'r~ C~\:EllL [; GIF: 5 F 5 TLI
n
I EI'
QN DIE ~-.::Tf-W 5 J 0f-jANN E S- TAK '.JAND IE ROT,:S-STAf'1 ;'1ET PESONDERE I/ERlJJYSING NO. nrE WELTE\fREDE-PLASEIN DIE DISTRIK PRINS ALPERT
OUJK
;1']A~nANA ROT ES
TESIS HJGELEWER TER GEDEEL lTLIKE IIOLDOENING AAN DIE l/EREISTES I/IR DIE GR(101) \/I\N f~f\GISTER IN DIE LETTERE EN WYSPEGEERTE
(O[;:ARTFf'1ENT QFRIKAANSE KLiL :JURGE5KIEOENIS)
f.\fHJ DIE UNII/ERSITEIT "AN 3TELLENJ.:lOSCH
STI.IOIELEIERS: PROF. P.W. GRllRRELAl\R
\flRKLI~RIN G
Ek die onde~getekende verklaar hiermee dat die werk in
hierdie tesis vervat, my eie oorspronklike werk is wat
nog nie vantevore in die geheel uf gedeeltelik by enige
ander Universiteit ter verkryging van ~ graad voorgel~
is nie.
Opgedra aan J~han Rates
en ans ki~ders, Marin~,
1.
2.
I N H U lJ 0
IN'-.EIDING
1.1 Retekenis van die van Rotes
1.2 Afbakening van navorsingsterrein
1.3 Navo~sings~~todes
1.4 Rronne
DIE STA~VADER. WIETSE BOTES
2.1 Die Botes-familie in Suid-Afrika
2.2 Wietse Bates se vroee jare
2.2.1 Geboorte en kinderdae
2.2.2 Aanste11ing as sieketrooster
L.2.3 Eerste werkkringe
2.2.4 Koms na die Kaap
2.3 Stigting van die gemeente Swartland
R1adsy 1 1 2 3 3 5 5 6 6 6 8 8 10
2.4 Sy taak as sieketrooster, koster/voorleser en
onderwyser 2.4.1 Aeroeps- en instruksiebrlef as sieketrooster 11 11 2.4.2 Kostersreglement 12
2.4.3 Stigter-onderwyser van die kerkskool 13
2.4.4 Sy diensjare in die gemeent~ 5wart13nd 14
2.4.5 Die verhoLJing tussen sieketrooster en
predikant
2.5 Salaris en huisvesting
2.6 Probleme
2.7 Aftrede en pensioen
2.8 Nages1ag
2.9 Rylae 1: Oorspronklike kostersreglement
16 17 18 22 23 25
3. DIE WEL TE\!REOE--PLASE 26
3. 1 Ligg ina.,
l'
263.2 Topografie 26
3.3 t<limaat en reenv<:d 29
3.4 Streek-, berg-, rivier- en plaasname 29
3.5 Vroee bewoners 31
3.6 Rlanke vestiging 32
3.6.1 De Keur 41
3.6.2 Excelsior 43
3.6.3 Restant van Wel te\Jrede 45
3.6.4 Vreden Hof 45
3.7 Landbou 54
3.8 Plaasuitleg 56
3.9 Sosiale £:n qodsdienstige lewe 58
4. DIE SK OUL UP WEL TE\!BIQl. E?
4.1 Ontstaan tot 19lB 62
4.1.1 S ta tus 63
4.1.2 fJeheer Clor die sk 001 64
4.1.3 Skoolgebou en inrigting 66
4.1. 4 Onderwys en opvocding 68
4.1.5 On de rwys e rs 68
4.1.6 Skoolbywoning "'0
4.2 Twee de tydvak (1918
-
IIJ45 ) 714.2.1 Status ?2
4.2.2 Reheer oar die sk Dol 72
4.2.3 Skoolgebou en inrigting 73
'1.2.4 Underwys en opvoeding 76
4.2.5 Onderwyser's 79
4.3 Derde tydvak (1945
-
1959) 894.3.1 Status 89
4.3.2 Beheer oor die skool 92
4.3.3 Skoolgebou en inrigting 93
4.3.4 Onderwys en opvoeding Bit,
4.3.5 Onderwysers 96
4.3.6 Skoolbywoning 98
4.4 Tabel van skoolure 100
4.5 Register van leerlinge lO~
5. REGISTlR VAN DIE PETRUS JOHANNES-TAK VAN DIE
BOTES-STAM (b2; c3) 104
6.
7.
LYS VAN AANGETROUDES
1. INLEIDING
1.1 Betekenis V3n die van Bates
Die aarsprang van die Rotes-stamnaam is g~wortel in die Germaanse geskiedenis. Die Germane se gebruik tot v5~r
die jaar 1000 was am aan feitlik elke persaon ~ eie, individuele naam te gee. Oeurdat samestellings uit twee woordstamme gebruik is, kan h eindelose getal name s~ voortgebring word (Raelandts
&
Meertens 1951:28 - 29). Oaar is veral voorkeur gegee aan name wat geinspireer is deur "strijd, macht, moed, roem, bezit, enz" (Roelandts&
Meertens 1951:1).In ~ later fase, veral sedert die kerstening van die Ger-mane, het ~ voorkeur ontstaan vir sekere name, bv. 8ybe1se name en die name van k~rkheiliges wat as getuienis in die evangeliseringsaksie moes dien (Heese e.a. 1975:191). Oit
het meegebring dat die vorming van nuwe name gestaak is en
dat sommige van die au name vergete geraak het. Hierdie ontwikkeling het die ontstaan van fami1iename omstreeks die jaar 1000 genoodsaak (Roelandts
&
Meertens 195128 -29).Patronimika, d.w.s.
n
persoon se vernoeming na sy vader, het ~ belangrike rol gespeel in die ontwikkeling van stam-name (Roelandts&
Meertens 1951:33). 55 is die van Rotes afgelei van die Friese mansnaam Botho, of alternatiewelikgespel, Boto, Bote of Bot~te). Oit kom van die Germaanse stamwoord.!:ll!.!f!}., d.w.s. "gebieder", "beve1er", "leier"
(Heese e.a. 1975:199), en ook biudan wat "beveel" of "ge-bied" beteken (Krige 1934:19, 24).
Uit hierdie stamwoord was oak die voornaam Rodil0 afkoms-tig, wat as soelen in
n
verkorte vorm gebruik is. Die stamwoord ~ is eweneens in sameste11ing gebruik am die name Radbod en Sigibod te vorm, en as vleinaam tot Bodo of selfs tot Rot verkort (Roelandts&
Meertens 1951:34 - 35). In Duits is die voorname Rodo en Rotho, asook die verwante- 2
-Renno, Kuno en Udo omstre~vs 1800 deur die Ridderr0mans opnuut begin gebruik en vernaamlik in "Ade1sfami1ien" as Oud-Duitse doopnamE vernuwe (Rah10w 1965:15).
Ten einde die verhouding van besitting uit te druk, was dear in vroee Nederlands meer as een manier van woordver-buiging. So is die genitief op - 5 gE ruik om die seun
van Rotho aan te dui (Heese e.a. 1975:193, 199), wat dan vervorm is tot Bothes of ~otes.
Die vanne Botha en Botma/Bothma kom van dieselfde stam. Die Friese genitief op -a wat in die meervoud gebruik is, beteken "die seuns of nakomelinge van". Die seuns van Botho is dan Botha (Heese e.a. 1975:194). Bothma gebruik diese1fde genitief-a, waarvan die a egter in h toon10se e oorgaan en ten slotte weggeval het: ~ h~t Bote en later
~ geword. Hierby is ma(n) gevoeg in Botma(n), sodat die betekenis hiervan "manne, vclgelinge of seuns van Botho" is (Krige 1934:24).
Aaie verskillende spelvorme van die van Botes word in die argivale bronne gevind. Ter wille van die iGteressantheid word die verskillende vorme presies soos dit gebruik is, weergegee. Die mees algemene spelling van die van waS egter Aotes.
1.2 Afbakening van navorsingsterrein
Die stamvader van die familie Rotes, Wietse, het twee seuns, Anthonie (b2) en Roote (b3), gehad. Anthonie het agt seuns gehad, nl. Wietse (el), Jaeob Abraham (e2), Petrus Johannes (e3), Sybrand Lourens (e4), Abraham
Adriaan (e5), Anthonie Johannes Jurgens (e6), Carel Fre-derik (e7) en Ar'dries Stephanus (e8). Roote het ook ~
seun gehad, Johannes Nieolaas August (e4) (Heese 1~86:354
-360). Die familie Rotes se afstamming kan gevolglik in
nege lyne bereken word. Volgens die joernalis Eric Rose,-thaI se berekening was daar in 1965 aitesame 15 000 mense met die von Rotes in Suid-Afrika (1955:13).
- 3
-qenewcns die hoofstuk oor die stamvader, Wietse, is daar vir die doe Ie in des van hierdle studie aIIeenIik op die n a sat e van Pet r u s J0 han n e5 (b 2; .:. 3) g e k0n s er,t r e e r • 0i e groot gesinne, wat ~ algemene verskynsel gedurende hierdie periode was, het gesorg dat die getal afstammelinge vinnig aangroei. Om di~ rede is die terrein van die genealogiese afdeling tot die eindp van die 19de eeu beperk. Hierdie perk is egter oorskry waar dit van toepassing was en aan-sluit by die afdelings oor die Weltevrede-plase en -skoal.
1.3 Navorsingsmetodes
Vir die aanduiding van opeenvolge 1de geslagte in die ge-nealogiese afdeling is die metode gebruik wat in De Vil-liers en Pama se Geslagsregisters van oie OL ~aapse fami-lies gevolg word. Hiervolgens word ges13gte alfabeties en die kinders van h geslag numeries aangedui, bv. b3
=
die tweede gesla9 se derde kind. Waar die familiegeskiedenis van h persoon of sy familie aangeteken is, word sy genea-logiese nommer bo-aan die bladsy verstrek om naslaan te vergemaklik. Waar moontlik is die genealogiese nommer van h betrokke persoon ook in die kultuur-historiese oorsig oor die plase en skoal verskaf. Van wee die Afrikaanse stelsel van naamgewing (Heese 1986:2) waarvolgens neefs na dieselfde oupa vernoem word, en gevolglik dieselfde naam dra, is dit soms onmoontlik am iemand met sekerheid te plaas. In so h geval is geen genea10giese nommer toegeken nie.Van die vroulike nasate is slegs die eerste ges1ag kinders aangeteken. Die aangetroudes is in h alfabetiese lys np-geneem.
