KEru<VERBAND
n GEREFORMEERD-KERKREGTELIKE STUDIE
ANDRIES LE ROUX DU PLOOY
B.A., Th.M
.PROEFSKRIF VOORGELe TER VERKRYGING VAN DIE GRAAD
THEOLOGIAE DOCTOR AAN DIE POTCHEFSTROOMSE
UNIVERSITEIT VIR CHRISTELIKE HOeR ONDERWYS
PROMOTOR: PROF. DR. G.P.L. VAN DER LINDE
PRETORIA
OJ
'tl t1:I .j.l OJ l-I I=: OJ til OJ
I=: OJ r.. .,-l
..
I=: ..-{ .,-l OJ il:: I=: I=: rei t-:J I=: rei t-:J ~ rei til H l-I 'Cl.!il
t1:I t1:I t1:I l-I 'Cl OJ 0'> 0.. 0VOORWOORD
By die voltooiing van hierdie studie is dit vir my meer as
n
blote formaliteit om vooraf enkele woorde van dank en waardering uit te spreek. Ons doen dit van harte en met die dankbare besef dat God die Gewer van alle goeie gawes is - uit Wie, deur Wie en tot Wiealle dinge is. Mag hierdie studie tot eer van sy Naam weesl
Aan prof. G.P.L. Van der Linde, my hooggeagte promotor, is ek besonder veel verskuldig. Sy bekwame leiding en aanmoediging, asook sy welwillende aandag en persoon= like belangstelling was vir my
n
besondere voorreg enn
bron van inspirasie. Hartlike dank!Ek dink ook met pieteit en dankbaarheid terug aan die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys en die Teologiese Skool Potchefstroom. Die vorming wat ek daar van verskillende professore en dosente ontvang het, het my ook in hierdie studie gelei en sal my altyd bybly.
Prof. B. Spoelstra van die Hammanskraalse Teologiese Skool het my as vriend en medegelowige - daarby iemand met
n
fyn en kritiese gees en vakkennis - in gesprekke verder gelnspireer en gestimuleer.Met erkentlikheid teenoor die personeel van verskeie biblioteke kon ek met dankbaarheid van hul fasiliteite gebruik maak. Ons verwys na die Ferdinand Postma biblioteek, die biblioteek Van die Teologiese Skool Potchefstroom, die Merensky-biblioteek en die van die Universiteit van Suid-Afrika.
My dank en waardering gaan oak uit na my suster, Magriet Smith. Met toewyding en bekwaamheid het sy aandag aan die taalkundige versorging gegee. Aan Mej. Lucille Muller, my opregte waardering vir die netjiese en deeglike tikwerk, asook vir die goeie samewerking.
My vrou verdien besondere vermelding. Haar aandeel in die voltooiing van die studie is veel meer as morele ondersteuning en onderskraging. Ek bedank haar ook
vir haar bystand in die taalkundige en tegniese versorging en haar hulp met die opsomming in Engels. Saam met haar moes ook die kinders met minder aandag tevrede wees.
Die feit dat my vader
n
predikant is (tans emeritus) en my broern
mede-bedienaar van die Woord, het om begryplike redes veel vir my beteken. Teenoor hulle, veral ook aan my moeder, asook aan my skoonouers en ander familie, betuig ek graag my innige waardering. Sonder hierdie verbondsopvoeding en voortgesette meelewing deur huis= genote van die geloof sou hierdie studie feitlik onmoont= lik gewees het. In hierdie verband noem ek graag ook die Gereformeerde kerk Alkantrant; nie net die geleentheid tot studie nie, maar ook die voorbidding en belangstelling wat ek van die kerk ontvang het word grootliks waardeer.Graag erken ek met opregte dank die finansiele steun van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing, die
Kuratorium van die Teologiese Skool Potchefstroom en die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys.
Pretoria Januarie 1982.
INHOUD 1. VERANTWOORDING 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 2. t'!;\· ' 2.1 2.2 2.3 2.3.1 2.3.2 2.4 2.5 2.6 2.6.1 2.6.2 3. 3.1 3.2 3.3 Onderwerp en probleemstelling 1 Aktualiteit 2
Doel van die ondersoek 5
Begrensing 6
IndeUng 7
VAN KONINKRYK TOT KERK
Inleiding 9
Die koninkryk van God 11
n
Oorsig oor die negentiende en twintigste eeuse teologie oor diekoninkryk en die kerk 17
Die koninkryk en die kerk in die
historiese skole 18
Die koninkryk en kerkbegrip in die
eskatologiese rigtings 27
Die koninkryk van God naby - en die kerk 34 Jesus en die kerk - veral in die lig van
Matteus 16:18 en 18:17 44
Samevattende oorsig oar die verhouding
koninkryk-kerk 53
Enkele afwysbare standpunte 54 Die regte verhouding tussen die
koninkryk en die kerk 59
DIE EKKLESIA
Inleiding 64
,
EKKAncr,~ as heilshistoriese begrip 67
•
3.3.1 3.3.2
Die Hoof-li ggaam-bee1d
Die 1iggaam-van-Christus-bee1d
74
76
3.4 Die betekenis en gebruik van die woord sKKAnOla in die Nuwe Testament 81
3.4.1 3.4.2 a. b. c. d. Prob1eemstel1ing
,
Die gebruik van die woord EKKAnOla in enke1voud en meervoud en die verhouding tussen die eaalesia loaatis en eaatesia universalis - Nuwe Testamenties besien Die voorkoms van
,
eKKAnOlaEKKAnOla in die enke1voud as aanduiding van die universe1e kerk
~KKAnOla as aanduiding van die p1aas1ike kerk
Nadere besinning oor sekere "omstrede" tekste 81 89 89 90 91 104 i ii iii Die prob1eem Eva1uering Konk1usie 105 107 111 3.5 Samevatting en gevo1gtrekkings 111 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4
Die wese van die kerk
~KKAnola as vo1k van God - en "kerkverband"
EKKAnola as 1iggaam van Christus - en "kerkverband"
,
Die betekenis en gebruik van EKKAnola in die Nuwe Testament - en "kerkverband"
112
113
116
v
4. DIE WESENSEIENSKAPPE VAN DIE KERK EN PIE EIS TOT BELEWING VAN DIE KERKVERBAND
4.1 In1eiding en prob1eemste11ing 121 4.2 Die wesenseienskappe van die kerk
en kerkverband 127
4.2.1 In1eiding 127
4.2.2 Die eenheid van die kerk 130
a.
In1eiding 130b. Kuyperiaanse onderskeidings 131 c. Wat is die organies-institutere
karakter van die kerk? 137
d. Kerkverband 138
4.2.3 Die hei1igheid van die kerk 140
a. In1eiding 140
b. Kerke van die hei1iges 141
c. Die kerk1ike tug as midde1 tot inwendige
hei1iging van die kerk 145
i Kerk1ike tug as kenmerk van ware kerk 145 ii Heiligheid van God en sy kerk in a11es
iii Kerk as regsgemeenskap in diens van
iv Christus - die absolute subjek van
v Die plaas1ike kerk as subjek van
vi Kerke in kerkverband as subjek en
vii Konk1usies oor roeping tot inwendige
primer 147
die hei1igheid van God en sy kerk 148
die tug 148
kerk1ike tug 149
objek van kerk1ike tug 151
hei1iging 156
4.2.4 Die kato1isiteit (en ekumenisiteit)
van die kerk 159
a. In1eiding 159
b. Die tyd-ruimtelike aspek 162
c. Die vertika1e dimensie 163
d. Kerkverband noodsaaklik 166
4.2.5 Die aposto1isiteit van die kerk 170
a. In1eiding 170
b. Kritiese verwysing na enke1e standpunte 171 c. Die aposto1iese karakter van die kerk
n
fundering en doe1ste11ing vankerkverband 173
4.3 Samevattende konk1usies 180
4.3.1 In1eiding 180
4.3.2 Voi1edige fundering van kerkverband 181 4.3.3 Die noodsaak1ikheid van kerkverband 182 4.3.4 Wie staan in kerkverband met mekaar? 182 4.3.5 Independentisme is sonde 183 4.3.6 Die aard en karakter van kerkverband 183 4.3.7 Die grens van kerkverband? 184 4.3.8 Ten opsigte van die kerk1ike tug 184
5. DIE BELEWING VAN KERKVERBAND IN DIE NUWE TESTAMENT - MET BESONDERE VERWYSING NA ENKELE ASPEKTE DAARVAN
5.1 In1eiding 186
5.2 Hooflyne oor die regering en organisasie van die kerk V01gens die reeling van
Christus 188
5.2.1 Die regering (en gevo1g1ike organisasie) van die kerk in koninkryksperspektief 188
5.2.2 5.2.3 a.
