Hoewel over Scientology in de Verenigde Staten meerdere werken te vinden zijn, als niet academisch dan wel van ex-leden die hun verhaal hebben laten publiceren, over Scientology in Nederland is eigenlijk weinig tot niets geschreven. Dit heeft ongetwijfeld te maken met het zeer matige succes van Scientology in Nederland. Hoewel ze een geweldige locatie in hartje Amsterdam hebben, zijn er waarschijnlijk nooit veel meer dan tweehonderd actieve leden geweest in Nederland. Dit betekent echter niet dat de kerk geen commotie heeft veroorzaakt in de Nederlandse media. Buurlanden Duitsland en België toonden wel degelijk interesse in de nieuwe religieuze beweging en ook Frankrijk was zeer bezorgd wanneer Scientology in hun land aankwam. Daarbij is Nederland misschien niet vatbaar voor de mogelijke gevaren
van een nieuwe sekte, maar wanneer vrijheid van meningsuiting, bijvoorbeeld op het internet, in de jaren negentig werd aangetast door de beweging, klonk de verontwaardiging door in alle landelijke kranten. Daarbij is dit onderzoek niet alleen interessant omdat het als eerste de geschiedenis van Scientology in Nederland bekijkt, maar het snijdt ook een groter thema aan van religieus bewustzijn in Nederland en de manier hoe Nederlanders omgaan met religieuze nieuwkomers.
In dit hoofdstuk zal ik de perceptiegeschiedenis van Nederland schetsen met betrekking tot Scientology. Het eerste mediabericht in Nederland over Scientology vindt plaats in de zomer van 1968 en de berichtgeving gaat door tot de dag van vandaag (begin 2015). Dankzij een gebrek aan literatuur over Scientology in Nederland zal ik mij volledig laten leiden door landelijke kranten met hier een daar een politiek rapport en algemenere werken over nieuwe religieuze bewegingen in Nederland.
3.1 Nederland hoort van een nieuwe sekte in buurland Engeland: jaren zeventig
Op 8 augustus 1968 verscheen er voor het eerst een artikel over Scientology in dagblad de Tijd onder de titel: ‘Scientologie gevaar voor de volksgezondheid. Rumoer rond ‘Sekte van Ron’.70 In dit artikel werd beschreven hoe Groot-Brittannië worstelde met de nieuwe sekte. Ze
wilden de leden die overgekomen waren uit de Verenigde Staten geen verblijfsvergunning geven omdat Scientology een gevaar zou zijn voor de volksgezondheid. Ook was Groot- Brittannië niet blij met Hubbards schip dat ronddobberde voor East-Grinstead. De toon was beschrijvend en luchtig, want Scientology was nog een ver-van-Nederlands-bed-show. De titel was zonder meer sensationeel, maar of hier echt een panieksfeer gecreëerd wilde worden, is discutabel. Een week later besteedde ook het Vrije Volk een artikel aan de nieuwe rage in Engeland. Hoewel ook in dit artikel de toon cynisch en afstandelijk is, er werd wel gewezen op het gevaar van de beweging:
“De Engelse scientologie zou zich, anders dan vroeger de Amerikaanse, te buiten gaan aan methodes, die aan chantage grenzen. Veel wijst er op dat de Engelse versie van de scientologie dreigt uit te monden in een autoritaire, haatdragende sekte, met zoveel kwalijke kanten, dat men er moeilijk meer de glimlach voor kan opbrengen, die de eerste geschriften van Hubbard nog konden ontlokken.”71