1.4 Bronne
Vir die genealogiese afdeling is hoofsaaklik argiva1e bronne gebruik. In die Kaapse Ned. Geref. Kerkargief is die doop-, 1idmaat- en huweliksregisters van verskeie ge-meentes, maar veral di' van Aeaufort-Wes en Prins AlbErt, stelselmatig deurgewerk. Die meer onlangse
gemeenteregis-- 4
-ters van Prins Albert is plaaslik nageslaan. Verdere waardevolle inligtin~ is verkry van sterftekennisse uit die boedell~ers in d~e Kaapsc Argiefbewaarplek.
~ie inligting omtrent die skoal op W,'J+pvrede is in die Skoolraadskantoor van Oudtshoorn opges. oar, en aangevul uit ongeordende l~ers in die Argiefafdeling van die Kaap-se Departement va~ Underwys.
Van die Akteskantoor en die Kantoor van die Landmeter-generaal is die dokumentasie oar die Weltevrede-plase ter insae gekry.
Die familiegeskiedenis is verder aangevul deur mondelinge bronne, besoeke aan die plase van nasate, asook aan ver-skeie kerkhowe wat ~ belangrike bron van inligting was.
- 5
-2. DIE STAf';\/ADER, WIETSE BOTES
2.1 Die Rotes-familie in Suid-Afrika
Die ontstaansgeskiedenis van die Rates-familie in Suid-Afrika is ten nouste verweef met die geskiedenis van die geeste1ike versorging van die nuut gevestigde Hollandse volksplanting aan die Kaap die Goeie Hoop.
In die tweede oktrooi wat in 1622 aan die Vereenigde Oost-Indische Compagnie verleen is, het die State-Generaal be-paal dat di~ groat maatskappy nie net sy handelsbelange moes bevorder nie, maar moes sorg "omme te conserveren het publijcke ge100ff" (\fan der Watt 1974:1). Dit het beteken Jat die Hollandse nedersettings, 5005 ook di~ aan die
Kaap, geaste1ik bearbei moes ward en dat die Gereformeerde godsdiens uitgedra moes word deur die stigting en bevorde-ring van die Gereformeerde Kerk en die vestiging van gees-telike arbeiders.
Gedurende die eerste jare n~ die v01ksp1anting was daar nag geen gevestigde predikant aan die Kaap nie. Dit was eers op 18 Augustus 1665, dertien jaar en vier maande n~ die kerns van I/an Riebeeck, dat ds. Johan van Arckel aan wal gestap het (Hanekom 1952:30). Afgesien van die 33 be-soekende Ha1landse predikante wet gedurende hierdie eerste uertien jaar op hul reise na en van die Ooste by die Kaap aangedeen en dienste waargeneem het, het die grootste deurlopende verantwoordelikheid ap geeste1ike gebied op die skouers van die sieketroasters gerus (Odendaal 1957:
29) •
Die eerste sieketraaster, Wi11em 8aren~z. Wylant, het Jan van Riebecck na die Kaep verges~1 en die godsdiensoefening gelei deur elke aand n' ete die aandgebed te doen en ~
paar verse te laat sing. Op Sondae het hy ~ preek of h verklaring van die Kategismu5 voarge1ecs (Hanekom 1952:28). Hierdie en nog vele ander geestelike verpligtinge, wadraan later mear aandag gegee sal word, is deur die sieketroas-ters behartig.
- 6 -2.2 Wietse qotes se vroee jare
Van d~'3 vo1ksp1anting tot i~ 1866 was 52 sieketroosters
a~n die Kaap werksaam. In ~ lys van sieketroosters aan die Kaap u~rskyn d~a naam V8n die stamvader van die potes-familie, nl. W. ROLes, met die diensjare 1744 tot 1774 (Claasen 1977:270 - 271).
2.2.1 Geboorte en kinderdae
Wietse is waarskynlik in die jaar 1712 in Holland gebore (Heese 1986:354). Dit ken afgeleiJord van sy ouderdom by aftrede, nl. 62 jaar in September 1774 (K.A.: C152 312). Waar hy genore is en hoe sy kinderlewe verloop het, is on-bekend. ~y is in Holland met Anna (Antje) Pieterse
ge-troud (Pama 1983;66), en by sy a8nkoms aan die Kaap word verme.ld dat hy "it Enckhuisen afkomstig was. Klaarb1yklik het hulle in Enckhuisen gewoon, want sy urou S8 onderhoud
moes daarheen gestuur word aangesi8n sy hom nie met sy
'.oms hierhe~n vergesel het nie. Sy het later gevo1g, waar-skynlik nadat hy ~ vaste werk- en woonp1ek gehad het (K.A.; C125 12 - 13).
2.2.2 F~~,::>tel1ing as sieketrooster
~ietse Rotes se loopbaan as sieketrooster het reeds in 1736 begin toe hy in Ho118nd in di~ amp aangeneem ,
(Claasen 1977:242). h Mens kan aanvaar dat sy opleiding en toe1ating as sieketrooster die no~male patroon gevolg het waarin beide die G~ref~rmeerde Kerk in ~ederland en die bewindhebhers van die V.D.C. h aRndeel gehad het.
IemanM is toege1aat nadat vooraf in]igting oor hom inqewin is, h y 'n e k sam e n af gel~ het E:n 'n \Ie r s 1 a 9 a and.i.eKe r k
voorgel@ is.
Daar W1S h bepaa1de kerk1ike kommissie, die Kommissic vir
Indiese Sake, bekend ns die Deputati ad res IndicQs, wat hierdie besondere taak namens die Klassis Amsterdam en die Sinode in Holland moes verrig. Dit was h permanente kom-missie lIJat i" 1621 'n diu Jewe geroep is en wei met die
- 7
-bepaaldc funksie om sieketroosters en predikante te onder-soek met die oog op hul bediening van die kerke in Indi~
('Ian der liJatt 1974:2 - 3). Aangesien die Kaap beskou is as h underdeel van Neder1ands-Oos-Indi~, het hierdie kom-missie cie aanstelling van sieketroos:ers aan die Kaap behartig (Udendaal 1957:26).
Indien die uitslag van die ondersoek gunstig was, is die kandidaat deur die Kerk toegelaat tot die amp met die toe-stemming en goedkeuring van die bewindhebbers van die
'I.O.C. (Odendaal 1957:26 - 27). uit die suksesvolle
kan-didate het die bewindhebbers sleketroosters aangestel, ook om op die skepe werksaam te weese Hulle is van h beroeps-en instruksiebrief voorsien wearin hulle verpligtinge uit-eengesit is. Op hulle beurt moes hulle h "confessie, den Ca techismus en de synodale canones'l onderteken (Claasen 1977:58 - 59).
Uit hierdie gegewens is dit duidelik dn~ die amp van sieke-trooster nie gering geskat moet word nie. Trouens, die geweldig belangrike rol wat die sieketrooster op kerklike
terre!n gespeel het, kan nie maklik oorbeklemtoon word nie.
Daar is soms kritiek uitgespreek teen die gehalte van die
diens wat hulle gelewer het, soos Adam Tas hom lator ook in sy Dagboek uitgelnat het teen die heer Mahieu, die "kranke-bedroever", waarmee hy wou impliseer dat hy eerder 'n "be-droewer" as ~ trooster was (Fouch' 1970:136). Maar ten spyte van baie gebreke wat daar seer seker in hullc ~erv en karakter gevind kon word, is dit duidelik dat hulle gekeur, gesko01 en van bepaalde ir._truksies voorsien is voortjat hullp vir di' belangrike teak uitgestuur is.
A.~. Smit, die kerkhistorikus, spreek hom ste~k uit aan-gaande die swa~ karakter en lae peil van opvoeding van
scmmige van die sieketroosters, maar reken dat diE b~ie be-langrike funksie wat hulle, en dan ook spesifiek Wietse notes, v~rvul het, nie geignoreel kan word nie (1945:24
- 8
-2.2.3 Eerste werkkringe
N~ Wietse se aanstelling as sieketrooster in 1736 in Hol-land in die ouderdom van 24 jaar, vol gens sy geboortebepa-ling, het hy klaarblyklik na 8atavia gegaan, want hy keer in 1739 met sy attestaat, d.w.s. sy lidmaatskapsertifikaat van die Gereformeerde Kerk, na Holland terug (Pama 1983:
66).
In 1741 vertrek hy weer, met die skip Ida, na Indie. Hy is oak deur h notaris versoek am 200 gulden in te vorder by iemand wat in Ratavia woonagtig was en wat die bedrag plus rente aan h klient van die notaris geskuld het
(Claasen :~77:242).
Wietse onderteken self twee notariele stukke op
If
en 24O~sember 1743 waarin hy onderneem am die bedrae van 300 en 162 gulden wat hy geleen het, met rente t8rug te betaal. Hy onderteken die dokumente: "Wietse Bates" (Claasen 1977: 242). Oit is baie belangrik om te let op die wyse waarop hy self sy naam in hierdie st8dium teken aangesien baie verskillende spellingsvorme van sy naam en van gedurende die vroegste jare in die dokumente voorkom.
Met die oog op sy beplande korns na die Kaap, het hy reeds in Holland h ooreenkoms rnet die V.D.C. aangegaan om h
kwart van sy jaarlikse besoldiging te laat inbetaal by die "Armenhuijs" te Enckhuisen (Leibbrandt 1905:78). So het hy dan voorsiening gemaak vir die versorging van sy "huijs-vrouw Antje Pieterze" (K.A.:CI25 12 - 13 ) en hulle drie kinders, Hilletje, Anthonie en Roote, wat in Holland agter-gebly het totdat hulls hom na die Kaap kon volg. Die
jongste van die kinders, Boote, is op 2 Dktober 1735 gebore (Heese 1986:354 - 360).
2.2.4 Korns na die Kaap
Wietse het in 1744 op die skip die Ruijter aan die Kaap aangekom. Aanvanklik het hy op die skip gebly om die mense wat tydens die lang seereis siek geword hat, te
be-- 9
-soek en by te staan, maar sommer gou het hy homself bereid verklaar am by een van die "in't Land opgeregte kerken school te houden", en am verder oak die take te verrig wat
van hom as sieketrooster verwag kon word. Die Po1itieke
Raad het op 4 Junie 1744 die aanbod van Wietse behandel en hom by die Politieke Raad aanbeveel am as
sieketrooster-onderwyser in die binneland te dien. Wietse se aansoek
dat "oesself5 Huijsvrouw vermits haare armoedigen staat vrij van Transport en Costgeld herwa2.rts mogt gesonden worden" sou oak gunstig deur die Politieke Raad by die
Here XVII aanbeveel word (K.A.:CI22 252 - 253). Die
pre-siese datum waarop Wietse aan die Kaap in diens getree
het, kon nie vasgestel word nie, maar vanaf 1747 kom sy
naam gereeld voor in die lys van mense in "Kerkendienst"
van die V.O.C. aan die Kaap (K.A.:VC43 - 46). Op hierdie
wyse het die Swartland-gemeente nag vt~r sy amptelike
stig-ting in 1745 reeds die dienste van ~ sieketrooster bekom
in die persoon van Wiets~ Bates.