h.
c. 5.2.4 5.2.5 5.2.6 5.2.7 5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.3.4 5.4 5.4.1 5.4.2 viiCharismata (xaplcr~aLa) en diakonia (olaKO\!w)
Die organisasie van die kerke uit die Jode, en daarna van die kerke uit die heidene
Organisasie van die kerke uit die Jode Organisasie van die kerke uit die heidene
Die resu1taat van die organisasie Die universe1e kerk gaan die p1aas1ike kerk vooraf -
n
feit wat tot diakoniolo= giese eenheid tussen kerke leiDie een en gemeenskap1ike Waard van God aan die kerk lei tot bib1io1ogiese eenheid tussen kerke
Die eenheid in leer en be1ydenis lei tot dogmato1ogiese eenheid
samevatting
Die be1ewing van kerkverband - a1gemene oorsig
In1eiding
Die be1ewing van kerkverband tussen ge10wiges (later kerke) in die he1e Pa1estina
Die be1ewing van die kerkverhand tussen die verski11ende p1aas1ike kerke - en dreigende spanning
Samevatting
Die be1ewing van kerkverband met besondere verwysing na Hande1inge 15 en Galasiers 2
In1eiding
Die verhouding tussen Handelinge 15 en GalasH~is 2 190 193 193 194 196 199 205 209 215 217 ·217 218 221 223 224 224 225
5.4.3 Die belangrikheid van Handelinge 15
-vanuit kerkregtelike hoek gesien 227 5.4.4
n
Oorsig oor Handelinge 15 teril1ustrasie van die belewing van
kerkverband 230
5.4.5 Samevattende konklusies 235
a.
n
Meerdere vergadering? 235b. Belewing van kerkverband 238
c. Worte1s van die presbiteria1e
kerkregering 238
d.
n
"Natuur1ike ontwikke1ing" 239 e. Christus regeer deur sy Woord en Gees 240 f. Die reg van meerdere vergaderinge 2405.5 Die be1ewing van kerkverband (Kolvwvla) met besondere verwysing na die ko11ekte van die kerke uit die heidene vir die
kerk in Jerusalem 241
5.5.1 In1eiding 241
5.5.2 Perspektief op die kollekte 241 5.5.3 Oor K01VWV1U, kol1ekte en kerkverband 243 5.5.4 Kerkverband in die lig van
n
analise vandie verski11ende benaminge van die
ko11ekte 246
5.5.5 Enkele be1angrike feite en momente in die historiese verloop van die be1ewing van kerkverband rondom die ge1dinsame1ing a. Die aanleidende oorsaak vir die
ko11ekte 255
b. Die begin van
n
grootse onderneming bywyse van
n
ooreenkoms 256c. Van spanning tot harmonie in die kerk= verband - binne tien jaar 258 d. Die kato1ieke karakter van die ko11ekte
in die kerkverband 261
ix
5.5.6 Enke1e grond1iggende aspekte van kerk= verband soos b1yk uit die organisasie
van die ko1lekte 264
a. Die reg tot belewing van kerkverband 264
b. Is kerkverband
n
verp1igting ofn
daadvan vrywil1igheid? 265
c.
n
Kenmerk van kerkverband is doe1gerigt=heid en vo1harding 271
d. Die fUnksionering van kleiner, groter en
n
ekumeniese verband van kerke ineen kerkverband 272
5.6 samevatting 276
6. PRINSIPIEEL-HISTORIES
6.1 Inleiding 279
6.2 Die Aposto1iese Vaders:
n
ryke be1ewinq van die eenheid in kerkverband 2816.2.1 A1gemeen 281
6.2.2 Kerk en biskop 283
a. Clemens van Rome 283
b. Ignatius 285
6.2.3 Die plaaslike kerk en kerke in kerk=
verband 292
a. Die selfstandigheid van die p1aas1ike
kerk 292
b. Kerke in kerkverband 295
6.2.4 Vergaderinge van kerke en die opkoms
van sinodes 299
6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4 6.3.5 6.3.6 6.4 6.4.1 6.4.2 6.4.3 6.4.4 6.4.5 6.5 6.5.1 a. b. 6.5.2 6.5.3 6.5.4 6.5.5 6.5.6 6.5.7
Die Roomse Kerk: een sigbare kerk=
instituut 305
In1eiding 305
Die monargiese episkopaat 307
Die konsi1ies 312
Die identifisering van die koninkryk
en die kerk 313
Die inv10ed van die Romeinse reg op
die Roomse kerkbegrip 314
Die resu1taat: deformasie van die kerk
van Christus 316
Luther: onvoltooide kerkregte1ike
reformasie 318
In1eiding 318
Die tweeryke-1eer 319
Die sigbare en onsigbare kerk 320 Die noodbiskop en die "landskerk" 322 Die resu1taat en gevo1ge 323
Ca1vyn: egte reformasie 325
Uitgangspunte 326
Soewereiniteit van God 326
Sola Scriptura 326
Sy ekk1esio1ogiese motiewe 327
Koninkryk-kerk 330
Die onderskeidings: onsigbaar-sigbaar
en a1gemene-p1aas1ike kerk 331
Eenheid en skeurings 334
Die regering en organisasie van die
kerk: begin van presblteria1e kerkreg 338
xi 6.6 6.6.1 6.6.2 6.6.3 a. b. c. d. e.
f.
6.7 6.8 6.9 6.9.1 6.9.2 6.9.3 a. b. c. d. 6.9.4 6.9.5Die Reformasie: kerkregte1ike re~1ing
van eenheid in kerkverband 342
Inleiding 342
Frankryk: grond1iggende bes1ag 344
Nederland: verdere ontp1ooiing 348
In1eidende oorsig 348
Die kerke onder die kruis 349
Die Nederduitse v1ugtelingkerke 351
Wezelse Konvent van 1568 355
Emden 1571 357
Resu1taat 360
Voetius: sistematisering 365
Po1emiese tydperk: negentiende en
twintigste eeue 373
Suid-Afrika 382
In1eiding 382
Owerheidsbemoeiing - stremming van die organisatoriese be1ewing van kerk=
verband 384
Eenheid in kerkverband oor nasiona1e
en taa1grense heen 391
Die standpunt van die Nederduitsch
Hervormde Kerk van Afrika 392 Die standpunt van die Nederduitse
. Gereformeerde Kerk in SUid-Afrika 395
Die standpunt van die Gereformeerde
Kerk in Suid-Afrika 399
samevatting 405
Is kerkverband
n
eaatesia instituta? 405t" H o Gl
~
H t<.l"'"
W I-'"'"
o
N1
1. VERANTWOORDING
1.1 Onderwerp en probleemstelling
In hierdie studie val die aksent oorwegena op "kerkverband". Dit is 'n uitdrukking wat baie prominent en met 'n besonder ge1aaide betekenis in die kerkregte1ike taal van die gereformeerde kerke voorkom.
Dit behoort in die studie duidelik te word dat daar verskillende konnotasies aan die begrip kerkverband gegee word; daar was selfs heelwat polemieke onder gereformeerde kerkregte1ikes oor die vraag wat die presiese draagwydte en betekenis van die woord is.
Aangesien die worte1s van die gereformeerde kerkreg in die Nuwe Testament geanker is, is dit te meer opvallend dat die uitdrukking kerkverband waarmee die gereformeerde kerkreg so dikwels opereer nie as sodanig in die Nuwe Testament voorkom nie (Van der Linde, 1965, p.7; Bouwman, I, 1928, p.244, Pont, 1981, p.23). Daarenteen staan die woord sKKAnolu
in die Nuwe Testament besonder sentraal.
Wanneer daar na die betekenis van die begrip kerk= verband gesoek word, en die ondersoeker nie in die historiese en resente po1emieke daaroor wi1 vasva1 nie, is hy vir die regte antwoord op die problema= tiek na alles op die Nuwe Testamentiese gegewens oor die kerk en die lewe van die kerke aangewese.
In die behandeling van ons onderwerp neem ons ons uitgangspunt in die Nuwe Testament self; dit is feitlik vanselfsprekend dat
n
gereformeerd-kerkregte~ like studie soos hierdie sy vertrekpunt in diegetuienis van die Nuwe Testament oor die begrip £KKAnata sal neem.