70 Dagblad de Tijd 08-08-1968, te vinden in online krantenarchief: Delpher.kranten.nl.
Het is opmerkelijk dat de beweging in Engeland als agressiever werd gezien dan in de Verenigde Staten, maar waarschijnlijk is dit vooral om Engeland angst aan te jagen en om de nieuwkomers zich onwelkom te laten voelen. Maar na deze artikelen leek Nederland alweer klaar te zijn met de nieuwe beweging en de rest van de jaren zestig kwam Scientology slechts nog twee keer in lichte vergelijkingen aan bod. Begin juni 1970 echter kwam het Vrije Volk met de sensationele titel: ‘Scientology dringt Nederland binnen.’ Het artikel begon met de volgende zin:
“De volgelingen van de L. Ron Hubbard-gedachte — men herinnerde zich de opzienbarende zelfmoorden in Engeland — hebben nu ook in ons land een bruggehoofd gevormd.”72
Na deze aankondiging was het echter weer even stil op gebied van Scientology, totdat ze waarschijnlijk goed gesetteld waren in Nederland en vanaf 1973 stond de Telegraaf vol met advertenties van de nieuwe beweging. De Scientology Kerk gevestigd te Amsterdam bood communicatiecursussen aan voor een bijdrage van 52,50 gulden welke je gelukkig en succesvol zouden maken.73 Het feit dat er al in 1973 een werkgroep werd aangesteld om
Scientology in Nederland te onderzoeken, lijkt toch te insinueren dat Nederlandse beleidsmakers ondanks de weinige aandacht in de Nederlandse media, gealarmeerd waren door de reputatie van Scientology in het buitenland. Werkgroep Dekker werd in het leven geroepen door ambtenaren van Volksgezondheid handelend op persoonlijke titel (niet op basis van besluitvorming op ministerieel niveau). Werkgroep Dekker was een groep van acht ambtenaren van de Ministeries van Justitie en Volksgezondheid en deskundigen op het gebied van geestelijke gezondheidszorg, maar de groep kwam echter gelijk in moeilijkheden omdat een van de deelnemers van de werkgroep een Scientoloog was en een publicatieverbod eiste, wat maakte dat de werkgroep uit elkaar viel. Ondanks het gebrek aan de afronding en publicatie van de bevindingen van de werkgroep, speelde dit voorval het slechte imago van Scientology in de hand. Nog steeds vonden Nederlandse kranten het voorval echter niet interessant genoeg om te noemen. Alleen het Vrije Volk plaatste een artikel met de neutrale titel: ‘Scientology weert zich tegen achterdocht.’74
72 Het Vrije Volk 10-06-1970, Delpher.kranten.nl.
73 De Telegraaf 28-04-1973, 30-04-1973, 02-05-1973, 03-05-1973, 04-05-1973, 18-05-1973, 25-05- 1973, Delpher.kranten.nl.
In 1978 leek Scientology het voor het eerst aan de stok te krijgen met de justitie van Duitsland en Frankrijk. Dit werd opgemerkt door de Telegraaf en het Nederlands Dagblad. De Telegraaf plaatste in augustus een groot artikel waarin voor het eerst bezorgdheid klonk. Ouders waren terecht ongerust over kinderen die lid werden van Scientology en de werkgroep die bijeen was geroepen, was jammer genoeg nooit verder gegaan omdat ze bang waren voor processen, aldus de verslaggever van de Telegraaf. Ook de processen in West-Duitsland, Frankrijk en de Verenigde Staten zouden reden moeten zijn tot meer ongerustheid in Nederland. In een apart kopje werd de filosofie van Scientology beschreven, waar toch weer die cynische toon klonk:
“De ‘religie’ - in feite een vorm van psychotherapie voor amateurs – waartegen het Nederlands Instituut voor Psychologen al met klem heeft gewaarschuwd, is uitgevonden door de Amerikaan Ron Lafayette Hubbard (67) … die enkele onduidelijke titels bezit en claimt een reis naar Venus te hebben gemaakt, vandaar zijn kennis.”75
Ook het Nederlands Dagblad was ongerust maar zij waarschuwden meer voor een goddeloze toekomst waarin stuurloosheid zou leiden tot gevaarlijk sektegedrag, zoals Scientology.76 Dat
jaar leek het begin te zijn van een stijging in berichtgeving, maar hoewel er in 1979 achttien artikelen over Scientology gingen, wat meer is dan alle artikelen tot dan toe bij elkaar, gingen de meeste artikelen over Scientology in het buitenland. De artikelen die wel over Scientology in Nederland gingen, kwamen uit het Vrije Volk en de Telegraaf. De Telegraaf plaatste eind november een geestige column waaruit bleek dat Nederland het niet serieus nam. Zo werd Scientology “een mallotig stelsel van snelkookmystiek en nepwetenschap” genoemd.77 Het
Vrije Volk sloeg nog wel een iets serieuzere toon aan in twee artikelen over het gevaar van sekten voor de jeugd, maar hier was Scientology niet het doelwit, maar meer godsdienstige sekten in het algemeen, zoals de titel van 1 december 1979 verried: “Godsdienstige sekten brengen jongeren tot volkomen slavernij.”78 In dit artikel werd ook gezegd dat er in Nederland
maar maximaal 3000 aanhangers waren van Scientology.79 (en dat zijn er in de praktijk
waarschijnlijk nog veel minder geweest). 75 De Telegraaf 05-08-1978, Delpher.kranten.nl.