Die presiese datum waarop sy vrou, Anna, en hulls drie
kinders na die Kacp gekom het am hul1e by hom a~n te sluit,
is nie bekend nie, maar dit moes in 1744 of 1765 gewees
het. Pama (1983:66) en Malherbe (1966:104) dui die detum
van aankoms as 1744 asn, terwyl Leibbrandt (1905:78),
Claasen (1977:207) en Heese (1986:354) meen dat Wietse se
vrou eers in 1745 aangekom het. Soos hierbo gemeld, is
Wietse se uersoek dat sy vrou kosteloos deur die V.D.C. na
die Kaap gebrlng word, op 4 Junie 1744 aan die P01itieke
Raad voorgel@ en sou dit by die Here XVII aanbeveel word. Indien in ag geneem word dat die varsoek die Here XVII on-geveer drie maanda later sou bereik en die skeepsreis na
die Kaap h verdere drie maande sou duur, kan daar geredelik
aanvaar word dat Anna aan die einde van 1744 of begin 1745
hier aangekom het. Sy moes in elk gevel in die loop van
1745 gekom het, want hulle vierde kind, Maria Anna, is op
8 Mei 1746 in jie Swartland g~doo~ (Heese 1986:360).
N~ Anna se aankoms is h versoek tot die V.D.C. gerig om die
oorhetaling van haar onderhoud na die "Armehuijs" in
- 10
-d~e Resolusies van die Po1itieke Raad gedoen waarin Wietse
vra dat die "Bewindhebberen ter Carner Enchuisen" versoek word am sy vroeire reiling "dewelke door hem voor sijn
vertr~k uijt het vaderland ten behoeve van sijn huijsvrouw Antje Pieterze is gemaak" te kanse11eer (K.A.:C125 12 - 13).
Oit is nie duidelik waarom di~ versoek nie reeds vroeir
ge-rig is nie. As in aanmerking geneem word dat die vierde
kind op 8 Mel 1746 gedoop is, moes Anna in Augustus 1745
reeds aan die ~aap gewees het.
2.3 5tiqtinq van die gemeente Swart1and
Die geskiedenis en ontstaan van die gemeente Swart1and, wat dan oak die bakermat vgn die Rotes-ges1ag aan die Kaap
sou wees, is hier van be1ang. In 1742 het die
goewerneur-generaal van Batavia, baron Gustaaff Wi11em van Imhoff~ op
weg na Batavia by die Kaap aangedoen en ~ reis deur die
nedersetting onderneem. Hy het diep onder die indruk van
die swak toestande in die binneland gekom, waar die
opvoe-ding van die mense dikwels in die hande van ~ verlope
matroos of soldaat was (Ma1herbe 1925:36 - 37). 5'0 erg
was die onge1etterdheld en gebrek aan godsdiensbeoefening
van die "buijten luijden" dat hulle "eerder na eene ver-saameling van blinde heljdenen als naa eene colonie van
Europe~rs en Christensn komt te gelijken" (K.A.S. 1984:
226 - 227). Baron Van Imhoff het goewerneur Swe11engrebel
dus opdrag gegee dat twee nuwe gemeentes gestig moes word.
In 1743 hat die gemeente Roodezand (Tu1bagh) en in 1745
die gemeente SWart1and (Malmesbury) tot stand gekom (Van
der Watt 1974:7).
In die 5wartland was aanvank1ik geen grand beskikbaar vir
n
kerkperseel nie, aangesien alles reeds aan die burgersuitgegee was (Hanekom 1952:42). Daar het orgeveer agtien
maande ver100p voordat die Politieke Raad daarin ges13ag
het om
n
kerkplaas te verkry (Smit 1945:23). Die plaasvan die weduwee P. van der Westhuizen is deur
n
ruiltran-saks!e bekom (K.A.:C122 296 - 298; Cl23 163 - 164). Wietse
Rates is ben oem am voorlopig die geeste1ike arbeid as
- 11
-en onderwys op hom te neem (K.A.:Cllll 71 - 72).
Oit was waarskynlik in h kamer van die reeds bestaande geboue op die kerkplaas waar Wietse vroeg in 1745 begin het met die onderrig van die eerste handjievol kinders wat uit die onmiddellike omgewing die kerkskooltjie kom bywoon het (Louw 1943:10 - 12). Oak die eerste
"eenvou-dige goosdiensoefeninge" is in een van hierdie geboue deur Wietse waargeneem (Smit 1945:24 - 25).
2.4 Sy taak as sieketrooster, kosterlvoorleser en onderwyser
Wietse se verpligtinge op geestelike terrein was veelvou-dig.
2.4.1 Reroeps- en instruksiebrief as sieketrooster
In die beroeps- en instruksiebrief wet aan sieketroosters uitgereik is wanneer hulle in Holland deur die V.D.C. aan-gestel is vir diens op die skepe, word h duidelike uiteen-setting gegee van die funksies van die sieketrooster
(Claasen 1977:262 - 263).
Sy eerste taak waS om die slekes en krankes "uyt Godes heylige woord te onderwijsen, vermaenen en vertroosten". Volgens hierdie faset van sy werk was hv oak vcrantwQorde-lik am terdoodveroordeeldes vir hulle einde va or te berei
(Smit 1945:24).
Tweedens moes hy op die gelee tyd "beneffens het singen der psalmen, uyt Godes Woord sommige capittelen, otf Dock
eenich goet sermoen" uit die Kategismusboek of preekbundel van h geordende leraar aan die mense voorlees. Hierdie geleenthede moos hy met gebede begin en eindig.
In die derde plek moes hy die mense ell~e oggend en aand "in ordre vergadert", en ook voor en n~ die ete voorgaan in gebed.
- 12
-( ••• ) onderwijsen/I word, "sanderen tat baetveerdicheyt"
vermaan word, "vloecken, =- 1eeren ende lichtveerdL::h
mis-bruyck van de dieL'e Naeffle .2S Heeren" teegegaan word,
asook die "c.lcyn- afte misrnoedigen" getroos en versterk word.
'fervolgens is die sieketrooster verplig om hom "altijd te draegen", waardilJ in sy beroep en amp te wees, hom niks aan te matig "'t gene ejgentlyek tot het predieampt be-hoort" en "jonek ende out met een Godsalieh leven" voor te gaan (Claasen 1977:262 - 263).
2.4.2 Kostersreglement
5005 in so baie ander gemeentes waar die sieketrooster ook
as koster opgetree het, is Wietse aanvanklik as koster van die gemeente aangastel, en weI op 12 Desember 1745 (N.G.K. Swartland: Resolusies).
Om die werksaamhede van die koster te bepaal en te omskryf, is dikwels h reglement opgestel (Claasen 1977:235 - 236). In 1751, nadat Wietse al sowat sea jaar lank koster was, is 'n reglen,ent deur die kerkraad van Swartland opgestel
waarin die Koster se skoonmaakw8rk en ander verpligtinge
uiteengesit is (N.G.K. Swartland: Resolusies).
Uit hierdie reglement is dit eerstens duidelik dat die
k as t e r va n 1 74 5 tot 1 751 'n "k0 5 t erg a 9 i e" va n 12 r i k5d a a
1-ders per jaar ontvang het. Ry die kerkraadsvergadering van 22 Maart 1751 is besluit am h halwe riksdaalder per maand by sy salaris te voeg, wat dan sy jaarlikse vergoe-ding as Koster op 18 riksdaalders te staen gebring het. Hierna volg h uiteensetting van die Koster se funksie en vergoeding tydens ~ begrafnis. Hy kon vir die graws van h
graf in die kerk twee riksdaalders van die oor1edene 3e erfgename eis; vir h graf in die kerkhof kon hy een riks-daalder vra; en vir die uitl@ van ~ lyk ses riksd~alders.
Ifir die opstel en plaas van die stoele in die kerk kon die koster ook nog h ekstra riksdaalder ontvang.
- 13
-Indien ~i~rdie diens gelewer word vir h huwelik, doop of ander geleentheid, ~ag die gelde nie opgeeis word nie, maar alles f110et oo::gelaat word aan die "beleefdheid van die nlense", d.w.s. by di~ geleenthede was die koster van die goei~ gesindheid van die mense afhanklik vir vergoe-ding.
Die preekstoel moes elk8 week, of meer dikwels as dit no-dig sou wees, afgestof en opgevryf word. Elke week moes die kerk, konsistorie, banke en stoele geskrop en afgestof word. Die koperertikels, soos die "Kopere Bijbelknaap",
d.i. die voe!s!uk Waarop die 8ybel rus, die "Predlkstoel
annex" of kateder, die koperkroon, d.w.s. die kandelaar wat vir die beligting van die kerk sorg, en die kopervoet-stuk van die doopbak, moes elke week geskuur en blink ge-vryf word.
2.4.3 Stigter-onderwyser van die kerkskool
Sy belangrikste funksie in die Swartland en die rede waar-om hy hwaar-om bereid verklaar het waar-om na die binneland te gaan, was die opvoeding en onderwys van die kinders in h kerk-skool.
'n Aesluit oor die bekwaamheid van aspirant-skoolmeesters is van 1743 tot 1777 in die han de van die betrokke kerkraad gestel, wat dan die Politieke Raad van advies moes dien
(Ou Toit 1937:97). Aangesien Wietse as kandidaat vir die
sieketroostersamp deur die V.D.C. geeksamineer, aangestel en in die Swartland geplaas is, is dit onwaarskynlik dat hy deur die Swartlandse kerkraad ondersoek is, '- e meer van wee die byna gelyktydige ontstaan van geme te en kerk-skoal.
Gedurl.'lde hierdie tyd het die onderrig in die sk ole aan die Kaep ooreengestem met die sisteem in Nederland. Die funksies van die "skoolmeester", die leerplan, met-odes van onderwys, selfs die inhoud en voorkoms van die klaskamer was op dieselfde lees geskoei (Malherbe 1925:46).