Dit blyk dus dat ons ons met twee begrippe wil besig hou l naamlik die kerk en kerkverband. Dit behoort duidelik te word dat
n
suiwere Nuwe Testamentiese kerkbegrip die voorwaarde is vir die korrekte siening van die begrip kerkverband.Wanneer daar van hierdie twee begrippe sprake is, ontstaan die logiese vraag: wat is die verhouding tussen kerk en kerkverband? Het ons hierin met
n
dualisme, of selfs net metn
dualiteit te doen? Sou dit verantwoord kan word wanneer beweer word dat die begrippe kerk en kerkverband twee organisasies, twee liggame of twee institute aandui, of hoe moet dit in die lig van die Nuwe Testament en die egte gereformeerde kerkreg verstaan word? Sou dit nie miskien beter wees wanneer van kerke in kerkverband gepraat word nie? Selfs dan nog bly die vraag wat onder die woord kerke verstaan word.1.2 Aktualiteit
Al sou dit by wyse van hipotese waar wees dat ons onderwerp nie in die huidige tydsgewrig in die brandpunt van belangstelling staan nie, sou dit nog
3
nie die onderwerp minder aktueel maak nie. Die aktualiteit van
n
saak hang nie primer af van die hoeveelheid studies wat daaroor verskyn of van die algemene belangstelling wat dit geniet nie; vir die gene wat in alles aan God en sy Woord gehoorsaam wil wees, bly dit altyd aktueel en belangrik om die eietydse ekklesiologie aan die Woord van God te meet. Teen die agtergrond van die leuse van die Reformasie: "Eaalesia reformata semper reformanda", bly dit altyd noodsaaklik dat die gereformeerde kerkregn
bestek= opname van die "kerk" sal maak.Hiermee wil ons geensins suggereer dat daar nie vandag
n
groot belangstelling in die ekklesiologie as sodanig, en vir ons onderwerp in die besonder is nie. Theron (1978, p.l) beweer tereg dat die twintigste eeu die eeu van die kerk is. In hierdie verband verwys ons byvoorbeeld na die ongekende belangstelling in die eenheidsvraagstuk, die opkoms van die ekumeniese bewegings, en in die laaste tyd veral die gerigtheid van die kerk tot die wereld.
(vgl. Runia, 1979, p.2).
Hoewel die "kerkll reeds vir jare in die fokus van
belangstelling staan, vind ons dit al meer dat daar na die suiwere kerkbegrip gevra word; nadat die teologiese konferensie (wat die Gereformeerde
Ekumeniese Sinode te Nimes, 1980, voorafgegaan het), besondere aandag aan die verhouding tussen die kerk en die staat en aan die "social calling" van die kerk geskenk het, vind ons dat die betrokke Sinode die
behoefte uitspreek dat "there should be a more direct dealing with the biblical data in the papers and discussions" (Acts, 1980, p.95). Dieselfde Sinode
(Acts, p.213) het dit ook ernstig oorweeg om met sy volgende konferensie wat vir 1984 beplan word,
n
tema te bespreek wat eksplisiet oor die weg nan
meer gereformeerde ekklesiologie moet handel (lithe way to a more Reformed Ecclesiology for the future").Dit is inderdaad belangrik en aktueel dat die gerefor= meerde kerke tot
n
vergelyk sal kom oor die NuweTestamentiese kerkb~gripi dit l~ immers ten grond= slag aan verdere besinning oor die taak en roeping van die kerk van Jesus Christus van vandag.
Die suiwere kerkbegrip van die Nuwe Testament is in die verloop van die geskiedenis ongelukkig verdring en beinvloed deur allerlei teologiese strominge en valse kerkbegrippe (vgl. KUng, 1967, p.12; Van Wyk, 1968; p.14 e.v.; Spoelstra, 1980, pp.26-27).
Wanneer die negentiende en twintigste eeuse literatuur oor die gereformeerde ekklesiologie, en veral die kerkregtelike bronne nagegaan word, is dit opvallend dat die begrip kerkverband telkens in die. brandpunt van polemieke gestaan het. Dit is dus enersyds
n
ou vraagstuk wat veral uit die Doleansie aan die einde van die negentiende eeu dateer, en andersydsn
probleem wat weer sedert die twintigerjare van die twintigste eeu hernude belangstelling gaande gemaak het en selfs gevolge het wat vandag nog aan die orde is. So sal dit later aangetoon word.
5
Die prob1ematiek rondom die aard en gesag van die "kerkverband" het we1iswaar in Nederland en in Suid Afrika verski11ende oorsake; tog behoort dit nog te blyk dat dit in wese op dieselfde vrae neerkom.
In suid-Afrika staan die kwessie van kerkverband in die drie Afrikaanse flKerke" tans besonder sentraal. Die drie "Kerke" gee nie net afsonderlik daaraan aandag nie, maar ook deur middel van deputategroepe op
n
gesamentlike wyse in die Tussenkerklike Kommissie(vg1. Hande1inge Tussenkerklike Kommissie, 1977; Handelinge Nasionale Sinodes van die GerefOrm~erde Kerk in Suid-Afrika 1976, p.393 e.v.; 1979, pp.32-34; Agenda Nasionale Sinode, 1982, pp.4l-46). Sake wat tans onder indringende bespreking i~, is byvoorbee1d: die verhouding tussen die algemene en plaas1ike kerk, eenheid in kerkverband oor nasiona1e grense heen, die institutere karakter al dan nie van
n
groep p1aaslike kerke in een bepaalde land of streek en die gesag en plek van meerdere vergaderings. Die feit dat die drie "Kerke" dikwels uiteen10pende standpunte hieroor het, maak dit besonder aktuee1 om die onderwerp van hierdie studie aan die orde te stela1.3 Doe1 van die ondersoek
Hierdie studie wil eerstens
n
prinsipiele fundering van die be grippe kerk en kerkverband bied. Hieruit voortvloeiende wil dit dan konsentreer op die Nuwe Testamentiese openbaring oar die belewing van die kerkverband. Op hierdie wyse wil daar gepoog word omn
bydrae tot die gereformeerde kerkreg te 1ewer ten einde totn
werklike Skrifgefundeerde beskouingoor die aard en karakter van die kerkverband te kom.
Dit is verder ons bedoellng om vas te stel hoe die prinsipiele riglyne en gegewens in die Nuwe Testament in die verloop van die kerkregtelike geskiedenis toegepas is.
1.4 Begrensing
Dit blyk reeds uit die doel van die ondersoek dat die ondersoek oorwegend op die prinsipiele aspek van die onderwerp toegespits is.
Hierin le die basiese begrensing van hierdie studie. Selfs die historiese deel waarin op die toepassing van die prinsipes gelet word, word prinsipieel benader.
Hoewel dit ooreenkomstig die aard en omvang van die onderwerp soms nodig is om aan ander aanverwante ekklesiologiese aspekte aandag te gee, is dit nie die bedoeling .of pretensie om volledig daaraan op wetenskaplike wyse reg te laat geskied nie.
Ons benadering is deurgaans meer prinsipieel-teties en minder polemies van aard. Die hantering en
behandeling van relevante Nuwe Testamentiese gegewens is openbaringshistories en waar nodig eksegeties. Uit oortuiging voel ons ons ook deurgaans gebonde aan die konfessie van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika.
Waar hierdie studie redelik breedvoerig gerig is op
7
riglyne wat in die Nuwe Testament gefundeer kan word, is die behandeling van die historiese gegewens met betrekking tot die toepassing van hierdie beginsels slegs kursories en oorsigtelik van aard. Hierdie begrensing word gemotiveer deur ons voorneme om slegs die hu1dige problematiek oor kerkverband en enkele beskouinge daaroor in die drie Afrikaanse "Kerke" in ~ basiese perspektief te stel. Dit maak dit egter nodig om nie net die prinsipi~le basis nie, maar ook die historiese ontwikkelinge in die gereformeerde kerkreg daaraan voorafgaande, in hooflyne weer te gee.
1.5 Indeling
Die prinsipi~le deel van die studiebeslaan vier
hoofstukke waarin agtereenvolgens aandag gegee word aan:
*
die fundering van die begrippe kerk en kerkverband in die koninkryk van God;*
die Nuwe Testamentiese betekenis en gebruik van die woord£KKAnulu,
en insgelyks die noodwendig= heid tot die belewing van kerkverband;*
die wesenseienskappe van die kerk en die daaruit voortvloeiende eis tot belewing van kerkverband;*
enkele besondere aspekte van die normatiewebelewing van kerkverband in die Nuwe Testamentiese tyd.
In die sesde hoofstuk waarin oor die toepassing van die prinsipes in die geskiedenis gehandel word, word ~ lyn van die eerate tot die twingtigste eeu getrek, en word daar op ~ chronologiese wyse op die formasie,
deformasie en reformasie van die kerk met betrekking tot die belewing en vorming van die kerkverband gelet.