76 Nederlands Dagblad 16-12-1978, Delpher.kranten.nl.
77 De Telegraaf 24-11-1979, Delpher.kranten.nl.
78 Het Vrije Volk 01-12-1979, Delpher.kranten.nl.
Er kan dus geconcludeerd worden dat los van het groeiende aantal advertenties van de beweging zelf en hier en daar wat schandalen in het buitenland Nederland niet onder de indruk was van Scientology. In een tijdsspan van twaalf jaar zijn er nog geen veertig artikelen geschreven waarin Scientology een hoofd- of zelfs een bijrol heeft. Ongeveer de helft hiervan ging over Scientology in het buitenland, en de rest sprak over Scientology als een van de sekten naast bijvoorbeeld de Hare Krisjna’s of de Baghwanbeweging. Dit zou de volgende tien jaren groeien tot 120 artikelen.
3.2 De Jaren tachtig
De berichtgeving in het jaar 1980 staat voornamelijk in het teken van Frits Bom en zijn omstreden aflevering over Scientology in het programma ‘Ombudsman’. In dit programma deed iemand zich voor als geïnteresseerde in Scientology en deze persoon heeft filmopnames in de kerk gemaakt.80 Alle kranten, met uitzondering van de Volkskrant, hebben de rechtszaak
die Scientology tegen de VARA heeft aangespannen nauwlettend in de gaten gehouden. Het Vrije Volk nam hierin het voortouw en liet beide kanten van de medaille zien. Ze lieten een voorstander van Scientology aan het woord die het programma ‘opruiing tegen religieuze minderheden’ noemde, maar ook een liefhebber van het programma die vond dat Frits Bom uitstekend werk heeft geleverd met het belichten van de commerciële praktijken van de beweging.81 De zaak werd uiteindelijk verloren door Scientology. Begin 1981 zou
Scientology nog medewerking weigeren aan het programma ‘onbetaalde rekening’ van de KRO, wat volgens De Waarheid een gemiste kans was voor Scientology.82
In 1980 werd er in Nederland een commissie samengesteld om onderzoek te doen naar nieuwe religieuze bewegingen, met als invalshoek het beschermen van geestelijke gezondheid en het tegengaan van de eventuele psychische schade die activiteiten van nieuwe religieuze bewegingen konden berokkenen. Onder het voorzitterschap van Tobias Witteveen werd ook Scientology onder de loep genomen. In de media werd dit niet echt opgepikt, wat wellicht ook logisch was omdat de uitkomsten van het rapport pas vier jaar later zouden verschijnen.83
Alleen het Nederlands Dagblad en De Waarheid publiceerden kleine artikeltjes waarin
80 Handelingen Tweede Kamer 1980-1981, 20 november 1980.
81 Het Vrije Volk 25-10-1980, Het Vrije Volk 29-10-1980, Delpher.kranten.nl.
82 De Waarheid 02-04-1981, Delpher.kranten.nl
83 Commissie Witteveen, Tweede kamer der Staten-Generaal vergaderjaar 1983-1984, 16.635: onderzoek betreffende sekten.
duidelijk werd dat de Kamercommissie te weinig steun kreeg van de regering.84 Begin 1981
berichtten het Vrije Volk en het Nederlands Dagblad nog over de onwilligheid van Scientology om mee te werken aan een enquête van de Kamercommissie. Deze commissie heeft in 1984 verklaard dat haar kosmologie Scientology zeker te bestempelen was als religieus. De aantijgingen van kapitalisme en geldelijk gewin waren volgens de Kamercommissie onterecht, kijkend naar de balans van de Scientology Kerk Amsterdam (SKA) en kijkend naar hun hogere doel: verspreiding van een ideologie. Wel eindigde de commissie met het advies dat de Scientology kerk de druk op haar leden om zich zonder kritiek aan de ideologie van de organisatie te conformeren moest verminderen. Daarbij zouden ze voorlichtingen moeten geven aan beginnende leden over alle aspecten van de organisatie, omdat de groep anders op gespannen voet zou staan met een tweetal grondrechten: vrijheid van godsdienst en eerbiediging van een persoonlijke levenssfeer.85
Het rapport van commissie Witteveen ontving veel kritiek op meerdere vlakken. Waarom waren bijvoorbeeld evangelische bewegingen niet meegenomen? Aan de ene kant tastte een dergelijk rapport religieuze vrijheid aan en aan de andere kant moest Nederland niet zo makkelijk zijn in het accepteren van alle groepen als kerkgenootschappen in verband met het grote belastingvoordeel.86 Dit waren precies de problemen waar de Verenigde Staten al
eerder mee te kampen heeft gehad. De milde reactie van Nederland op de sekten lag in de lijn van ons tolerante beleid, maar dat betekende niet dat iedereen zich hierbij neerlegde. In 1984 kwam er tevens een sektenrapport vanuit het Europees Parlement, welke minder tolerant was en meer regels en sancties oplegde aan nieuwe religieuze bewegingen, zoals het idee van een gemeenschappelijk optreden van alle lidstaten tegen rechtsovertredingen van nieuwe religieuze bewegingen.87 Alle kranten besteedden veel ruimte aan artikelen over het
Nederlandse sektenrapport, en bijna allemaal hadden een apart kopje over Scientology.88 De
meest kritische noot kwam wel van het orthodox protestantse Nederlands Dagblad. Zij hadden liever de strenge toon van het Europese sektenrapport terug gezien:
