heen steeds verder ontwikkeld en uitgebreid. Haar oorsprong ligt echter in de jaren vijftig. Door de groei en ontwikkeling van Scientology te volgen door de jaren heen, worden de keuzes die gemaakt zijn door de beweging iets meer duidelijk.
De meeste nieuwe religieuze bewegingen vinden hun oorsprong, of in elk geval hun opbloei, aan het eind van de jaren zestig. De tegencultuur was opgekomen en jongeren in de hele westerse wereld experimenteerden met drugs en alternatieve denkbeelden, vooral uit het oosten of uit westers esoterische tradities. Deze hippies overleefden het echter niet en nieuwe religieuze bewegingen kwamen als een soort opvolgers van de tegencultuur. Zoals Hanegraaff het mooi omschreef konden verwarde jongeren er nog steeds alternatieve denkbeelden op na houden maar ze waren in elk geval gere-integreerd in de maatschappij in een institutie.43
Scientology echter vindt haar oorsprong iets eerder. De grote oprichter en bedenker van Scientology is L. Ron Hubbard (1911-1986). Hoewel bijna alles in zijn biografie in twijfel wordt getrokken, komt zijn levensverhaal in grote lijnen op het volgende neer: hij is geboren en opgegroeid in Nebraska en is al snel een reis gaan maken in het verre oosten. Terug in de Verenigde Staten is hij aan de George Washington University bouwkunde en atoomfysica gaan studeren en in de Tweede Wereldoorlogging hij bij de marine, waar hij gestationeerd werd in de Filippijnen. Na de oorlog kwam Hubbard voornamelijk rond als schrijver van boeken over science fiction, waarvan de bekendste ‘Battlefield Earth’ is (1982) (in 2000 is dit boek verfilmd met in de hoofdrol John Travolta. Deze film heeft allerlei ‘prijzen’ gekregen in de categorie slechtste film). Waarschijnlijk heeft Hubbard zijn inspiratie voor dianetics gekregen toen hij terechtkwam in een ziekenhuis voor militairen.44 In 1950 schreef L. Ron
Hubbard een boek: Dianetics, the Modern Science of Mental Health. Hubbard vergeleek de mens in 1950 met een verkeerde geprogrammeerde rekenmachine. Dit probleem kon bij mensen verholpen worden door slechte ervaringen uit de programmering te halen.45 Deze
techniek zou een belangrijk onderdeel worden van Scientology, een gedachtegoed dat gecreëerd werd in de Koude Oorlog in de Verenigde Staten. Men was bang voor spionage van de Russen, en met de strijd in de ruimte werd er ook een angst voor UFO’s ontwikkeld. 43 Wouter Hanegraaff, Nieuwe religieuze bewegingen, 126-127.
44 Urban ‘The Occult Roots of Scientology?’ 94 & Church of Scientology International, Scientology 89-93.
Hubbard zelf was ook geobsedeerd door het communisme en hij presenteerde Scientology als de oplossing voor alle enge nieuwe uitdagingen van de nucleaire tijd.46
Scientology was niet alleen een oplossing, maar ook een wapen. Hubbard was bang dat de communisten de kennis van Scientology zouden stelen en daarmee een krachtig wapen in handen zouden hebben. Over deze zorg schreef Hubbard talloze brieven aan de FBI en president Hoover. Later zou hij ook claimen dat Russen en Cubanen hem geld hebben geboden voor ‘de geheime kennis van het universum.’47 Om al deze dreigingen voor de kerk
het hoofd te bieden nam Hubbard een aantal maatregelen. In 1966 had Scientology haar eigen inlichtingendienst, onder leiding van Hubbards vrouw Mary Sue; de Guardians Office. Deze eigen inlichtingendienst initieerde meerdere lastercampagnes tegen critici van de kerk, waaronder politici, journalisten en overheidsinstellingen. In 1979 zou ze veroordeeld worden tot vijf jaar gevangenisstraf en kreeg ze een boete van 10.000 dollar voor het illegaal samenzweren tegen overheidsinstellingen.48