9 2. VAN KONINKRYK TOT KERK
2.1 Inleiding
Die bedoe1ing van hierdie hoofstuk is om te probeer deurdring tot die oorsprong of ontstaan van die kerk. Ons wi1 navors oor vrae na die re1asie tussen die koninkryk van God en die kerkJ by imp1ikasie wil ons ons besig hou met die vraag of Jesus werk1ik bedoel het om
n
kerk te bou en of sy prediking van die nabyheid van die koninkryk in verband gebring•
kan word met die EKKAncrla waarvan daar eksp1isiet in Matteus 16:18 en 18:17 sprake is.
Ons wi1 probeer aantoon dat die regte antwoorde op derge1ike vrae
n
voorvereiste is vir die verkryging vann
suiwere kerkbegrip - iets wat vir hierdie studie van wesen1ike be lang is.Wie besin oor die oorsprong van die kerk, moet terdee let op Romeine 11:36: "Want uit Hom en deur Hom en tot Hom is a11e dinge". Die ware ge10wige wat die Woord van God aanvaar soos dit aan ons gegee is, kan nie anders as om die oorsprong van die kerk te gaan soek in die Besluit of Raad van die Drie-enige God nie. Hy doen wat Hom behaag (Ps. 115:81 135:6). In die lig hiervan fundeer ons die kerk in die ewige Raad van God - in
n
Bes1uit wat Hy by Homse1f geneero het (vgl. Duvenage, 1962, p.41; Pe1ser, 1976, p.146).Die Woord van God leer ons egter nie net dat God by Homself besluite neero nie, dit openbaar ook wat die Raadsbes1uite van God is insover dit God behaag om
aan ons iets van sy verborge Raad bekend te maak (vg1. Heb 1:1; Neder1andse Ge100fsbe1ydenis, art.2). Aangesien die Woord van God as die openbaring van God
n
rykdom van gegewens bied oor die koninkryk van God en die kerk, en omdat hierdie Woord deur die Hei1ige Gees getnspireer is, is ons totaa1 afhank1ik van die Woord van God wanneer ons navors oor vrae soos hierbo(vg1. Neder1andse Ge100fsbe1ydenis, artt.3-5; Van der Linde, 1965, p.19).
Dns beoog uiteraard nie om uit die Skrif
n
vo11edige ekk1esi010gie weer te gee nie. Ons beperk ons tot die Nuwe Testament en vera1 ook tot sekere gegewens hierin wat van be1ang is vir die tema van die studie.Aangesien bepaa1de dogmatiese en fi10sofiese strominge dikwe1s medebepa1end is by die verkryging van
n
kerkbegrip, is dit te meer essensiee1 dat ons die Skrif die 1aaste woord moet 1aat spreek (vg1. Du P1ooy, 1979, p.12 e.v. oor enke1e Skrifvreemde kerkbegrippe).
n
Vraag wat 10gies uit die voorafgaande voortv10ei is: waarom gaan dit nou in die Skrif? Snyman (1977, p.140) se: "Dit gaan in die Skrif om die openbaringvan God, en in die Godsopenbaring gaan dit om die Koninkryk van God", Dit gaan daarom ook in die Nuwe Testament om die koninkryk van God (vg1. Ridderbos, 1957, p.9 en 1972, p.5).Die af1eiding kan nou met reg gemaak word dat ons in ons navorsing oor die kerk
n
pertinente verband en verhouding tussen die koninkryk van God en die kerk2.2
11
sien. Ons het hiermee inderdaad
n
sleute1 gekry om vir onsn
suiwere kerkbegrip te onts1uit! In hierdie verband se Herman Ridderbos (1957, p.21) tereg; "In my opinion the New Testament concept of the church can only be approached in a fully adequate way from the Kingdom of God".l Ook Kung (1971, p.78) kom tot die konklusie as hy se: "We have seen there is a quite legitimate way from the message of the reign of God to the Church".2In die lig van die feite, naamlik dat God self in sy Woord ryke openbaringe gegee het oor die kerk en dat die koninkryk van God sentraa1 staan in die Skrif, is dit ons verantwoorde1ikheid om vas te ste1 watter lig die koninkryk van God op die kerk werp. Daarom begin ons ons ondersoek oor die kerk by die begrip koninkryk van God.
Die koninkryk van God
In die Nuwe Testament word ons getref deur die feit dat die uitdrukking koninkryk van God dikwels afgewisse1 word met uitdrukkings soos koninkryk van die Hemele en koninkryk van Christus. Dit staan ook in verband met die Vader en met die Seun van die Mens (Van der Walt, 1962,
1
So het Van der Linde dit byvoorbeeld ook benader in meer as een artikel - vgl. 1969, p.2l5 e.v. en 1978,
sy inougurele rede. .
2
"Reign of God" het konsekwent
vir
Kling (1971, p.78) die betekenis van "koninkryk van God".p.32). Die uitdrukking TWV
oupavwv -
van die Hemele is egter een van die Joodse omskrywinge van die Godsnaam(vgl.a.w., p.32 voetnoot 1; vgl. Van der Linde, 1978, p.5 voetnoot 25 oor die aard van die genitief in
TWV
oupavwv.)
Hoewel die uitdrukking op verskillende maniere weergegee word, het dit deurgaans dieselfde betekenis (Ridderbos, 1972, p.36).In hierdie studie kan ons uiteraard nie vOlledig ingaan op die begrip koninkryk van God nie, en wil ons slegs probeer om enkele hoofgedagtes hieroor aan te stip.
Oor die begrip koninkryk van God se Van der ~alt (1962, p.33): "Grondliggend is ••• deurgaans die gedagte van die heilryke soewereiniteit van God, in die eerste plek as daad (koningskap, koning-wees), tweedens as terre in
(koninkryk, gebied waaroor en waarin die heerskappy uitgeoefen word) en derdens nag inhoudeliker: wat in hierdie almagsuitoefening in hierdie magsfeer gebeur en ontvang word". In 'n latere artikel vat hy dit saam as die feit, terrein en wyse van God se Koningsheerskappy, en se dat die eerste betekenis van die koninkryk die hoofsaak is, en "die koninkryk van God beteken dus meestal: dat God Koning is, dat Hy regeer" (Vi,in der Walt, 1969, p.99).
Oit is opvallend dat Jesus - soos Johannes die Doper voor Hom~direk kan begin met die prediking van die nabyheid van die koninkryk van God (Mt. 3:2~ 4:17) sonder dat daar erens in die Nuwe Testament 'n verduide liking van die begrip koninkryk gegee word. Dit dui onmiskenbaar daarop dat hierdie uitdrukking by die hoorders geen vreemde of nuwe begrip was nie (Ridderbos, 1972, p.24).
13
Wat verder opva11end is, is dat die begrip as sodanig nerens in die Ou Testament voorkom nie, al loop die gedagte van die koninkryk van God "soos
n
goue draad van Genesis tot Ma1eagi" (Helberg, 1980, p.4). Nie= teenstaande was die begrip bekend toe Jesus dit verkondig het. "Ook het niemand Hom gevra wat die koninkryk van God was nie" ( a.w., p.4).c.· Wat we1 waar is, is dat die begrip ma~koeth sjamaim
;,' ('n 1etter1ike weergawe hiervan is: koninkryk van die Heme1e) in Joodse 1iteratuur uit die tyd tussen die Ou en Nuwe Testament voorkom (vg1. Ridderbos, 1972, pp.29-34) •
Tog het teo1oe met oortuiging aangetoon dat die koninkryksbegrip van die Nuwe Testament nie in hierdie Joodse apoka1iptiese 1iteratuur of in die voorste1lings van die sg. Spatjudentum oor die koninkryk wortel nie, maar aIleen in die Ou Testament (vg1. Ridderbos, 1972, pp.24-34; Van .\. der Walt, 1962, po33).3 Dit verbaas ons ook
nie dat die Nuwe Testamentiese begrip koninkryk
in die Ou Testament geworte1 is nie. Sonder huiwering kan ons ste1 dat die gedagte van die koninkryk van God die mees sentra1e en al1esbeheersende gedagtelyn in die Ou Testament is (Bright, n.d. pp.7-8). Tog moet ans
3
Vir 'n meer vol1edige oorsig oor die begrip koninkryk in die Ou Testament en in die Joodse literatuur verwys ons na Helberg (1980, vera1 pp.3-5); Schnackenburg (1963, pp.11-75); Schweitzer (1968, pp.3-67); Schmidt (1968 a. pp.564-593).
in gedagte hou dat die koninkryk in die Nuwe Testament nie
n
weergawe is van wat die Ou Testament daaroor open baar nie, maar dat die Ou Testament die agtergrond bied waarteen die nuwe en ryke openbaringe daaroor in die Nuwe Testament reg verstaan kan word (Van der Walt, 1962, p.33) •Helberg (1980, p.4) maak tereg die volgende opmerking: "Die koningskap en heerskappy van God is vir die O.T.
n
teenwoordige werklikheid. Tog wys die O.T. ook bokant homself uit na
n
nuwe bedeling waarin die koninkryk sy volle vervulling vind. Dit gebeur in Jesus Christus(Matt. 3:1-3, Luk. 24:27)".