84 Nederlands Dagblad 24-11-1980, De Waarheid 27-11-1980, Delpher.kranten.nl.
85 Commissie Witteveen, Tweede kamer der Staten-Generaal vergaderjaar 1983-1984, 16.635: onderzoek betreffende sekten, 157-158.
86 Nederlands Dagblad 23-05-1984, de Telegraaf 19-05-1984 Het Vrije Volk 23-05-1984, Delpher.kranten.nl.
87 http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+REPORT+A4-1997- 0408+0+DOC+XML+V0//NL
88 Trouw 11-5-1984, Parool 11-05-1984, NRC 11-05-1984, Algemeen Dagblad 11-05-1984, Archief Koninklijke bibliotheek Den Haag.
“Een vreemde conclusie? Jazeker. Maar het wordt wat duidelijker als we de voorzitster van de commissie, mevr. Haas-Berger (PVDA) op een persconferentie horen zeggen: laten we hopen dat door dit rapport een sfeer van beter onderling vertrouwen zal ontstaan. Dat is dus de reden waarom het rapport van de sektencommissie zo vriendelijk is voor de meeste sekten. Men denkt: als wij niet zo wantrouwend tegenover de sekten zullen zijn, zullen ze zelf ook steeds milder en vriendelijker worden. Is dat zo? Helaas, de praktijk leer anders.” Het rapport van het Europese parlement is afwijzender en beter. De strikken van de Satan. Dat kunnen sekten zijn.”89
Behalve dat de regering zich ging bemoeien met ‘sekten’, leek heel Nederland zich in het begin van de jaren tachtig steeds meer bewust van de nieuwe religieuze bewegingen. Oud- wielrenner Paul Rood kreeg in de het Vrije Volk uitgebreid de aandacht omdat hij zijn drugsprobleem heeft kunnen verslaan met behulp van Scientology. Behalve de televisie programma’s over sekten en Scientology op de VARA en de KRO besteedde ook ‘Andere Tijden’ een aflevering aan sekten en het leverde ook inspiratie op voor de film ‘Maya’ en toneelstukken als ‘Tintelende Vitaliteit van het Centrum’.90 Behalve de aanwezigheid van
sekten in de kunst en op televisie werd er ook geschreven over sekten. Predikant Sipke van der Land schreef in 1980 een handboek over sekten met de titel ‘wat bezielt ze?’. Socioloog Paul Schnabel als tegenwicht schreef ook een werk over sekten in 1982, waarbij hij benadrukte dat sekten niet gevaarlijk waren.91 In deze werken staat het probleem van de
erkenning van Scientology als religie in Nederland niet centraal, maar de vraag ofwel deze ‘sekte’ gevaarlijk is of niet. Hoewel dit destijds een prangende vraag was, zou de grotere vraag moeten zijn of Scientology geaccepteerd zou moeten worden als religie en wat voor consequenties dit zou hebben voor de groep alswel het Nederlandse beleid tegenover de (religieuze) groep. Dit gebrek aan focus op het problematische aspect van de erkenning Scientology of niet is ook te vinden in de Anglo-Amerikaanse literatuur. Alleen Hugh Urban waagt zich aan dit vraagstuk, maar ook meer vanwege het belastingvoordeel dan verder beleid of andere consequenties.92
Hoewel Schnabels werk veel aandacht kreeg, toch lieten in 1983 de Samenwerkende Ouders Sekteleden zich voor het eerst in de media horen (SOS). Dit christelijke initiatief, dat 89 Nederlands Dagblad 26-05-1984, Delpher.kranten.nl.