De E-meter, het instrument dat binnen Scientology gebruikt werd tijdens sessies om spiritueel ‘clean’ te worden, kon als leugendetector gebruikt worden. Ook werden nieuwe ‘ethics’ ontwikkeld om ‘potential trouble sources’ (PTS) en ‘suppressive persons’ (SP) op te sporen. Er kwam een beleid van fair game, wat inhield dat als je een vijand van de kerk was, alles geoorloofd was om je tegen te houden (dit heeft om PR en wettelijke redenen slechts drie jaar stand gehouden, tussen 1965 en 1968, maar ‘suppresive persons’ zijn er nog steeds, zo is verslaggever van het Parool Bart Middelburg op de lijst ‘suppresive persons’ gekomen dankzij zijn kritische artikelen over de beweging). Al deze maatregelen waren genomen in de veronderstelling dat Scientology een belangrijk deel was van de Koude Oorlog, en zo kreeg de kerk een erg vijandige organisatiestructuur en een dubieuze naam door al haar gevechten met de inlichtingendiensten van de Verenigde Staten. Zoals Hugh Urban in zijn overzichtswerk over Scientology benadrukt, is de tijdsgeest van de Koude Oorlog een belangrijke factor geweest in de opkomst van de nieuwe religieuze beweging. Hij noemt het zelfs ‘a Cold War religion.’49 Ik zou willen benadrukken dat de angstcultuur van de Koude
Oorlog waarschijnlijk voornamelijk de organisatiestructuur van de kerk beïnvloed heeft. De vijandigheid, de creatie van een inlichtingendienst en de geheime operaties zijn inderdaad goed te linken aan een tijd waarin een stille oorlog werd gevoerd. De jaren vijftig waren echter ook een spirituele marktplaats, waar men elementen uit iedere godsdienst of spirituele 46 Hugh Urban, Scientology. A history of a new religion, 89-90.
47 Urban, Scientology, 97-98.
48 Hugh Urban, Scientology, 111-112.
traditie kon kiezen die hem/haar het beste bevielen.50 Hubbard heeft voor zijn nieuwe geloof
uit vele verschillende hoeken inspiratie gehaald.
Zoals in vorig hoofdstuk beschreven, wordt Scientology ingedeeld in westers esoterische tradities en nieuwe ideeën zoals science fiction, maar de leer bevat ook veel elementen uit oosterse tradities. Uit het oosten komt duidelijk het idee van reïncarnatie, en door Hubbards reizen in dat gebied is het een logische verklaring dat een deel van deze ideeën in Hubbards visie terug te zien is. Iets moeilijker te bewijzen zijn de banden tussen Hubbard en westers esoterisme en dan in het bijzonder met de satanist Aleister Crowley. Hugh Urban wijt de absentie van de suggestie dat Crowley een inspiratie was voor Hubbard aan het feit dat Scientology de connectie ontkent en waarschijnlijk een rechtszaak zal aanspannen wanneer iets anders gesuggereerd wordt. Toch waagt hij in een artikel een poging; er zijn inderdaad parallellen te trekken, zoals het idee van de supermens, het geloof in astrale projectie (uit het lichaam ervaringen) en het scheiden van de geest en het lichaam. Hubbard en Crowley zouden zelfs gecorrespondeerd hebben, maar deze correspondentie is in handen van de kerk. Hubbard zou hetzelfde hebben geloofd als Crowley, alleen hij gebruikt wetenschappelijkere rituelen en benamingen dan Crowley.51 Hoe dan ook: de veelzijdige nieuwe religieuze beweging met een
groeiende ingewikkelde organisatiestructuur belandde in de jaren zeventig in een nieuwe oorlog; namelijk de Amerikaanse oorlog tegen de cultus.
2.3 Ontwikkeling van Scientology in Amerika; “a dangerous, greedy, cult”
De jaren zeventig werden ingeluid met de Manson moorden. De Manson Family drong 8 augustus 1969 een huis binnen en vermoordde meerdere mensen, waaronder de zwangere actrice Sharon Tate. Deze gruwelijke misdaad, begaan door een spirituele groep, maakte de paniek rondom alle sekten en culten zeer groot. Scientology werd gezien als een van de gevaarlijkste en meest afwijkende groepen van allemaal. Ex-leden beaamden het gevaar en de hersenspoelpraktijken waarvan Scientology vaak beschuldigd werd. In de Amerikaanse media werd Scientology keer op keer neergezet als gevaarlijke organisatie die zwakke mensen 50 Robert Ellwood, The Fifties Spiritual Marketplace: American Religion in a Decade of Conflict (New Brunswick, 1997), 1–26.