- 14
-Renalwe die onderrig in lees, skryf en reken, was die on-derwys hoofsaaklik godsdienstig van aard. Die sKoolwet van goewerneur De Chavonnes (1714), wat in hierdie jare nag van toepassing was, het beoog dat "de jongheit van kindsbeen af weI werde opgevoet ende in de vreese ende
regte kennisse Gods en aIle goede konsten en zeede" onder-rig moes word (K.A.S. 1962:419 - 421). oit het die aan-leer van die Onse Vader, die Tien Gebooie, die Geloofs-artikels, die aand- en m~regebed, die gebede voor en n~
die ete, gewone gebede en die Kategismusvrae en -antwDorde ingesluit. Die kinders moes ook in die sing van die
psalms geoefen word. Op Sorldae moes die onderwyser die leerlinge na die kerkdiens vergesel, en n~ die diens die onderrig voortsit deur oncervraging. Die kern van Wietse se onderwys sou dan wees am die kinders te onderrig in lees, skryf, rekenkunde an godsdiens.
2.4.4 Sy diensjare in die ge!,eeQ.,f;e SWCiI'tlanc!
Wietse sou waarskynljk n~ sy vestiging in die S~artland
al hierdie verpligtinge moes nakom, met die uitsondering van die derde instruksie in die sieketroostersberoepsbrief, nl. am die mense elke oggend en aand byeer te roep vir gebed, h bepaling wat klaarblyklik op die skeepsbevolking van toepassing W'JS. Wat die huisbesoek aan sil~k[)s betref,
sou hy h veeleisende taak gehad het as die afstande van die platteland in ag geneem word. As sieketrooster w?~ hy die vodrleser en voorsanger tydens kerklike eredien~te.
h Verdere baie belangrike verpligting sou wees om laiding te neem tydens die erediens in die tydperk voordat h predi-kant in die gemeente Swartland aanges:el .:.. s. Oak Il1anneer die gemeente h leraar gehad het, sou hy tydens die predi-kant se afwesigheid weens siekte of vakansie. hierdie funk-sie moes vervul.
5005 dit duidelik deur die heroeps- en instruksiehrief
ge-stel word, is die sieketrooster ten strengste verbied am ~
preek van sy eie te lewer, aangesien dit h oortreding ap die terrein van die predikant sou wees, sowel as h gevaar
- 15
-op die gebied van die suiwer Woordverkondiging (H-opkins
1965:14 - 15). Wietse het hom klaarblyklik nooit aan
hierdie misdryf skuldig gemaak nie, want daar was nooit klagtes in hierdie verband volgens die kerkraadsnotules van die gemeente Swartland nie.
Ry geleentheid van die erediens moes die sieketrooster vol-gens bg. instruksiebrief gedeeltes uit die Bybel voorlees. Indien die gemeente oor h predikant beskik, het h~ die be-trokke gedeeltes uitgesoek, en sy teks vir die geleentheid uit die voorgelese gedeelte gehaal Die Wet en die Twaalf Artikels is ook soms deur die vQJrleser gelees, af ander-sins deur die predikant self (Smit 1945:102). Wietse Bates het hierdie amp Gok in die gemeente Swartland beklee.
As voorleser het hy die huweliksgebooie afgelees, asaak die ander afkondigings wat daar sau weese Oit was later gebruiklik dat die vaarnemende egpaar ~ sekere hedrag ~an
die sieketroaster-vaorleser moes betaa1 vir die aflees van die gebaaie,
n
bepaling wat oak in die Swartland ge~eldhet. In die kerkraadsnatu1e van Maandag 8 Oktober 1759 is die valgende aangeteken: "Ook is hem van Kerkenraden (aan Oa.ne W. Bates) taegestaan am vuur't leesen van ieder
trauwbrief te magen eijschen (van die sig willen begeven in den Echten staat) 2 Sc::hp-llingen" (N.G.K. Swartland: Resalusies).
As sieketraaster was Wietse oak die voorsanger tydens die
erediens. Sy vermai am die kerksang te lei, mOGS vir die kerkraad en gemeente heeltemal aanvaarbaar en bevredigend gewees het, want daar is geen opmerkings hieroar in oie kerkraadsnatules van daardie jare nie. Die gemeente Swart-land het eers in 1792
n
arrel gekry (Smit 1945:185). Dit beteken dat wietse tot met sy aftrede in Septemher 177q die sang gelei het.~ Ander fa5et van Wietse 5e werk in die gemeente v~~r die aanstelling van
n
predikant af kerkraad, was die insameling van "I\erme geld" wat in die kerkraadsnatule Vi'jn 1745 Vl~r16
-Gerret Olivier een somme van f170-8-0 Die onder den Dienst van Witisse bates krank bes8ekker van Dese Gemente, voor dat hier een predicant was Aan ge~,teld nag houder lingen en Diaconen waarren verkoren bina ~11e waarren Gecollick-teerd en Gerret Olivier in bewaarringe gedaan" (N.G.K. Swartland: Resolusies). Hierdie byd:.ae tot die diakonie-fonds van die gemeente is volgens hj'erdie inskrywing byna alles deur Wietse ingesamel, en d~r Gerrit Olivier in be-waring gehou totGat dit aan die kerkraad oorgedra is in
I 745.
Soos vroeer gemeld, was een van die vertrekke van die ou woning op die plaas wat vir kerkdoeleindes bekom is, oak die eerste skoollokaal. Hier het Wietse die grondslag
ge-l~ van die onderwys in daar~te geweste (Claasen 1977:156).
Hoev~el kinders gedurende die eerste jare die skoal byge-woon het, is nie bekend nie, maar dit was waarskyn1ik maar
h handjievol uit die onmiddel1ike omgewing van die kerk-plaas (Smit 1945:135).
2.4.5 Die verho~ding tussen sieketrooster en predikant
Dit is duidelik dat h sieketrooster in h gemeente onderge-skik aan die predikant was, veral vanwee sy gebrekkiger opleiding. Waar daar dus h predikant in die gemeente werk-saam was, het die sieketrooster onder hom gewerk, as h
soort hulp vir die leraar. In werk1ikheid het die sieke-trooster egter nie eens die status van h ongeordende hulp-prediker gehad nie. Aangesien hulle meestal uit die laere
~urgerlike klasse aangestel is, het hulle oak maar min ge-1eerdheid gehad. In status waS die voorleser/sieketrooster destyds net bo die koster, en het vroeer soms selfs die tite1 "monsieuJ.'" gehad (Smit 1945:102). Jns vind oak dik-wels dat die sieketrooster as "Dominee" aangespreek is, soos Adam ras van die sieketraoster as "Do. Simonis" in sy pagboek geskryf het (FoUCh~ 1970:50). Die k1assikus A.M.
Hugo wat hom oak in die kerkgeskiedenis van Stellenbosch gelnteresseer het, is van mening dat dit h algemene gebruik
1l1,lS am die sieketraast.er en anrJerwyser as "Dominee" aan te
17
-Heerll of ook 1I0e predikant" bekend gestaan het. Tas
ver-wys c;~ na ds. Reck as "de Heer Bek" (Fouch~ 1970:38, 51). In die Swart1andse kerkraadsnotule van 8 Oktober 17:9 word lJJietse dan ook as "Domine W. Rates" aangedui (N.G.K. Swart-land: Resolusies).
Wat die verhouding tussen die sieketrooster en die predi-kant betref, meen die kerkhistorikus Claasen dat ~ groot deel van die onenigheid wat daar tussen die twee partye kon ontstaan die gevolg was van die maatskaplike stelsel waarvolgens die predikant noodwendig die siek~~rooster on-derdanig moes hou. AIle optrede van beide kante is gevolg-11k aan hierdie maatstaf getoets. In sommige geva11e het dit seker1ik ook gebeur dat die predikant jaloers gewaak het oor die statusverskil tussen hom en sy "mindere hroe-der"t en dat hy nie a1t,,~ die n odige enders teuning aan 'n
gewi11ige medewerker 9 ,et nie (1977:222 - 223). 2.5 Salaris en huisvesting
Wietse is deur die bewlndhebbers van die V.O.C. AS sieke-t.rOO'3ter aangestel teen 'n vergoeding van 16 guId, ,1er maand (K.A.:C122). Die sieketrooster is dikwe1s voorsien van gratis behuising, of het ~ bedrag ontvang t.o.v. sy huish!Jur. Klaarblyklik het Wietse aanva,.!<lik in een van die bestaande geboue op die kerkplaas tuisgegaan. Of hy gratis ingewoon het of ~ klein huur betaa1 het, kon nie vasgestel word nie.
Uns weet we1 dat Wietse in 1758 in 'n "kerkhuis" gewoon het, want in die kerkraadsnatu1e van 3 Mei 1758 word vermeld dat die kerkraad "de auwde Predikantswoon.inge ( ••• ) aan den krankbesaeker Wietse Rates" wnu gee, maar dat hy aan verskeie mense te kenne geg&e het dat hy "te \freden sijnde met sijn auwde waaning indien ' t maar een weijnig verslen wierde". Die au predikantswoning is gevalglik "ter be-waaning" aan die koster, Nic-olaas von l~ie11igh (van Wie-lingsn) toegeken, met die voorbehoud dat hy tydens ~
Nagmanls- of ander gele~ntheid ~ kamer aan \Ierafgelei
- 18
-(N.G.K. ~wartland: Res01usies).
Ungeveer sewentien r:Jaaf J£3 later het", die kerkraad gereage\::!r
op Wietse se versoek dat her~telwerk aan die huis n~dig is.
Op 8 Oktober 175~ is besluit dat " ' t bouwvallig huijs fJe-reppereert (soude) u:orden" deurdat "de oLJwde agter vl'3ugel" afgel-Jreek word, en 'n nuwe kamer, "e :l Komjuijs neffels een
Dispens" en 'n "kame r ':.je met pen Engel s esc hoo rs teen tot zijn gemak" aPgerig sou worrJ (N. G.I<. SII,lart1and: rtesolusies).
Op Sondag 14 November 1762 word nog ~ versoek ~ftn Wietse
m. b.t. sy huis deur oie kerkra<:id goedgeke:Jr, n,l:. om "een
I
deur ten eerste te laaten maken aan de linker~'mer van
I
zijn woonhuis" (N.G.K. Swart1and: Reso1u:;;.iesJ. uit hifn-die besluit.e van hifn-die kerl<raad is dit duide.y{k dat wiet-se
van huisvesting voorsien is deur die geme~~te, en dat hy
;"
heel waarsk ynlik tot me t s y af trede in 1 r74 in 'n ke rk huis
gewoon he t.