So breek die koninkryk van God dan beslissend deur in die koms van ons Here Jesus Christus, en met sy wederkoms sal dit volledig daar wees (Van der Walt, 1969, p.96). Johannes die Doper en Jesus begin die nuwe bedeling waarna die Ou Testament uitgesien het met die proklamasie dat die koninkryk van die Hemele naby gekom het (Mt. 3:2; 4:17). Die koms van Jesus Christus is die koms van die koninkryk van God. Die
koninkryk van God het in Hom
n
werklikheid op die aarde geword. Sy heerskappy sal hom van nou af beslissend laat geld en onvoorwaardelike gehoorsaamh~id daaraan word geeis (vgl. Snyman, 1977, p.142; Snyman en Floor, 1969, p.37; Van der Linde, 19781 pp.2-5).Die vraag kom na vore oor hoe die koninkryk van God in die sinoptiese evangelies en Johannes vir ons lig kan werp op die kerk, want die woord kerk (£KKAnOla) korn slegs drie keer voor, naamlik in Matteus 16:18 en 18:17, terwyl die uitdrnkking koninkryk van God of
15
sinonieme uitdrukkings ongeveer 110 maa1 voorkom (vg1. Visser, 1978, p.38 en Kung, 1971, p.43). Kung (1971, p.43) teken hierby aan: "This is a disturbing fact for any ecc1esio10gy, even today". Daar is se1fs baie teo10e wat in die ver100p van die geskiedenis felle kritiek teen die outentisiteit en historisiteit van die ekk1esia-uitsprake in Matteus 16 en 18 gehad het. 4 Die feit dat die woord kerk slegs drie keer (of, volgens sommiges, dan selfs glad nie) in die vier evange1ies voorkom, het kritiese teo1oe die vraag laat vra of daar ooit werk1ik
n
verband of verhouding tussen die koninkryk en die kerk bestaan, en of Jesus werklik die ontstaan en bestaan van die kerk in gedagte gehad het (vgl. Kung, 1971, p.43 e.v.). Dergelike vrae is juis gevra inn
tyd toe teoloe baie krities na die NuweTestament gekyk het, en nie meer die reformatoriese Skrifbeskouing met sy sota Sariptura aanvaar het nie. Dit het veral gebeur in die negentiende en vroeg twintigste eeue met die opkoms van die sg. historiese skole (vg1. Van der Walt, 1962, p.3). Daar is op verski11ende maniere probeer deurdring tot die boodskap of waarheid agter die weer gawe van die evangelies, die koninkryk is vergeestelik en verinnig en van die openbaring oor die kerk in Matteus 16 en 18 het niks tereggekom nie (vgl. Kung, 1971, pp.43-45; Van der Walt, 1962, p.3) Die redelik algemeen aanvaarbare standpunt wat konsensus gehad het, was wat Loisy soos vo1g uitgedruk het: "Jesus annonaaitte royaume. et a/est t'Egtise qui est venue" (Jesus het die koninkryk verkondig en wat gekom het, was die kerk" vgl. Kung, a.w., p.43). Die Liberale Teologie van die
Vgl. 2.5 hieronder.
negentiende eeu is van oortuiging dat die kerk die gevolg is van die wegbly van die koninkryk. Dit het feitlik niks te doen met Jesus nie, maar sou ontstaan het deur die toedoen van die sogenaamde oergemeente wat eers tevergeefs gewag het op die koms van die koninkryk en wat later geen ander uitweg sou gehad het as om hulle in
n
kerk te organiseer nie (vgl. Ridderbos, 1972, pp.289-291).n
Hele aantal jare na die standpuntstelling van Loisy (soos hierbo weergegee), s~ Conzelmann (1969, pp.32-34): "This statement is historically correct"(p.34) omdat die oorsprong van die kerk vir hom beslis nie by Jesus l~ nie, maar by die paas- en opstandings= geloof van die oergemeente.
Waar l~ die ontstaan van die kerk? Hierdie vraag het gedurende die laaste dekades in die sent rum van belang= stelling gestaan (vgl. Duvenage, 1962, p.41). Is daar werklik
n
bepaalde verhouding of verband tussen die koninkryk van God en die kerk? Het die kerk eers·ont= staan met die uitstorting van die Heilige Gees met Pinkster? Of kan dit in die dood en opstanding van Christus en die daaropvolgende uitsending van die apostels fundeer word? Hoe moet ons die ekklesia uitsprake van Jesus in Matteus 16 en 18 verstaan? Hierdie soort vrae na die ontstaan van die kerk en Jesus se houding en uitsprake daaroor kan onses insiens aIleen reg beantwoord word wanneer ons in die eerste plek die Woord van God (in besonder dan nou die Nuwe Testament) aanvaar soos ons dit bely in artikels 2-7 van die Nederlandse Geloofsbelydenis; en verder, wanneer ons die begrip koninkryk as sentrale gedagte van die Nuwe Testament reg verstaan. Ons wil nou kortliks probeer aantoon dat daarn
totale subjektiwistiese en indivi=17
dualistiese kerkbegrip in die negentiende en vroeg tWintigste eeu ontwikkel het, toe die reformatoriese Skrifbeskouing afgekraak is, en toe die koninkryk van God gesien is as iets immanent-eties of as bloot
n
universele en morele liefdesgemeenskap.2.3
n
Oorsig oor die negentiende en twintigste eeuse teologie oor die koninkryk en die kerkOns moet inleidend die opmerking maak dat die negentiende en twintigste eeuse teologiese beskouinge oor die
koninkryk en die kerk nie dieselfde karakter het nie. Die negentiende en vroeg twintigste eeuse teologiese denke was oorheers deur die historiese kritiek. nit het die middel geword waarmee die verskillende historiese skole probeer het om die tydsgebonde gewade waarin die Nuwe Testament en dan ook die uitsprake van Jesus geklee sou gewees het, uit te trek. Vandaar dan ook die
subjektiwisme en individualisme met betrekking tot die koninkryks- en kerkbegrip. "Jesus was seen as a gentle moral preceptor, an exemplar of humanitarianism, and the kingdom of God' was interpreted as a wordly, ethical kingdom, a 'religious idea', a 'moral ideal'; man's
'chiefest good· lI (Kung, 1971, p.45). Die kerkbegrip was totaal verwaarloos en gedegradeer tot
n
sosiale verskynsel omdat die rekonstruering van Bybelse gegewens en die vergeesteliking van die koninkryk gelei het tot die idee van die broederskap van aIle mense (vgl. Van der Walt, 1962, p.3 en verdere verduideliking hieronder).Teen die begin van die twintigste eeu het daar egter
n
fenomenale verandering bie,rin gekom. Nou het die belangstslling feitlik uitsluitlik rondom dieeskatologie begin sentreer. Die Dialektiese Teologie het daarin ges1aag om die futiliteit van die negentiende eeuse teo10gie bloot te l@. Waar die kerk in die
negentiende eeu gesien is as
n
vrye religieuse vereniging waarin individue saamkom op soek na allerlei persoon1ike ervaringe en belewenisse, word die transendente karakter van die kerk vee1 meer sedert die begin van die twintigste eeu erken (vg1. Duvenage, 1962, p.40; Van der Walt, 1962, p.3).In die lig van hierdie verskillende belangstellingsvelde of fokusse gedurende die negentiende en twintigste eeue, konsentreer ons agtereenvolgens op die effek van die histories-kritiese teologie op die koninkryks- en kerk= begrip, en op die effek van die eskatologiese teologie.