hersenspoelde om ze maar erbij te krijgen.52 Academici vinden herenspoelen over het
algemeen een te simplistisch concept. Bekering tot Scientology kan een krachtige gedachtehervormer zijn en een radicale ommezwaai betekenen in het mentale en spirituele bestaan van een persoon maar hersenspoelen gaat wel heel ver.53 Het is voor velen echter een
prettige verklaring voor de bekering tot een nieuwe religieuze beweging. Op deze manier hoeven ex-leden zich niet te schamen en ook de familie is gevrijwaard van verantwoordelijkheid. Eileen Barker maakt de rake opmerking dat rekrutering waarbij sprake is van misleiding niet hetzelfde is als hersenspoelen. Als mensen slachtoffer zijn van hersenspoelen, zijn ze niet bij machte om zelf een beslissing te nemen.54 Hier sluiten de
meeste academici zich bij aan. Hubbard zelf geloofde overigens wel in hersenspoeling. Volgens hem was de hele wereld gehersenspoeld en was Scientology de enige manier om ze te genezen.55 In tegenstelling tot de academici namen de Amerikaanse media en vele
anti-cultus groeperingen het gevaar van Scientology wel degelijk serieus en zo werd de Scientology kerk in de jaren zeventig en tachtig neergezet als een gevaarlijke cultus, een typische morele paniek.
Behalve het hersenspoelen was er ook nog een ander punt waarop Scientology aangevallen werd: de organisatiestructuur, die bijzonder veel gelijkenissen vertoont met een zakelijk bedrijf en de hoge kosten die de kerk rekent voor haar diensten. Iemand die de spirituele ladder van Scientology wil beklimmen, is al gauw duizenden dollars verder. Hugh Urban zegt hierover het volgende:
“Scientology is perhaps best understood not simply as “a religion” but rather as an extremely complex “multi-faceted transnational organization.” Of which religion is one – but only one – aspect.”56
Vergeleken met vele Amerikaanse media is dit nog een zeer positieve omschrijving van de sekte. Scientology werd door de Amerikaanse media bestempeld als de cult of greed.57 Dit
kwam grotendeels door het grootste gevecht van de kerk in de Verenigde Staten: het gevecht met de Amerikaanse belastingdienst (IRS). Honderden rechtszaken zijn er geweest en modder 52 Urban, Scientology, 124-125.
53 Eileen Barker en Richard Singelenberg, Nieuwe religieuze bewegingen. Een praktische inleiding, 9-10.
54 Barker en Singelenberg, Nieuwe religieuze bewegingen, 16-17.
55 Urban, Scientology, 129.
56 Urban, Scientology, 131.
werd aan beide kanten gegooid. Hubbard heeft het eerste amendement, vrijheid van godsdienst, als verdediging aangevoerd voor de praktijken van Scientology. Hij wilde dat zijn beweging erkend zou worden als religie, wellicht mede omdat dit een enorm belastingvoordeel met zich mee zou brengen (hoewel zijn autoriteit als profeet en de controle over een religieuze beweging ook goede argumenten waren)58. Om deze reden ging het
uiterlijk van de beweging er steeds christelijker uitzien. Auditors moesten een zwart pak dragen en een kruis bij zich hebben en er kwam een zondagdienst.59 (De SKA heeft in de
kelder ook een kleine ruimte met een stuk of twintig stoelen en een spreekgestoelte, wat erg christelijk aandoet. Mij werd verteld dat het niet erg populair was onder de Scientologen in Amsterdam, en dat het op zondag werd gehouden simpelweg omdat dan de meeste mensen vrij waren).
Wellicht hebben deze uiterlijke zaken geholpen, want in 1993 is de Scientology kerk door de IRS erkend als religieuze organisatie, wat betekende dat Scientology in de Verenigde Staten na 30 jaar een belastingvrije status kreeg. Zoals ik in hoofdstuk een al noemde; de IRS heeft veertien punten waaraan een organisatie moet voldoen om als religieus bestempeld te worden: een duidelijk wettelijk bestaan, een erkend credo en een vorm van aanbidding, een duidelijke kerkelijke bureaucratie, een formele doctrine, een duidelijk religieuze geschiedenis, een lidmaatschap dat niet geassocieerd wordt met een andere kerk of afscheiding van een kerk, een organisatie van gewijde ambtsdragers die allen juiste voorgeschreven studies hebben gevolgd, een eigen schrift, eigen gebedshuizen, regelmatige kerkdiensten, speciaal godsdienstonderwijs voor de jeugd (sundayschool) en een speciale school voor de opleiding van geestelijken.60 Na dertig jaar is het Scientology gelukt om aan al deze punten te voldoen.