.I
2.6 Probleme
Op ~ April 1753 stuur die skriba van die gemeente
Swart-land ~ brief aan die bewindhebbers wa~rin vermeld word dat
"Do. Wietze 800tes, Kr3nkbezoeker ( ••• ) den 25 Maart zljn Kas te:rsampt heeft neergeleg tI I , dat "den Burger Nico1aas
van Wie11igh" eenparig vsrkies is as opvolger. in die kos-tersamp, en die versoek ger Ig word da t die l'aans te 11 Ing goedgunstig1ijk mag geapprobeert worden" ~N.G.K. SwartlGnd: Briewe) •
Die 8nlw0~rd van die Politieke Haad op 10 April 1753 was h
teregwysing waarin die Raad hulle "rn:snoE']en hier over by dee sen bet u i j 9 en" d at die "missi \Ie" net de u r 'n dj a ken wa t
oak die skr!ba was, onderteken is en nie d~ur. die predi~3nt
en a1 die kerkraadslede, 5005 di~ amptelike prosedure
ver-'- is het nie. Die keI'kraad is daarom aanges~ am "oms t.andig (te) moe ten berig
t,
wat de needenen Lij n waaror.-: den :,rank-besoeker wietse Roo~es heeft kunnen goed vinden desselfs
kosters pmpt needer te 1eggen". Die aanstelling van ~ an-der kaster "sanan-der I It wij hiervan esnige dt:! minstl:
voor-- 19
-kennisse gehad hebben", word ook bevraagteken (N.S.K. SWart1and: 9riewe).
Hiero~ het die kerkraad met ~ uitvoerige verduideliking van d.ie bladsye aan die Politieke Raad geantwoord,
waar-j~ aerstens verduidelik word dat "dit de gewuonte zijn der kerken" dat die briewe "zijn ondertekent 02eworden door den Scriba, ~f ji~ absent zijnde door den Predicant uit naam en las t des Kerk Emraads". I..:g word die ve rsek ering gegee oat korrespondensie in die toekoms eenparig onderteken ~al
word.
Hierna word in die brief die agtergrond gegee en die redes verstrek wat gelei het tot die bedanking van Wietse Botes a8 koster. \fanwee "verscheide klagten der leden dezer Gemeente over het niet schoonhouden hunner plaatsen en
stoelen", is Wietse vermaan om beter daarvoor t8 sorge Dit WaS egter "van geen effect zijnde" en die Reg1ement "hem diensaangaande door den I<erkenraad gegeven den 22 Maart 1751" is weer aan hom voorgehou. Hie.rop het hy met "kwaad-aa rdighe id gean twoord, 'ik wi 1 da t nie t doen, dan bedank ik
liever voor mijn Kostersampt, zet mij maar af, ik ben krank-bezoeker van de E. Compagnie en geen Kaster'u. Die predi-kant het Wietse geura am hom te weerhou van sulke
"assuran-te bejegeningen" en voorge::."assuran-tel dat hy 1iewers sy besware voor die kerkraad moes bring. ~ \fergadering is bel~ vir 25 Maart, waartydens Wietse voar die kerkraad verskyn het. Ely di~ geleentheid "sloeg hij in quaadaardigheid met zijn hand OJ) de tafel, verzoekende nogmaals van zijn dienst
sIs koster ontslagen te worden". In die brief ward beweer dat hy "reets lang te voaren aan verscheide Rurgeren ge-zegt heeft, dat, hij zijn Kostersbediening wilde neerleggen", dat hy kerkrnadslede teen die Predikant "op ( ••• ) ruijen",
en "omddt flam
dobluH{Jrd"o
tl:! lastig vlel ( •.. ) zljn b l i j d-schap hQtuigt heeft, omdat hij in zijn verzDek geslagen
\!las" (om AS koster onthef t.e word).
Ilerdcr word in die brief uerduidelik waarom 50 gou van die
dienste van iemand anders gebruik gemaak moes word. Omdat
- 20 _.
"er ondertusschen geen verhindering in de Kerkedienst ko-men zoude", moes h ander koster dadelik voorlopig aange-stel word, nl. "den Rurger Nicolaas van Wielligh, als zijnde een lidmaat dezer Kerke, en van een goeden 'Jandel" (N.G.K. Swartland: Resolusies).
Dp 9 Illei 1753 spreek die Politieke Raad in sy antwoard sy
misnoee uit oor "het irreverent gedrag ' t welk den krank-besoeker heeft kunnen goetvinden bij die geleegentheijd
500 omtrent den predicant uwer 9cmeijnte in't bijsonder
als in volle kerkenraade te vaeren". Verder word die aan-stelling van Von Wielligh as koster in die plek van Wietse 80tes guedgekeur (N.G.K. Swartiand: Briewe).
Wietse Rotes het by geleentheid gewe!er om
n
opdrdg van die predlkant uit te vaer tensy die kerkraad hom daartoe verplig. Dp 16 Mei 1756 het ds. Gerhardus Croesern
klag by die kerkraad ingedien dat die sieketrooster hom nie in kennis wou stel "wanneer hij van de Plaatse wilde gaan", m.a.w. Wanneer hy van die kerkplaas afwesig sou weeSe Wietse se verweer was dat die kerkraad hom geen opdrag indi~ verband gegee het nie. Os. Croeser het op sy beurt aan die kerkraad gerapporteer dat hy W!etse twee tot drie keer versoek het om hom in kennis te stel van sy afwes!g-heid, "dit versoek wilde hij niet waarnemen, en seijde seer stoutelijk dat hij sulxs niet doen wilde tensij hem van Kerkenrade sulxs geordoneert wierde". N~ die pleidoo!
...
van die predikant dat die kerkraad hom hierin moes onder-steun, het Wietse opdrag ontvang am saam te werk en die predikant te laat weet van sy "uijtgang waarheenl; (N.CJ.Swartland: Resolu5ies).
n
Verdere misstep wat Wietse begaan het, kom na vore in die kerkraadsnotule van 11 Mei 1766 waarin melding gemaak word van die kasler, Von Wielligh, en Wietse 5e drankhandel cp die kerkperseel (N.G.K. Swartland: Resolusies). "Weijders is geresolveert om den Domine W. Rates, en N. van Wiellig strlktelijk te ordoneeren van vourtaan aan geen 8en mens wciin, af hrandeweijn te verkupen ap den dag des Heeren, en hij frAude van dien sullen Kerkenraaden genootsaakt- 21
-s'jn om haar beklag te doen bij de Hooge Overigheijd opdat 500 Cads gemeente niet meer ontstigt woree ••• r! In die-selfde trant word Von Wielligh as die kaster vir die laaste keer gewaarsku Gm sy kosterswerk, ver3l die skoonhou van die preekstoel, die koperbybelknaap en k~perkroon, behoor-lik te doen. Hulle word vermaan om as koster en sieke-troost8r in :p.n~ van die kerkraad hulle plig te doen vol-gens die Reglement. Ten laaste word Von Wielligh gewaar-sku om in sy werk as lykbesorger hom nugter en bekwaam te gedra, sodat die "lijkrolle" nie weer wegraak nie. Klaar-blyk1ik was dit die lanferdoeke wat tydens begrafnisse ge-bruik is. Die kwessie van die koster se afwesigheid van die kerkgrond sander vooraf kennis aan die predikant, word oak geopper. Oit is hieruit vir ons duidelik dat di' twee ampsdraers, sieketrooster en koster, die kerk1ike gemeen-skap in die jaar 1766 hoofbrekens besorg het.
Oit was egter nog nie die einde van die saak nie, want die
koster en sieketrooster het b1ykbBar onder die voorwendsel van wyn aan iemand weg te gee of te leen, nag steeds hulle drankhandel voortgesi t, en ook nie ontS1.ell om werkers op die kerkgrond in die gedrang te bring nie. Geen nadere inligting i.v.m. di' werkers kom in die notules voor nie. Up 5 Oktober 1766 is weer 00r die kwessie van die drank-verkope h kerkraadsbes1uit geneem: " ••• om den krankbesoe-ker Wietse Aootes, en Nicolaus van Willigh striktelijk, en voor de laaste maal te geordoneeren, om voortaan geen
drank, ( ••• ) (aan iemant wie hij mag weesen) sal maogen verkopen soo op den dag des Heeren, als op andere daagen in de week, ja selfs onder voorwentsel van de dranken weg te geeven of te leenen, opdat zoo Gods Kerk niet mag ont-stigt worden, en daar door voorgekomen wort, dat
ambags-li~den alhier op Kerkke grond door den drank niet in staat gestelt worden om 't kerk werk te kunnen voar te setten" (N.G.K. Swartland: Resolusies).
Daar kan aanvaar word dat Wietse en "on Wielligh hierna versigtiger was. Of hulle die drank handel gestaak het en Uf hulle net meer diskreet was, is moeilik am te s!, maar UARr is geen verdere klaqtes in die kerkraadsnatules aan-gpteken nie.
- 22 -2.7 Aftrede en pensioen
Oit waS slegs twee jaar nadat die kostersreglement opge-stel is, dat Wietse gevra het om van sy kostersamp onthef te word. Op 25 Maart 1753 word die volgende inskrywing in die kerkraadsnotule gevind: "Kerkenraden van' t Zwartland hebben goedgevonden den tegenwoordigen Krankbezoeker Witze Rootes, door zijn verzoek van zijn kostersbedieninge af
te zetten" (N.G.K. Swartland: Resolusies).
Volgens die kerkraadsnotule van Sondag 13 Mei 1753 "is de Nieuw aangestelde Koster, Nicolaas van Wielligh, den lOde dezer door den Ed. Heer Gouverneur en den Agtb. Raad ge-approbeert, in zijn bediening gestelt met dit volgende Reglement", waarna die Kostersreglement weer eens neerge-skryf word. Die nuwe Koster is teen dieselfde vergoeding aangestel as die vorige koster, nl. 18 riksdaalders per jaar (N.G.K. Swartland: Resolusies).
Oat dit vir be ide die kerkraad en vir Wietse h verligting was om die kosterswerk aan iemand anders oar te dra, is
nie te betwyfel nie. Wietse se aandag was klaarblyklik nie by hierdie afdeling van die werk nie. Hy het sy amp as sieketrooster en voorleser-voorsanger klaarblyklik as heel-wat hoer in status gesien as di~ van Koster.
Dit is nie bekend presies hoe lank Wietse as onderwyser in die Swartland diens gedoen het nie. Op 23 Fehruarie 1756
het die Politieke Raad egter h plaaslike inwoner, Johannes Pool, as onderwyser aangestel. Hy het vroeer as ouderling in die gemeente 5wartland gedien, en in dieselfde skrywe word verI of aen die kerkraad geges om h ouderling in sy plek te verkies en die naam aan die Politieke Raad voor te
l~ ter "approbatie" (N.G.I<. Swartland: Inkomende briewe). Indien ons aanvaar dat Wietse tot met die aanstelling van Pool die onderwyspos bek!ee het, was hy vir ongevP 2r elf jear in di~ POSe
Wiotse hat in sy amp as sieketrooster in die gemeente
- 23
-amp onthef te word. In die Resolusies van die Politieke Raad is die volgende inskrywing gemaak: "En vermits den voorleeser del' Swartlandsche gemeijnte Wietse Aootes, uijt aanmerkinge, dat hij den ouderdom van 62 jaaren bereijkt en D'E Comp.ne bovendien oak 30 jaaren gediend hebbende, tegenswoordig ten eenemale onvermogens is, desselfts dienst langeI' zOdanig als ' t behoord, te kunnen presteeren, over-suI x op zijn versoek en Conform D'ordre, met vijfthien guldens rr.aandelijx heeft moeten werden gegageert" (K.A.: C152). Hy sou m.a.w. h pensioen van vyftien guldens maandeliks ontvang.