2.3.1 Die koninkryk en die kerk in die historiese skole
a. In die Konsekwent-Historiese Skool
Ons het aan die begin (2.1) die opmerking gemaak dat die filosofie dikwels medebepalend is by die verkryging van
n
kerkbegrip. Indien iemand nog daaraan sou twyfel, sou hy in elk geval moet erken dat die kerkbegrip van F.C. Bau en sy Tubinger skool (± 1860) beheers was deur diefilosofiese uitgangspunte van Hegel. Baur as vader van die Tubinger skool het die Nuwe Testament konsekwent histories-krities benader en was die eerste teoloog wat probeer het om
n
vo11edige geskiedenis van die vroeg-Christe1ike kerk op son
wyse te skryf (vgl. Kung, 1971. p.70). Ridderbos (1966, p.8) ste1 dit soos vo1g: "8aur traahte vanuit de filosofisohe grondstellingen van Hegel de gesahiedenis van het Christendom te verklaren."19
Op
n
subjektiwistiese wyse rekonstrueer hy die geskie= denis van die vroee Christendom deur sle9s die vier sogenaamde hoofbriewe van Paulus (Romeine, 1 en 2 Korinthiers en Galasiers) as outentiek te aanvaar. Hy doen dit so omdat hy hierin - volgens sy Hegeliaanse denkkonstruksie -n
skerp antitetiese motief sien(Ridderbos, 1966, p.9). Volgens sy rekonstruksie sou die eerste Christene spoedig twee groot groepe gevorm het, rondom Petrus en Paulus. respektiewelik. Tussen hierdie groepe sou daar dan
n
skerp antitese bestaan het;n
vyandelike verhouding tussen die Christene uit die Jode en die Christene uit die heidene (vgl. Neill, 1966, pp.23-25). "De eepste zou Van meet at aan vanwege de aanwezigheid dep apostelen, veel meep iupidisah en autopitaip zijn ingepiaht geweest. de laatste daapentegen geheel op ahapisrnatisahe gpondslag zijn gesteld. In de lijn van deze tegenstelling ligt dan voopts de gedaahte, dat te Jepuzalern de gemeente zou zijn beschouwd als de vooptzetting Van Ispael, als het eigenlijke Ispael, tepwijl bij Paulus de gedaahte van het spipituele ow~aTOU XP10TOU aan zijn gerneente-idee ten gpondslag zou liggen" (Ridderbos, 1972, pp.289-290). Eindelik sou die groepe teen die middel van die tweede eeu na Christus tot
n
sintese (of kompromie) kom, en die resultaat sou dan die vroeg-katolieke kerk wees. Neill (1966, p.24) stel dit soos volg: TI About the middle of the second --centuryIfinal reconciliation took place, and, under the grave threats of the Gnostic movement, both parties found a home in the developing Catholic Church".
Volgens hierdie Hegeliaanse en vergeestelikte rekonstruksie van die geskiedenis deur Baur sou Jesus niks met iets soos
n
kerk te doen gehad het nie, en die konsensus byhierdie liberale Tubinger skool was dat die kerk "een voZstrekt seaundair karakter dragen. een menseZijk
soaioZogisah versahijnseZ zijn" (Ridderbos, 1972, p.289). Hoewel die opvattinge van Baur nie die toets van die tyd, selfs van sy Tubinger skool, ongewysigd kon deurstaan nie, bestaan die invloed op die latere ondersoeke daarin dat sy onderskeid of antitese tussen die groepe rondom Petrus en Paulus steeds as
n
feit aanvaar is (vgl. Ridderbos, 1966,p.lO). Dit word byvoorbeeld bewys inn
werk van Beck (1974) oor Handelinge l5waarin hy die volgende stelling maak: "To bridge the gap between Jewish Christianity and the gentile church, Luke sees the Jerusalem Conference as crucial" (a.w., p.197). Myns insiens is dit oordrewe om die i'twee groepe" so sterk antiteties teenoor mekaar te stel. Dit is egter waar dat toe die kerke na die eerste sendingreis van Paulus gevestig is en beslag begin kry het, die vraag na die verhouding van die kerke uit die heidennasies tot die Godsvolk brandend geword het (vgl. Coetzee, 1965,pp.139-l40~ vgl. ook 5.4 hieronder waarin meer volledig
op Hand. 15 ingegaan word).
Nietemin het Baur met sy Hegeliaanse beskouinge en vergeesteliking van die koninkryk die we~ geopen vir die Liberale Teologie. Hier wil ons kortliks wys op die beskouinge van Ritschl, die vader van die Liberale Skool (Kung, 1971, p.45) die van SOhm en die van A. von Harnack. Net soos Baur was Ritschl ook erg deur die filosofie be!nvloed, maar deur die filosofie van Kant en Schleiermacher (Kling, 1971, p.45). Dit was immers Kant wat - vanwee sy oortuiging dat die godsdiens
21
sy verwerping van die wonders en genade van God deur sornmige beskryf is as die voor1oper van die Libera1e Teo1ogie (byvoorbee1d deur Van Peursen, 1959, p.158) .
Ritsch1 sien die koninkryk van God as
n
universe1e more1e 1iefdesgemeenskap wat verwesen1ik kan word deur die samewerking van mense in naaste1iefde met mekaar. Hierdie gemeenskap is die finale doe1 van die godde1ike sowe1 as die mens1ike plan vir die were1d (vg1. Ritsch1, 1902, p.30 e.v.; KUng, 1971, p.45; Van der Linde, 1978, p.5). Jesus se prediking sou dan ook op hierdie soort gemeenskap gerig gewees het, en nie op sigbare kerke nie. Mense moes strewe nan
jenseits-Xirahe. Die Libera1e Teo1ogie kon nie aanvaar dat Jesus enigsins bedoe1 het omn
kerk te stig nie. Dit sou maar na sy dood uit die behoefte van mense geInspireer gewees het, en die 1eiding in die kerk sou berus het by charismaties begaafde persone (vg1. Linton, 1932, pp.3 e.v. ; 157-183).Hoewe1 Sohm
n
juris uit die laat negentiende eeu was, is dit duidelik dat sy denke oor die kerk en die kerkreg beInvloed was deur die Liberale - vera1 gesien teen die feit Van sy spiritualistiese en charismatiese denke oor die kerk en die Sy grondstel1ing was irnmers dat e1ke vorm van met die wese van die kerk in stryd is omdat die kerk dann
volstrekte geestelike realiteit sou wees (vg1. Sohm, 1892, pp.1, 18, 22; Ridderbos, 1966, p.491).Si11evis-Smith (1910, hoofstuk 1)
Ie
myns insiens Sohm se Hegeliaanse denke mooi bloot: op die voetspoor van Baur maak Sohmn
antitese tussen die juridiese en diecharismatiese. Hiervo1gens sou die idee van die amp in die kerk
n
verskynse1 wees na ana10gie van die institu= sione1e karakter van die Jerusa1emse kerk. Daarteenoor as antitese - sou die sogenaamde Pau1iniese kerke slegsn
charismatiese karakter gedra het (vg1. ook Van der Linde, 1965, pp.28-30).
Harnack 1@ die ekstreme spiritua1isme by Sohm mooi b100t deur aan te toon dat (vol gens sy mening) die kerk tog
n
sosio10giese grootheid is en daaromn
organisasie nodig het, en dat ook die reg tot hierdie organisatoriese vormgewing behoort, en dat dit kerkreg word wanneer dit op kerk1ike sake toegepas word (vgl. lywige uiteen= setting van Harnack, 1910, pp.121-186; ook Ridderbos, 1966, p.490). Tog b1y die institusionele en juridiese aspekte van die kerk1ike organisasie vir Harnack vreemd aan die wese van die kerk. Die rede hiervoor was dat hy, net soos Sohm en die he1e Libera1e Teologie, van gedagte was dat die persoon1ik-pneumatiese verhouding tussen Christus en die individue1e ge10wige die beheer= sende gesigspunt was (vg1. Ridderbos, 1966, pp.490-491). Verder was sy oortuiging dat die he1e gedagte van ampte en georganiseerde kerke afkomstig sou wees van dieinv10ed van die Griekse fi10sofie wat met die Christendom vermeng sou het om dit vir daardi~ heidennasies aanvaarbaar en aantrek1ik te maak (vg1. Berkhof, 1969, p.18). Derha1we g10 Harnack, in die woorde van Ridderbos
(1966, p.491), die vo1gende: "Bet kerkreaht. het ambt, het kerkverband. kortom al ~at in de kerk niet op die vrije aandrift van de Geest berust, maar een institusionele karakter draagt. raakt het innerlijke ~ezen van de kerk niet, heeft een administratie~e betekenis. berust op afs praak."