Hoewel Scientology is erkend als godsdienst in de Verenigde Staten zijn mensen kritisch en sceptisch gebleven tegenover Scientology. De populariteit van de bestseller My Billion Year Contract laat dit zien en bijvoorbeeld ook de South Park aflevering ‘Trapped in the Closet’ die in 2006 uitkwam. In deze aflevering worden beroemde aanhangers van Scientology Tom Cruise en John Travolta te kakken gezet en het gelekte geheim van het OT III niveau werd geanimeerd. Uit rechtszaken van ex-leden Larry Wollersheim en Steven Fishman is de ‘geheime kennis’ van OT niveau III gereconstrueerd.61 Het zou inhouden dat
een buitenaards wezen genaamd Xemu of Xenu de aarde ooit heeft gebruikt om een massamoord te plegen, aangezien het universum overbevolkt was. De thetans van al deze 58 Bainbridge & Stark ‘Scientology, te be perfectly clear’ 130.
59 Ibidem, 171.
60 Bruce J Casino, ‘Defining Religion in American Law’.
vermoorde wezens zijn achtergebleven op aarde en zijn gaan kleven aan mensen, wat een negatief effect zou hebben op onze gesteldheid. Dit zijn de thetans die je door middel van auditing achter je kunt laten. De aflevering van South Park werd in 2006 genomineerd voor een Emmy Award en is door TV Guide gerangschikt op nummer zeventien op de lijst van "TV's Top 100 Episodes of All Time".62
De beroemdheden die opkomen voor Scientology lijken ook niet genoeg te helpen om het imago van Scientology te redden. Onlangs is er een nieuwe documentaire uitgekomen over Scientology waarin oudleden een boekje opendoen over hun teleurstellingen en de dwangpraktijken van de kerk: ‘Going Clear: Scientology and the Prison of Belief’. Deze documentaire is enorm goed ontvangen en zal het imago van de kerk ongetwijfeld meer schaden.63 Toch is het ledenaantal in de Verenigde Staten zeer groot; volgens de kerk zelf zijn
er meer dan drie miljoen leden maar andere onderzoeken van universiteiten wijzen uit dat er niet meer dan 60.000 leden geweest zijn.64 Dat blijft een succesverhaal voor een nieuwe
religieuze beweging; het is de grootste nieuwe religieuze beweging van de twintigste eeuw, en de beweging is succesvol uitgebreid naar onder andere Europa. Groot-Brittannië kreeg als eerste te maken met Scientology, aangezien Hubbard ook een tijdje gewoond heeft in East Grinstead, maar in de jaren zeventig deed Scientology haar intrede in het vaste land van Europa, waaronder Nederland. In de Verenigde Staten zelf was de strijd na 1993 zeker niet voorbij. Want met de opkomst van het internet waren de geheimen van Scientology niet meer veilig, wereldwijd konden deze opgezocht worden, en hoewel de kerk heeft geprobeerd dit tegen te gaan, het lukte niet.
2.4 Een nieuwe vijand: het internet
Het OT III niveau, over leider Xemu en zijn massamoord op planeet aarde, is niet het enige geheim wat gelekt is en over heel het internet te vinden is. In OT VIII zou men erachter komen dat Jezus Christus een homoseksuele driftkikker was, en dat Hubbard de incarnatie was van de antichrist was. Antichrist was namelijk een ander woord voor lucifer, wat eigenlijk ‘brenger van het licht’ betekende.65 Deze geheimen werden openbaar gemaakt door
ex-leden voornamelijk in rechtszaken, maar ze werden globaal verspreid over het internet en hier speelde geografie geen rol meer; lezers en reacties kwamen over de gehele wereld. 62http://www.imdb.com/list/ls003292090/
63 GOING CLEAR: SCIENTOLOGY AND THE PRISON OF BELIEF, Reg. Alex Gibney, Jigsaw productions, 25 januari 2015.
64 Uitslagen van meerdere universitaire onderzoeken te vinden op: http://www.lermanet.com/howmany.htm