Met hierdie lang diensjare was Wietse een van die vyf sie-ketroosters met die 1angste dienstermyn aan die Kaap. Net H. Bosman (40 jclar), J.J. Scholtz (36 jaar), P. Raux (34 jaar) en J. van del' Schie (31 jaar) was langeI' in die amp
(Claasen 1977:270 - 271).
In sy plek is sy seun, Roote Rates, in 1774 as sieketroos-ter-voorleser aangestel. Hy is "uijt burger vrijdorn in dienst del' E. Camp ( ••• ) aangenc~men, met toevoeginge van
't gewoone Tractamenta 16 guldens per maand, order een vijfjarig overband" (K.A.:C152).
Hoe Wietse se lewe n~ sy aftrede as sieketrooster verloop het, is onbekend. Sy vrou, Anna, is reeds i'1 1767 oor1ede volgens die inskrywing in die sterfteregist8r van 1767: "Anno 1767 5wartland: de Huijsvrouw van den krankbesoeker Wietle AootE:s -- IYJaart 8" (K.A.: MOUC 1767). Wietse se sterfdatum word aangegee as "Anno 1785 SW2rtland: Wietse nothes -- Julij 21" (K.A.: MoDe 1785).
2.8 Nages~
Wiets(~ se eerste drie kindel's is volgens Heese, SODS reeds aangedui, in Nederland gebore en het later saam met hul moeder na die Kaap gekom (1986:354 - :,H30). 'froeer!:? navOI'-sers het slegs van twee kindel's, Anther-ie en lV)aria Anna wet aan die Kaap gebore is, melding gemaak. nie verwant-skap van Aoote, h seun van Wietse, is vree~r nie aangedui
- 24
-nie (De Ifilliers & Pam a 1966; Pama 1983:66).
Die cudste kind WaS h dogter, Hi11etje, wat op 27 Oktober
1754 met Johannes van der Westhuizen getroud is. Die
tweede, h seun Anthonie, is op 26 Maart 1766 met Engela
Erasmus getroud. Nag ~ seun, Boote, is op 2 Oktober 1735
in Enckhuisen gebore en het op 1 Mei 1768 met Susanna
Mar-garetha Keu1er van die Kaap getrou. ~ Dogter, Maria Anna,
is ap 8 Mei 1746 in die Swart1and gedoop. Oit is nie
be-~,
"~~, kend of sy in die huwelik getree het nie.
~~
Oeur Ant.iiC'nie en Boote word Wietse se nageslag bereken. uit Ant.honie se hlJwe1ik is agt seuns gebore, terwyl Boote
een seun en vyf dogters gehad het. Van hierdie nege seuns,
die derde geslag aan die Keep, hat die Bates-familie
- 25
-2.9 Oorspronklike kostersreglement
22 Maart 1751. Cooij der Actet Waar bij de Voorm. Do.
Witze Rotus als Koster word aangeste1d.
Is op genomen Resolutie in onze Kerkvergadering aan ' t
Zwartland van data 12 Dece,Dber 1745 den Krankbezoeker,
Wie¥ze Rootes bij deszelts bediening door zijne aan ons
gunstig verzoek aangesteld geworden tot Koster dezen Kerke
met een bezolding van 12 Rijxd. s'jaars, en n~ wederom in
bovengem. Vergadering op data 22 Maart 1751 goed gevonden,
gem. Koster boven deszelfts Koster gagie toe te leggen een
halve Rijxd. pe maand, zijnde te zamen Rijxd. agtien s'
jaars, mits dat meergem. Koster zal gehouden zijn en
blij-ven, zig na de onder ~e noemene Order en Reglementen te
gedragen.
1. Voor't graaven van een gr2f in de Kerk zal den Koster
vermogen van de Dverledens Erfge~aam of Erfgenamen te
Eijschen ? Rljxd.
2. Buiten de Kerk of op het zogenaamde Kerkhof
1 Rijxd.
3. Voor het Redienen van een lijk
4. Voor het zetten en Plaatzen der Stoelen
6 Rijxd. 1 Rijxd.
5. Maar van do~pen trauwen, of iets anders, hoe aok mogt
genaamt zijn, zal den Koster nlets hebben te Eijschen,
maar dit alles overlaaten aan de beleeftheden de~ menschen.
6. De Predikstoel aIle weken, of binnen den tijd, zo het
de nood vereischt, te stoffen en te wrijven.
7. De Kerk, Consistorie, Ranken, Stoelen aIle weeken met
schrobben en stoffen schoon te houden.
8. De Kopere Aijbelknaap, den Predikst081 annex, de Kopere
kroon, beneevens hat koper voetstuk van het doop Rekken
- 26
-3. DIE WELTEVREoE-PLASE
3.1 Ligging
Die P.J.-tak van die Rotes-familie is reeds sedert die middel van die negentiende eeu aan die We1tevrede-p1ase in die distrik Prins Albert verbind. oiL ~lase is gele~ in die gebied wat bekend is as die Koup, d~i. die Karoo-streek tussen die Swartbergreeks i~ die suide en die Nuwe-veldberge in die noorde. Die distrikte Reaufort-Wes~ Prins Albert 9n Willowmore word deur hierdie streek inge-sluit (Nienaber & Raper 1977:774 - 775). In hierdie ge-bied het die owyka- en Gamkariviere hulle oorsprong (Raper 1972:55).
Weltevrede l~ onder die noordelike voet van dia Swartberge,
h bergreeks wat 225 km van 005 na wes strek (Ou Plessis
1973:98), van Willowmore tot na aan Ladismith, en wat die grens tussen die Groot en die Klein Karoo vorm (Raper
1987:308). Die reeks bestaan uit die Groot-Swartberg, 005
van Gamkaskloof en feitlik reg noord van Calitzdorp, en die K1ein-Swartberg aan die westekant van Gamkaskloof (Potgieter 1972b:368).
3.2 Topografie
In h groat mate bestaan die geologiese form~sie van die Koup uit h krummelrige, blou 1eiaarde waarin verskeie ti-pes knJbbels met fossie1reste voorkom. Kenmerkend van hierdie gehied is die los, verbrokke1end~ lcik1ip wet ~een die koppies afrol en in die valleie en op die gelyktes op-hoop. Die gebrek aan diep, bewerkbare grand hat ~ verpotte plantegroei wat meestal uit vetplante hesta~' tot gevolg
(Potgieter 1~72b:451).
Die Swa~tbergreeks hesta8n uit ruwe~ mosbedekte sandsteen-kranSB (nu Plessis 1973:93) wat oor die algemeen meer as 1 800 meter ho seespie~l is. Up 2 325 meter is die Sewe-weekspoor~piek die hoogste kop in Kaapland wes die Kumpasherg (Potgiet8r 1972d:368).
DIE
N/
1
Van
die.R
.5.A.La'1ddros
-aistrikk
kaart
Apr,"{
l'l'bl.. {: :t 500 000.Koup
Suther
land\!,c!:.or"a -Wes
---_Tndlese
Oseaal'l J~lr15~"VIHe-5t.l2ytlerv"'l~--~
N -..JI\) OJ v " / .~.<' ..-k ..lo ...el:.er 10 - - - - l ,_.~...~...
N
Va::; ...
~~
•.,topo
-kada straal
v·...
·I<~Qrt
33;2;2..OlAot5hoorn
....
,
.- I
~~5
(301e.lA.t3
Ctwe. )
el1 ~ 3:20Lod;
5,.,,;t.h (3"'~. IAit3owe). ..)""' 10 5 0 L l I I I I I LJ-lpRIN5
ALBE..RT
~o. O\,\~t~hOOft1 ~Da,..,
a5c.LA5\
.P151'S!k._~A~~
ALB~Rr
~
1
- - -
.~
~-f/
<J \<::5'*1
~
,..f't ~' fgd~~ Sc-hol~''2.e~\\
N~
Wdlolrl;-Y\o/t
'\
L
I<loor
w---~~
~---~ ---'---_---1.-.../5iAATSBoS
PRINS
'W£5TELIl<.E
SWARi8£R9
LA
INSS6L1
~5 l.~f'JDM 05-DI5TRIK.- 28
-Oie distrik Prins Albert., met 'n area van 8 118 vk km, is die opvanggebied van ~ paar belangrike waterlope (Potgie-ter 1972c:133). Cie 5entrale boloop van die Gourits, die Gamkarivier, het ~ kloof van ongeveer 1 220 meter diep in die SLartberge gespoel I'at die geo10giese struktuur van die berg oor ~ afstand van ongeveer 1 500 meter blootl~
(Potgieter 1972d:369). Die ander rivi- ~t hier ont-soring, is die Dwyka, die vernaamste t
vier (Ou Plessis 1973:2~7).
die
Gamkari-Aan die noordekant van die Swartberg ontspring die Traka-rivier, dit vloei eers ooswaarts deur h gedeelte van die distrik Willowmore1 en sluit dan aan by die Olifantsrivier,
die oostelike boloop van die Gouritsrivier (Potgieter
1972a:278). In die 5uiJelike doel van die distrik Prins Alhert is eweneons standhoudende strome wat van die noor-delike helling van die Swartberg af water opvang (Potgie-ter 1972c~133).
3.. irnaa
L
en reenval,Die Koup is 'n onherbergsame streek met 'n bale lae reenval
van tussen 100 en 200 mm per jaar (Potgieter 1972b:45l). Rinne hierdie drae gebled l~ die Weltevrede-plase in h
vallei wat relatlef waterryk is vanwee die Huisrivier wat daardeur kronkel op pad na die Gamkarivier. Haewel ~ie st~ndhaudend gedurende die somsrmaande nie, kan die 1ei-weter uit die Huisriviersloot, af Branslaot soos dit
be-k~nd is, vir h groat deel van die jaar benut word.
Raor-~ate met windpompe kom algemeen voar en is feit1ik deur-gaans standhoudend, wat bewys lewer dat die ondergrandse water van die gebied geredelik beskikba8r is.