23
Samevattend kan ons se dat dit baie duidelik word dat 'die Konsekwent-Historiese Skool met sy uiters liberale
ins lag nie kon deurdring - met allerlei rekonstruksies en al - tot
n
werklike begrip van die koninkryk en die kerknie. Dit het ook nie lank geduur nie, of die standpunte
het
n
finale nekslag ontvang met die opkoms van die belangstelling in die eskatologie.Dit sou egter verkeerd wees as ons meen dat die era waarin die koninkryk verinnig en vergeestelik is en waarin daar uitermate histories-krities met die Skrif te werk gegaan is, geen invloed op die kerk en die regering van die kerk gehad het nie. Die oortuigings van hierdie Konsekwent-Historiese Skool het
n
goeie denkklimaat en teelaarde geskep vir die Kollegialisme om te gedy en selfs geil te groei. Ons wil dit kortliks soos volg aantoon:Bouwman (I, 1928, p.3) beweer tereg dat die kollegiale stelsel in die eerste helfte van die agtiende eeu ontstaan het, maar eers in die tweede helfte van die negentiende eeu tot heerskappy gekom het - en dat dit niks anders was as die toepassing van die revolusionere denkbeelde op die kerk nie. Die grondstellings en basiese uitgangspunte van die Kollegialisme en die van Nuwe Testamentiese teoloe soos Baur en Ritschl asook die van Sohm en Harnack stem ooreen. Almal beskou die kerk as
n
menslik-sosiologiese vereniging,n
societas aequaZis et Zibepa wat vry is om die leidingvan die kerk oor te dra aan charismaties begaafde persone of om sekere persone op demokratiese wyse te mandateer met gesag (vgl. Van der Walt, 1976, pp. 105-106 j Ridderbos,
(1686-1760) wat as die grond1egger van die ~v.•~~,~ beskou word (Bouwman, I, 1928, p.215~ Van der Walt, 1976, p.18), het ook reeds die regering van die kerk as iets geeste1iks gesien wat in die uiter1ike of sig= bare kerk as "eine f:r>eie und g~eiahe GeselZsahaftlt of as sogenaamde "ReUgion8gese~~sahaften" die kerkregering aan sekere gemandateerdes opdra (vgl. Sch1aich, 1969, pp.13-15).
Die rede vir hierdie ooreenstemmings in die basiese beskouinge oor die kerk en die kerkreg tussen die
genoemde teo10~ en die voorstaanders van die Ko11egia1isme is te wyte aan die inv10ed van diese1fde fi1osowe soos Kant en Sch1eiermacher (vg1. Bouwman, I, 1928, pp.4 en 341) .en verder deur die Aufk~a:r>ung met sy positivisme en natuurreg (lees meer hieroor by Van der Walt, 1976, p.105 e.v.; Popma, 1956, p.373 e.v.). As ons nog hierby die denkbee1de van die Franse rewolusie sit, is dit duide1ik dat die Ko11egia1isme gedurende die negentiende eeu in Duits1and groot inv10ed verkry het, en in
Nederland is die van die Ko11egia1isme met sy kerkbegrip via die staatswet in 1816 feit1ik b1ywend in die kerk ingedra. Dit het bepaa1de inv10ede in die gereformeerde kerke in Nederland en Suid-Afrika gehad wat tot groot nadee1 va~ die kerk het (vg1. hieroor Van der Walt, p.109 e.v.; Van der Linde, 1965, pp.78-79; Nauta, 1957, pp.245-246).
b. In die Godsdiens-Historiese Skoo1
0nder inv10ed van Baur het Reitzenstein (1861-1931) en Bousset (1865-1920), twee teo10e uit die Godsdiens Historiese Skool, van die veronderste11ing uitgegaan
25
dat daar
n
radika1e verski1 is tussen die pre diking van JesuS en die "teo10gie" van Paulus.Hu11e is steeds eksponente van die Libera1e Teo10gie met die oortuiging dat die koninkryk van God iets 10uter geeste1ik is en dat Jesus in elk geva1 nie bedoe1 het om
n
kerk te stig nie. Dit behoort uit hu1 standpunte hieronder duide1ik te word.Reitzenstein is van mening dat die kerke wat deur Paulus gestig is eint1ik reeds as ku1tiese gemeenskappe bestaan het en as sodanig aanvank1ik aanhangers was van bepaa1de he11enistiese misteriegodsdienste. Daarom sou Paulus dan ter voorbereiding van sy sendingreise homse1f op hoogte geste1 het met hierdie misteriegodsdienste. Neill
(1966, p.161) ste1 dit 5005 vo1g: "He was bound to acquaint himself with the forms of speech and the mental world of those groups which it was his aim to win, and to establish norms for the communities which he wished to bring into existence and could not organise after the pattern of the earliest Christian Church, and also for those forms of worship which he wished to establish among them."
Hieruit is dit duidelik dat Jesus Christus dan nooit die Skepper van die kerk kan wees nie, maar omgekeerd: die kerke wat op hierdie wyse deur Paulus gestig is, sou die skeppers wees van die geloof in Christus en die idee van
n
kerk!Waar Reitzenstein sy toev1ug tot die misteriegodsdienste geneem het, doen Bousset dit met die gnostiek. Bousset veronderste1 in sy boek Kyrio8 Christo8 (1913) dat die gnostiek as godsdienstige stroming voor die christelike kerk bestaan het en grootliks die Christelike geloof
beinv10ed het. Die heiden-Christene, in teen=
stelling met die Joodse Christene (vg1. antitese-teorie van Baur!), sou dan van vroeg af bepaa1de ku1tiese ge100fsgemeenskappe gewees het: "In many cases these Christian groups had been associations of mystery
worshippers before they became Christians. All that has happened is that their mystery-god has acquired a new name and a new character as Jesus of Nazareth" (Neill, 1966, p.165).
Weereens het hierdie poging geb1yk futie1 te wees om die ontstaan van die kerk op so
n
godsdiens-historiese en horisonta1istiese wyse in bepaa1de heiden-godsdienstige milieus te gaan soek, want teen hierdie se1fde tyd het die denke oor die koninkryk as gevo1g van die be1angste11ing in die eskato10gien
groot kentering ondergaan. Die immanente denke het p1ek gemaak vir transendente denke - soos die van die Dia1ektiek en soos die van Barth en Bu1tmann (vg1. Duvenage, 1962, p.40).So het die era verbygegaan waarin die gedagte bestaan het dat die koninkryk op hierdie aarde deur die
toedoen van mense in
n
broeder1ike gemeenskapverwesen1ik kan word - soos Ritsch1 van oortuiging was. Tog het sekere reste van hierdie denkrigting b1y vassteek, wantons be~erk dit by sekere ekumeniese bewegings wat g10
dat die koninkryk hier en nou verwesen1ik kan word deur die inspanning van mense en deur organisatoriese kerk= eenheid oor die were1d (vg1. Swart, 1959, p.99 wat
•
daarop wys dat die EKKAD01U as diesseitige begrip nooit BaolAElu kan word nie). Van der Linde wys ook daarop dat die teo10gie van die negentiende eeu, in
27
besonder di~ van Ritschl, vandag sterk herleef in die van die Rewolusie of die Teologie van die
met sy Marxistiese inslag (vgl. Van der Linde, 1978, p.5).
2.3.-2 Die koninkryk en kerkbegrip in die eskatologiese rigtings
Dit was Ritschl se skoonseun, Johannes Weiss (1892), en Albert Schweitzer wat radikaal gebreek het met die Histories-Kritiese Skole en
n
nuwe bedeling ingelui het.n
Bedeling waarin die aandag skerp toegespits is op die eskatologie (vgl. Kling, 1971, p.45; Van der Walt, 1962, pp.3-4) •Schweitzer word beskryf as die argitek en boumeester van die sogenaamde Konsek\'lente Eskato10gie wat in sterk teenstelling met die negentiende eeuse Liberale Teo1ogie gestaan het. Van der Walt (1962, p.4), outeur van
bogenoemde stelling, toon ook verder aan hoe daar nou
n
ander sleutel gevind is om die historiese gebeure envan en oor Jesus van Nasaret te verstaan.