90 Het Vrije Volk 23-01-1982 & 26-1-1982, Nederlands Dagblad 20-07-1982, de Waarheid 05-03-1982, Delpher.kranten.nl.
91 Paul Schnabel, Tussen stigma en charisma — Nieuwe religieuze bewegingen en geestelijke
volksgezondheid (Rotterdam 1982).
al actief was vanaf 1979, liet weten dat alle sekten wel gevaarlijk waren en dat zij een opvangtehuis hebben geopend voor ex-sekteleden.93 Het Nederlands Dagblad besteedde een
pagina aan een artikel over jongeren die uit sektes traden en liet psycholoog Frans Derks aan het woord die had onderzocht dat het probleem van jeugdsekten niet zo groot was. Maar hiertegenover stond een woordvoerster van SOS, die de conclusies van Derks wegwuifde:
“Wanneer vind je een probleem groot? Bovendien; als twintig jongeren ten gronde gaan aan drugs, staan de kranten er vol van. Aan jeugdsekten gaan ook tientallen om niet te zeggen honderden jongeren de vernieling in.”94
Vanaf hier, begin tachtiger jaren, beginnen we langzaam twee groepen in de media te onderscheiden; de groepen die Scientology wel degelijk gevaarlijk achten en de groepen die sekten nog steeds raar vinden, maar hun schouders ophalen bij het bestaan ervan. Het is volgens de tweede groep misschien kwalijk of bizar wat die mensen doen, maar het is zeker niet gevaarlijk. Zoals hierboven al kan worden opgemerkt was het Nederlands Dagblad niet overtuigd van de onschuld van sekten zoals Scientology. Het Vrije Volk echter plaatste dezelfde dag dat het Nederlands Dagblad hard uithaalde naar sekten een tegenovergesteld artikel met als titel: ‘De Sektejacht mag als gesloten worden beschouwd.’95 Dit artikel
benadrukte dat het christendom ooit ook een sekte was en dat we altijd kunnen vertrouwen op het burgerlijk wetboek en de rechter, ook bij sekten. Bovendien mocht de term sekte niet meer gebruikt worden, de connotatie is te negatief. Nederland werd voor het eerst aangespoord om nieuwe religieuze bewegingen in plaats van sekten te gebruiken. Op basis hiervan zou voorzichtig gesteld kunnen worden dat christelijke groeperingen meer moeite hebben gehad met de opbloei van sekten in de jaren tachtig, op basis van christelijke versus seculaire kranten. De Telegraaf leek voornamelijk geïnteresseerd wanneer er sensatieberichten waren over Scientology. Toen de zoon van Hubbard dan ook een interview gaf aan Amerikaanse media waarin spannende roddels uitkwamen over de banden van Hubbard met de KGB bijvoorbeeld, deed de Telegraaf hier uitgebreid verslag over.96
Op 24 januari 1986 stierf L. Ron Hubbard, iets wat geen krant kon overslaan. Op wat berichten over Scientology in het buitenland na werd het vanaf 1987 iets rustiger in de media. Halverwege 1987 was er nog wat ophef over Narconon, de tak van Scientology die 93 Nederlands Dagblad, 22-01-1983, Delpher.kranten.nl.
94 Nederlands Dagblad, 26-10-1983, Delpher.kranten.nl
95 Het Vrije Volk 26-05-1984, Delpher.kranten.nl
drugsverslaafden probeerde te rehabiliteren volgens Hubbards methoden. De opvangcentra van Narconon zouden volgens de Federatie van instellingen voor alcohol en drugs (FZA) zeer slecht zijn en Narconon zou balanceren op wettelijke grenzen.97 Maar op deze berichtgeving
na eindigen de jaren tachtig rustig op gebied van berichtgeving betreft Scientology. 3.3 De jaren negentig, een rustig begin
In het begin van de jaren negentig leek de interesse voor sekten in het algemeen en Scientology in het bijzonder enorm afgezwakt. Van 1990 tot en met 1994 waren er gemiddeld zo’n zes artikelen per jaar te vinden over Scientology. Maar deze stilte was slechts tijdelijk, want in 1995 barstte een bom met een enorme golf nieuws over Scientology en haar strijd in buurlanden Duitsland en Frankrijk. Daarbij kwam nog eens de grootste verontwaardiging in Nederland; de rechtszaken over auteursrecht op internet. De ‘geheime’ kennis van Scientology was dankzij rechtszaken aangespannen door ex-leden gelekt op internet. Nederlandse internet aanbieders en journalisten plaatsten dit op websites, met als gevolg dat er nu in Nederland ook grote rechtszaken begonnen. De rechtszaak tegen Frits Bom en de VARA viel hierbij in het niet. Ten slotte waren tot noch toe de berichten over John Travolta