3.4 llreei<-, berg-, ri .. ier- en plaasname
Die naam Koup, wat ook as Gaup, Gouph, Koub, Chobs, Kaup, Caup, ens., opgeteken is, is moont1ik afgelei van die Khoi-woord !houb, ~' gou-b of kou-b WElt "pensvet" beteken (Raper 1972:55). Oit verwys na die vet weiding vir wild
- 3U
-h Ander betekcnis Waaraan Nienaber en Raper vera~ baiL 'l1aardE hcg, is "vlak, gelyk, oop veld" uf "pl<lt~land" wat van Jie Khoi-woord Jkchaaub kom (lS77:776).
Die berge en riviere van die gebied het D~Eneens vErklaar-bare name. Die Swartbergreeks h8t sy naam te danke aan die feit dat dit op h afstand swart vertoon (Raper 1981: 308 - 3J~; uu Plessis 1973:~8). Oit was die pionierboere wat aan die Nuweveldberge sy naam gegee het am die "n.Jwe
veldll van di~ wat agtergelaat is, te onderskei (Du Plessis
1973:156). Die Seweweekspoortpiek kry sy naam van die 19 km lange poort deur die Swa~tberge. uaar is verskeie verklarings vir die ontstaan van die naam, o.a. dat h
vee-dief sewe weke lank in die poort weggekruip het voordat hy gevang is. Die waarskynlikste uitleg is volgen~ Du Ples-sis (1973:172) dat dit h vervorming is van die van Zerwick,
h nerlynse send81ing wat in 1837 na Suid-Afrika gekom het (Z511ner & Heese lY84:48U) en o.a. op Amalienstein sending-werk gedoen het (Heese 1958:25).
As verklaring van die naam van die OWYkarivier word die Khoi-woorde debe wat "brak" beteken, verbind met die woord Jab vir "rivier". Hierdie !ab word deur die Rlankes ge-woonlik weergegee in die vorm ka. Die Owyl<a is dus eintlik die Arakrivier. Die Gamkarivier kom van die Khoi-woorde
gamma of chamma wat "leeu" beteken, en ~, " r ivier", d.w.s. Leeurivier. In albei hierdie riviername kom dil:l terr,i
"rivier" in 'n st.ape1vorm voor deurdat die gebruik in
Afri-kaans nie rekening gehou het me: die hetekenis van die woo r d k a as" ri vie r " n i e • 0i1a rom is 'n hyv0 E'q in 9 v" n d.ie Afrikaanse beg rip "rivier" gemaak en su foet 'II stapelwoord ontstaan (Ou Plessis lY73:217 - 2~U; Nienaber lY72:37 - 38).
Die Trakarivier wet. in die lJlifan ,srivier luop, olcd S) n a am 9 e k r y van 'n \Ie r v0r min 9 van die Khoi - wCJ ()r d \Ii r " " rLiu " , taras of t1'8,
-
saamge\loE~g met kfl vir "rivier" ,Putgieter-1972d:561). Hieronymus Cruse, dip Duitse ontdekk~r en soldaat in diens van die V.U.C. aan die Kaap, hrt voJgcns kenners die Gouritsrivier vernoem na ~ Khoi-stam, die
- .51
-di ~ ri vie r ,-;.,flget ref t1et \,;.;u • 9.lete r 1;: 7 L:1 :~:7b; ./ U ,-H?Ssis b7J:::d;.
~ie stroam ~Bt deur oie ~eltevrede-v~lleikronkel, ward deur oie inIJ'l~er5 ::lie ,",uisri'.Iier genJE::1. Jil: i~, nie
be-kend wa~r die na2~ sy oorsprong ~enac het nie.
Jie ~lnasna~m ~eltcvreae word aeur ~ienaher aangedui as aen vnn oi~ ~ekende ndme wat gcmoeo9toestana ~eerspieil
t';'~72:1lJ4). lJaar i~ wok 'n ander ;Jla2s wet dif! naa:n in die distrik i~rin5 Al~ert. :3u is die na.1.e '/f,rgenoeg en \freden Hof, twee onderafdelings van Gedeel~e 2 van weltevruae:
e~eneens nama wat vir hulleself s~ree~. Jie plaas ~il
liersville, Gedeelte 15, is vernce~ na h latere eienaar, [Cieter C", "iI' iers, terwyl .Je 'iOek, Die 'Hei, witplc:at en Ue Keur na eienskappe of die liqging van oie pla<3s ven.:ys4 Cxcelsior, Cedee1te 3, W?t "\larent::.:::" heteken, vertel d?<1ren+een van die bOI. ... se 2s;:,i::'-<::51c5.
3.5 "race ~ewoner5
Die eerste bew~n8r5 V~n ale Ko~~ WQS waarskynlik di~ San. Die dorp ~rins ~lhe~t i= trouens aangE~~ ap h au Sankraal. "eldkornet :;:HilueJ.. de neer, die s+.igter van iJrins Albert, het a~n die einde van die <1gtlenje eeu n standolaes d.m.v. ruilh2n~el van die =an verkry. 'ir "tabak, h kni~mes en 3naer nietigtl~de" het die San nulle grond aan ho;] verruil.
e~ weggetrek. het sy wa eigbt die Sankraal g~t.~k en h
gerui~e tyd d2ar ge5t3a~ terwyl 'y en sy "maK coes~~n~ cie
ring he
'/01gens oar
lewe-sy stry. :.Jil die 'uoeste w~r<;lc te ~e"i1. 'r, pinkie verlucr.
De C'eer
9Cl<'n 0c;.J".
vuGrd~t hy en die ~an hy ge1eenth~ic velO
~y moes~. lie ~2 ~ly en moos i~dien wilde ciere of ~~n ~~n~ naar ~edreig h skOJ~ aft~ck as teKEn ~at hy moet
~=~jl sy vc~r op di~ wakis met die na~lt sit en ..Jerk he:', nee sy (")pgeky~, en " lEc.u t--y die naasv:Jorjuk dy het aie S'-<='Jt 3fget:r:-ek, ;~aar toe '.EO '-eer
- 32
man het ~et die honde cie leeu agtervolg en aangeval. In hierdie skermutseLinq net Lie leeu die rnan se pinkie aF~e byt (~noniem 1~42:~4, ~6).
l\angesien die streeknaa:n "~~OU;J" r;hoi van oorsprang is, kan met sekerheid aanvaar word dat aie Khoi-veeheraers hulle latGf in ai' streEk gevestig het. Jit is bekend dat veld-kornet ne neer Khoi as arbeiders gehad het toe Lichten-stein en Oe ;'Hst in 18(;4 op Dcd na die oosgrens daar aan-gedoen het (Anoniem 1942:5, 7).
Dit is onbekend of daar so vroeg reeds swartmense in die omgewing van Prins Albert gevestig was. In die reisjoer-naal van kapt. Paravicini oi Capelli, die aide-de-camp V8n goewerneur Janssens van die Kaap die Goeie Hoop, word ver-meld van h neders~tting swartes wat !n die Nuweveldberge langs die "groot Leeuwen Rivier", d.i. die Gamka, rusti9 an vreedsaam gewoon het. Hulls het in IBL3 reeds agt jaar lonk daar gebly, landbou ~eDefen en veestapels gehad (De KOCk lJ65:lf5 - 187).
n Klein getal swartes het waarskynlik in meer resente tyd Prins Albert hulle tuiste gemaak. In 1985 uas daar in die distrik 36 swartes, terwyl die bruinmense 6 681 en die blankes 1 3Ul getel het (Revolkingsensus van RSA 1985:60).
Die persentasie van ongeveer 83~ wat die bruinmense V~n die dorp se bevolking uitmaak, is hoer as die 70 en 58%
~at Rarnard e.a. as die gemiddeld vir die Klein en Groot Karoo onderskeidelik aangee (1972:3U3).
3.6 ~lanke vestiging
Nadat Samuel de Peer hom aan die einde V~n die agtiende eeu onder die Swartberye gevestig het, het dit waarsky"lik ni.e lank geduur vOurdat ander boere 'n toe~~.'l~ i:l h-~t'c:;'l:: st:eek geslen het nie.
In die reisheskrywing van Oi Capelli ~~=~eld dat "de weduwee I!an der Purg en den burger A. "s in idG.3 deur goewerneur Janssens versoek is om
n
spar yars tr-osse te- 33
verskaf op hulle reis na die binneland. riieruit
is dit duidelik dat Anthonie ~otes (b2) reeds in 18G3 hier gevestig was. "olgens die teeligting van W.J. de Kack II/at D1 Capelli se reisjoernaal u_, ..1egee het, het ,onthonie
reeds in 18ul in die Swartberu kern woon en die plaas "Wel-tevreeden geleegen vaer de lwartrivier" gehad (K.A.:GR 14/ 17:34). Anthcnie is op 26 ~nart 1766 getroud met Engela Erasmus, n ni~gic van Louisa Erasmus, die weduwee Stepha-nus van den nLrg. Die van is deur Oi Capelli verkeerdelik as "Van der qLrg" aangedui. Anthonie se se~n, Abraham Adriaan (b2; c5), is getroud ~et Louisa ~argaretha van den Rurg, die dogter van die veermelde weduwee louisa van den Rurg, wat ewereens plase in die omgewing gehad het, o.a. "De (Schotse) Scholtze Kloof geleagen over den leeuwe Ri-vier" (K.A.:RLR 42:728). Anthonie se nnder seun, Sybrand Lourens (b2; c4), en een van die kleinkinders, Catharina Johanna (b2; c3; dl). is ~eide getroud met Van den ~ur9s, waarskynlik ult diesnlfde familie ~rleese 1986:354, 357
-359;
ue
Kock l~65:1~U).In 1841 het t~lle boere grand in erfpag van die regering ontvang. So het Johan Willem Strumpher op 15 April 1641 "the Loan ~lace Weltevreden" van 12 466 morg teen h huur van £5.12.6 per jaar ontvang. Oit is nie bekend of daar enige verband tussen Strumpher en die Rates-familie wa~ of waarom die grond nie aan h qotes toegeken is nie,
ter-wyl hulle so lank reeds n verbintenis met di~ grond gehad het. Die plaas is aan die noorde deur die plaas "1'isge-waagd ('.Ir ischge"1'isge-waagd, 'fersch gewagt) asook deur s taa ts-grand begrens; aan die suide deL~
n
reeks dorre heuwels; dan die ooste ook deur ~risgewaand en aan die weste deur staatsyrond. Aan die erfpag isn
voorwaarde verbind dat die publiek die reg moes h~ om op albei oewers van die hele afstand wat die Gamkarivier deur Weltevrede vlaei, uit te span en hulle beaste, skape, bokke en p2.rde te laat suip. Voorts moes aIle bestaande paaie behou word en vryelik beskikbaar wees as deurgang vir die publiek. Cp die diagram wat die transportakte vergesel, word aangedui dat daar reeds ap hierdie tydstip 5 DOC wingerdstokke aan-geplant was, en dat Ie morg grand reeds as landtou1rond- .)4
-gehruik is. ,ioruit kan dus auk afgelei word dat di~ plaas a1 h geruime tyd lank bewoon is (K.Akt.: p~~ 5/4).