Waar die sleutel vroeer deur die Liberale Teologie gesoek is in rekonstruksies van die geskiedenis en in die
invloed van ander godsdienste op die Christelike geloof, het die sleutel nou gele in die brandende verwagting van die einde. Jesus sou in die verwagting ge1ewe het dat die koninkryk enige dag sal kom en weI op
n
wyse soos die Joodse apokaliptiek die eindkatastrofe verwag het, maar Hy sou Hom vergis het. Daarom wag die ge10wiges steeds tevergeefs op die koninkryk van God in hierdie wereld. Vann
teenwoordigheid van die koninkryk in hierdie wereld is daar geen sprake nie. Alles istoekomsmusiek omdat die verwagting van
n
nabye einden
illusie blyk te wees (vgl. ook Ridderbos, 1972, p.9). Schweitzer sien die koninkryk as iets wat by die vol= einding van die wereld katastrofaal sy intrede in hierdie wereld sal maak~ hy dink dus futuristies daaroor en vind geenverband tussen die koninkryk en die kerk in die huidige bedeling nie. Van die ~KKAnala-uitspraak van Jesus in Matteus 16:18 se hy byvoorbeeld dat dit met "der empiriaanen Kiranen iiberhaupt niaht zu tun 11 het nie. ttDe Kerk. UJaarvan hier aprake ia, zou de praeexiatente kerk zijn. die in de eindtijd openbaarza~ UJorden en met net rijk Gods 8amenva~tlf (Ridderbos. 1972" p.290).
Presies van die konsekwente eskatologie staan die Gerealiseerde Eskatologie van Dodd. Vir Dodd breek die vervulling van die koninkryk volledig deur in die woorde en dade van Jesus Christus (Van der Walt, 1962, p.6).
Van die nabyheidsuitsprake van Johannes die Doper en Jesus (Mt. 3:3; 4:17) se Dodd dat die woorde "naby gekom" eintlik oak maar "gekom" beteken, en hy beroep hom op die Septuaginta (vgl. Dodd, 1958, p.44). Dodd is daarvan oortuig dat die koninkryk volledig gekom het met die koms van Jesus Christus: IIS0 Jesus went about the towns and villages of Galilee, seeking the lost; and that was how the Kingdom of God carne" (a.w., p.199).
Hiermee is dit meteens oak duidelik dat die koninkryk en die kerk in die Gerealiseerde saamval en met mekaar geIdentifiseer word.
29
So tussen die Konsekwente Eskatologie en die Gereali= seerde Eskatologie - maar tog eiesoortig - staan die vroeere Dia1ektiese Teologie met teoloe soos Barth en Bultmann. Hulle oortuiging is dat die eskatologie
"bo-tydlik" verstaan moet word (Van der Waltl 1962 1 p.lO). Volgens hierdie standpunt, wat rus op
n
dualistiese skeiding tussen die bo-tydelike en die tydelike1 breek die koninkryk telkens deur tot die tydelike en dan word die mens voorn
beslissing gestel. Barth opereer byvoorbeeld met twee geskeie of dualistiese motiewe, naamlikn
eskatologiese enn
universalistiese motief. Die koninkryk van God hetn
baie sterkeskatologiese karakter en vanu~t die bo-tydelike of die (tydlose) einde breek die ryk van God deur in die universele wereld omdat die heerskappy van God gerig is op die totale universum. Van hierdie universele is die kerk
n
deel 1n
sondige instituut net soos aIleander mens like organisasies wat bestem is om te vergaan (vgl. Van der Walt, 19411 p.164).
Waar die Gerealiseerde Eskatologie die koninkryk en kerk met mekaar identifiseer, vind ens hier in die
Dialektiese ~eologie
n
kritiese distansie tussen koninkryk en kerk. Die kerk is niks meer asn
gelykenis van die koninkryk nie,n
laer orde en iets wat heenwys na die koninkryk van God. Daarom is dit ook bestem om op die ou end te verdwyn terwyl die ryk van God sal kom om te bly (vgl. Van der Walt, 1941, p.164; Graafland, 1973, p.53; Van der Walt, 1969, p.lO).Naas en deels na aanleidng van die vorige drie
eskatologiese denkrigtings het daar
n
vierde hoofrigting ontwikkel. KUng (1971, p.56) noem dit die FuturistiesPresentiese Eskatologie terwyl Van der Walt (1962, p.12) dit soos W. Manson as die Bi-polere Eskatologie wil tipeer.
Binne hierdie hoofrigting kan daar aksentverskille bespeur word, want
n
nadere ondersoek van die stand= punte van teoloe wat tot hierdie denkrigting behoort, toon duidelik aan dat daar in mindere of meerdere mate verwantskappe met een van die vorige drie hooflyne bestaan, sonder dat hulle egter daarin opgaan. Teoloe waarna in hierdie verband verwys kan word, is byvoorbeeld Cullman, Kilinmel, Jeremias, die "latere" Karl Barth,Kasemann, V8gtle, Schnackenburg, Herman Ridderbos, W.J. Snyman en T. van der Walt (vgl. Kung, 1971, p.56; Van der Walt, 1962, p.12 e.V.i 1969, p.96 e.v_; Snyman, 1977, pp.176-195).
Omdat die behandeling van die hele problematiek en
n
kritiese beskouing van die aksentverskille by bogenoemde teoloe buite die bedoeling van hierdie studie val, konsentreer ons slegs op enkele relevante feite.
In hierdie hoofrigting bestaan daar konsensus oor die feit dat die koninkryk van God iets is wat nog in die toekoms moet kom, en wat tog ook reeds gekom het. Die koninkryk het
n
futuriese enn
presentiese karakter;n
vervullingsaspek enn
voleindingsaspeki dit hetn
perfeatum enn
futurum. KUng (1971, p.56) se: "Hence the question as to the 'nearness' of the reign of God can only be answered simultaneously in terms of a31
Na
n
redelike lang geskiedenis van worstelinge en pogings om die prediking van Jesus en sy ganse optrede reg te verstaan, het daar togn
kentering in die regtegekom - hoewel ~ns nie hiermee s~ dat ons al die standpunte van teoloe wat hierdie bi-pol~re denk=
toegedaan is, onderskryf nie. Solank die Nuwe Testament as Gods openbaring op watter wyse ookal
vermink is (en word) en solank daar geen suiwere begrip van die koninkryk van God en sy koms bestaan nie, kan die Nuwe Testament ook nie reg verstaan word nie. Dit beteken dat daar dan ook nie korrekte antwoorde gegee kan word oor vrae na die verhouding tussen die koninkryk en die kerk en na Jesus se woorde oor die kerk en sy bedoeling daarmee nie.
Die kentering wat in hierdie eeu deur die aksente en standpunte van die Bi-pol~re Eskatologie gekom het, hou in dat die koninkryk van God nie suiwer en aIleen futuristies verstaan kan word dit het ook nog nie ten volle in hierdie w~reld gerealiseer nie. Dit hou verder in dat dit nie op eeuse wyse vergeestelik mag word dit kan ook nie hier op aarde deur die toedoen van die mense verwesenlik word nie. Daar het konsensus onder baie protestantse teoloe gekom dat die koninkryk in die Messias aanwesig is; dat die 8KKAnOLU daarom nie net
n
eskatologiese grootheid is nie, maar reeds met Christusn
empiriese werklikheid is. nit is ingesien dat die kerk nie net iets charismaties en nog minder slegsn
sosiologiese verskynsel is nie (vgl. Ridderbos, 1972, p.295). Ons is daarvan oortuig dat ditn
kentering in die regte rigting is, omdat ons saam met baie ander glo dat daarn
baie hegte en verband en verhouding is tussendie koninkryk en die kerk. Ridderbos (1957, p.2l)
maak byvoorbeeld die opmerking dat die Nuwe Testamentiese opvatting van die kerk aIleen ten volle bevredigend vanuit die koninkryk van God benader kan word (op hierdie verhouding tussen koninkryk en kerk gaan onS later meer volledig in - vgl. 2.6).
Ridderbos, Snyman en Van der Walt het elk pragtige perspektiewe ge-open met hul standpunte oor die koms van die koninkryk. Ridderbos (1972, pp.60-68; 99;
444-447) Ie deurgaans sterk nadruk op die perfeatum praesens van die vervulling, terwyl Snyman (1977, p.176 e.v.) weer meen dat die komsvan die koninkryk uiteenval in
n
perfeatum enn
futurum, verbind deurn
duratiewe praesens. Van der Walt (1962, p.193 e.v.) sien op sy beurt die vervullingsaspek van die koninkryk as relasioneel, asn
soort antisipasie en voorwerking van die finale voltooiing. Hy meen dat die koninkryk in die Persoon, woord en werk van Jesus reeds teen= woordige werklikbeid is. Hierin het die toekoms dan reeds begin, maar ook slegs begin (a.w., p.3l2). Hy vergelyk dit metn
ellips wat twee brandpunte het: in die koms van die koninkryk is daarn
koms enwederkoms waarin die eerste die beslissende d~urbraak is en die laaste die finale voltooiing (vgl. Van der Walt, 1969, p.98).
Na aanleiding van hierdie standpunte, meen Van der Linde (1978, p.9) dat die kerk