Op 15 J ,"Ie 11353 het S trurrlpher 'n halwe aandee1 van die plaas <1 • Catharina JOhanna qotes (c3i dl) teen die bedrag
van 126.:., l.l! verkoop (,1<.Akt.: ow .. 158) en 'n halwe aandeel aan 8arenu Adriaan Kuhn teen il~5 (K.Akt.: ~W~ 159). Kuhn
!liDS met tn suste:- van Cathari. 1 J. Ootes, nl. lngela loui:;:'!
Margaretha (c3; dB), getroud.
Rarend Adriaan Kuhn hot op dieselfde datum die heifte aan-deel van sy erfpagp1aas, witpoort, van 13 17u morg asn Catharina J. Potes verkoop teen die klein bedrag van £11.5
(K.Akt.: RWO 160). Sy het haar halwe aandel0 aan Welte-vrede asook luitpoort OD diese1fde dag aan Johannes Petrus Legransie verkoop teen £326.5 (K.Akt.: PW~ 161). Kuhn het hierdie twee halwe aandele op sy beurt teen dieselfde prys van Legransie gekoap ,K.~kt.: n~~ 162). ~it hlerdie transaksies het Catharina J. ootes h wins van i52.10 ge-maak.
~uhn Met die twee plase Witpoort en Weltevrede ap 18 Junie 1853 aan Petru3 Johannes Rotes (c3; dl0) verkoop vir die gesamentlike bedr~g van £647.17 (K.Akt.: RWW 207). Kuhn het, n~ hierdie ooreenkamste, £137.17 wins gemaak.
Petrus Johannes Rates het sy eggenote uit die eerste huwe-lik, Engela Adriana qotes (c5; d3), oorleef en aD 5 Junie 1854 in die huwelik getree met ,':\r.na /!ari<'l Ie Raux. In hu11e gesamentlike testament, gedateer 25 Desember 1B75,
is bepE31 dat by die man se oor1ye sy vrou as eksekutrise van die boede1 sal aptree. "erder is bepa.::ll Gat sy n~ sy doud die ~1aas ~itpoort :n~es uerkoop en die o~brengs daar-van tussen die kinders uit die eerste huweli~ en di~ uit die tweede huwelik moes verdeel. u~ die ola~~ ~elte~redE
karl sy 1ewenslange 'Jrusgebl'uik geniet (k.Akt.: '13 1-5 ,~.~;
19UJ).
~J~ >Jetrus J. notes se doao op 5 Julie laBS net 'inn" ';'Jria qotes ap 14 Fehruarie 1887 <TIt:': ,',atthys ",ichiel Q::-its in
. .1
,
..
,'r'Ic.j /
37',
B!llli. Eze~l1e"CJ1
."Iior-Ce•.
Si,- 01::0110£ TIrO.6I.~S J\...APJER.Kai,At
c..."."u of
tAe .JID.' 1lo'IIDYable~/ilitar!l Ord,.,. oftAcn"".
Gorn-IIur ".d CD....RJfder i. (.rlt;r( oj lle,- .6llfj(·.1111i t ".111', To~ tllfdSell.eIf' of 'AeCRJIe of (;ood liD!"', iN SowllteAJr;rtr.,,,ul
oj Ih7'erriloriu "lId lhpelldntriu tAn·eo). ".dO,.,/i.a,.,. nrullice :Ad.iral of tAe
.a..
e. (.·o. . .alld;.u
'"e l;',rce.,4''',
f·c.te.
" ,• • fIn .lto Name olld 011 beholf ofUelf TtI'Ue!'d)' "U~T()IUA, h~' .Iw Gnt(lt~ uf
God, of thtl United Kiugdom uf(~rCl\' IJri...i.. Bud h.·lund, Queen,
Dcr-meler nt'the }·oith.
, :. { I • fr'
\~---
L
!
., f •t
•
..t
'"
.
. f '-~ 36 ... " ..
~. .>;;-.
" . ~t I I.
..
~, /I
r
i ;:
.~ • • - • • 1' -",~,. ~-'-'-':.' J"r.---""
. / . . . . .#; . I • ./ \ . !-.
,•
l/
I
I i!
!
i I i , .:.
i
I
II
.
,
, Iq
-die huwelik getree. ~ie plans ~cltcvredc ~~ aevalglik ap 3 :'!,;-jart L!,J[, uit die bocdel "'3n l-etrus J. "CJtes Gorg.::!ra op die n.qam vall ;':atthys :;. nrits (t.• 0.kt.: p'JJ", ~56). lip
24 Fehru2rie l~;,' is 'n f\fdelingsraadwaaroosie van ..Jelte-vrede uitgereik wd"rvolgens die waarde op .::.3 5u; geskat
is. h newy9 dat d~e erfp~ggelde tot ap ~2t~m het~al is,
is op 2::J Januaric l~U ve;:-skaf (K.,'''kt.: T13 1-5 .'lar 1~l.jU).
l'Jadat nnna :;. nrit:; op ~ I1pril l~lU ocrlcde is, het die verdcling van die pines Weltevrede plaasgevind. Uit die
twee nuwelike van Petrus J. Rotes is negentien kinders ge-bore van wie tiel! nog geleef het en een 'r, nageslag ag ter-gelaat hot. Gevclglik was daar elf erfgename wet geregtig was op n gedeelte v~n Welte~rede. uit die eerste huwelik wns d~ar sewe kinders en uit die tweede vier kinders van
wie een reeds oorlede was en
n
kind en kleinkinders agter-yel"1at het.LJie eerste e ..-Fgenaalli, Johanna C<:i.h~1:ina (c3; dIU; e1), is op l~ ~aart 1852 In die Ned. Geref. Kerk te Reaufort-Wes getroud met Pe:trus Ar.:-iries Jacobus l::ortier, "n voeboer van Opzoek, Reaufort-~es~ H~ is op 6 Cklober 1887 oorlede~
N' hadr vader se do oJ het sy ~~ 26 Uktober 1904 haar toe-komstige erfdeel van die p~aas tlJel.i_~vrede vir die bedrag van £100 aan Herman Hubert van d~r Sp~~ verkoop. Die eerste deel van [lC is dadelik in kor'~'1nt C:"ln haar betaal
en die ocrblywende 190 sou op haar aanvraag ~e ~Qtchef stroam uitbetaal word. Ten tyde van hierdie oore€~k~~s
het sy op die plaas nlesbokf~ntein in die distrik ~otch£~ stroam gewoon (K~Akt.: T162 13-14 Dec 1912). Sy was toe reeds 73 jaar oud. NL rile dood van haar stiefmoeder het die oardrag van haar erfdeel na H.H. van der Spuy pla~sge vind (K.Qkt.: 8wJ lU423). Sy was toe 81 jaar oud en het op Hoodekop, Potchefstroom, gewoon.
Die tweede erfgenaam, Anna Ma~ia (c3; dlG= e2), is o~ 2 uktoher 1854 te Prins Dlhert getroud met ahraham Odriaan Oates (c3; db; e3), h veehaer van Swyk~, die seun van ~ndreas 5tephanus Qotes (c3; do) en n4etta Lauis~ Do~es
- .;;u -plaas wcltevrcoc gesterf.
1~[J7 op oie iJl.~3S Groot~aterval in die uistrik i-'rins Al-bert ourlede. Up
was, hat sy haar ll:>u nan "an der
2 ~uguStu5 18~~ toe sy 1"ee05 h weouwee toekomstige erfdeel van ~eltevrede vir ;,;juy verkoof_. Die hel fte 'Jan die bedrag is in k0ntan~. 0ntvan9 Er c 'it:''''a1a n5 '~, ;r.E "': die U0 r dr., 9
\J,t '_I"iIS~,,-Hc. he~_a;d word i,t••t\kt.: T102 13-14 Dec 1~12).
Sy is egter in 1~u7 in die ouderdom van 73 jaar oorlede en die vier oorIeweodE: kinders llIas die aanspraakm<'\kers op die erfdeel.
Hulle was Johanna Catharina Magdalena (d6; e3; f4), h oujongnooi van 5U jaar; Anna Maria (db; e3; f5), getraud met Andreas Stefanus Marais, veeboer van weltevrede, later
K~fferskraa1 en Caroluskraal; Catha=ina Willemina (dE; e3;
f7), getroud met l1~rah.'Jm Adriaan ,11arais, boer van weltevre-de, later Treintjiesrivier en uitpoort, en ~nthonij JOhan-nes Jacohus Potes (G6; e3; f~j. likeen van di~ vier erf-gename het 1/88ste 8dndeel in welteur~de ge~rf. HuLle het hlJlle erfporsie eweneens aan 'Ian der SpUy verkoop vir die hedrag van CIS (K. c'.' t.: QA,H. Hi4L5; lL416 - lU423).
[ngala Loisa ~Argaretha (c3; dlL; e3), die derde kind en erfgenaam van ~etrus Johannes, is op 28 ~ovember 1853 op Prins Alhert met Petrus Johannes ~arais getroud. N~ haar af5terwe is ;':arais illesI' getroud en is self in 189L ap die plaas Tuinkraal, Prins Albert, oorlede. Hulle seun,
Stephanus Abraham Adrian Marais, het 1/22ste aandeel ~n Weltevrede ge~rf (K.Akt.: ~wu lU414), maar het sy erfdeel reeds in Augustus 1899 vir .i.5C aan Ifan der Spuy verkoci-,; I<.Akt.~ Tl62 13-14 Dec 1912). Engela L.Y,. se dogter,
Engela, was getroud met Jazef Cordier. Sy is in dia ouder-dam van 28 jaar in 1884 op ooschluiskloof, Prins ~lbert,
oorlede. Haar twee kinders was gevolglik die erfgena~e uit hulle oupagrootjie se beedel. Carel Johannes Christi~an
nurger, h buite-egtelike seun uit h verbintenis vt~r haar huwelik met ~ordier, en Christiaan Cerne1is Isaac Cordier, haar seun uit haar huwelik met Cordier, het alhei 1/44ste Jandeel in ~eltevredt; qeerf ~K.Akt.: PWl.i ILLdS, ItAIEj. r~j.erdie a2ndele is eweneen::; reeds in f~ovember ld"S i1an
