Miocene Mollusca uit Liessel

AFZETTINGEN WTKG 22_(2),2001 30

Miocene Mollusca

uit Liessel

Noud Peters*

Vooral uit dePlioceneen Miocene

_lagen

van de

zand-winningsput zijn jarenlang

doordiverse verzamelaars fos-sielen verzameld: in het

_mariene,

_naar alle

waarschijn-lijkheid

Laat-Miocene materiaal betrof het

_daarbij

naast

walvisresten, werveltjes

en

_kaakjes

vanbeenvissenen tan-denvanhaaienenroggenvooral (Kik veelrestenvan mol-lusken. Deze

nogniet eerder beschreven molluskenfauna vormthet

_onderwerp

vandeze

bijdrage.

De

_{glauconietzanden}

waaruit de fossielen

_{afkomstig zijn,}

zijn

op de locatie

Hoogdonk

totopeen

diepte

van

tenmin-ste35 meter doorcirculerendzuur

_{grondwater ontkalkt,}

zodat demollusken uit het bovenste deelvan het

traject

waarin

_gebaggerd

werdmetnamesteenkemenen nega-tief-afdrukken

_zijn.

Alleen als de

_{bagger zijn}

maximale

diepte

tot rond 40meterbenaderde of bereikte kwamen ookkalkhoudendefossiele

_schelpen

_naarboven. Hetmerendeelvande hierbeschrevenfossielen is verza-meld door deauteur en doorTheo Lammers te Val-kenswaardenzal

_tezijnertijd

in de collectievanhet Natuur-historischMuseum de Peel in Asten worden_opgenomen. Een_{klein aantal bevindt zich in}de

_verzameling

_vanHans

Wijnstekers (Coll. HW)

teVeen.

Tabel 1

_geeft

_eenoverzichtvandesoorten

Bivalvia,

Gas-tropoda

en

Scaphopoda,

dietotdusver in het fossiele ma-teriaal

_{zijn aangetroffen (pag. 32).}

Voor het

_opstellen

van de

lijst

is

_{gebruik gemaakt}

van

afbeeldingen

en

beschrijvingen

van Miocene mollusken uit

_{Winterswijk (A.W.}

Janssen,

₁₉₈₄₎

en vande

Toelich-ting bij

de

_Geologische

Kaartvan

Nederland,

Blad Venlo West

(52W)

vande RGD

(v.d. Toom, 1976).

Daarnaast is de collectie Miocene mollusken in Naturalis

_geraadpleegd

enis

gebruik gemaakt

vande

hulpvaardigheid

en

deskun-digheid

vanBert

Sliggers (destijds RGD),

Frank

Wesse-lingh (NNM),

Anton JanseenPeter

Moerdijk

vande werk-groep

Geologie

vanhet Kon. Zeeuws

_Genootschap.

In de

_soortenlijst

is tevens_{aangegeven of het}om

schel-pen

(of fragmenten daarvan)

gaat,dan welomsteenkemen of

_{negatief-afdrukken}

vanMollusca.

Bij

de vele steenkemenvan Bivalviadie

_{gevonden zijn,}

bevinden zich relatiefvaak doublet-steenkemen

bijvoor-beeldvan de_{relatief grote}en veelvoorkomende

Glycy-meris

_obovata,

Arctica islandica_enGlossus lunulatus

_(afb.

1).

Ineenenkel

geval

werd zelfseenversteende

sipho

van de boormossel

_Panopea

_{meynardi aangetroffen.}

Dat be-tekent dateen

dergelijk

dier

vrijwel

in

_{levenspositie}

gefos-siliseerd moet

zijn

endaterook

weinig

secundaire

ver-plaatsing

heeft

_{plaatsgevonden.}

In het

_{schelpmateriaal}

komende al

_genoemde

soorten

Gly-cymeris obovata,

Arctica islandicaenGlossus lunulatus eveneens

frequent

voor,daarnaastvooral dekleine

Cyclo-cardia cf. scalaris

_{(waarschijnlijk}

demeest

_aangetroffen

schelp,

afb.

2)

enverschillendeA.smrfe-soorten, waaron-der veel

_exemplaren

van devoorhetLaat-Mioceen ka-rakteristieke

_{Astarte fusca (afb. 3).}

Ook desoorten Venus multilamella

_{(afb. 4)}

en Pseudamussiumclavatum wor-den als

_typerend

voorLaat-Mioceenbeschouwd.

Daaren-tegen

was

_Pholadomya

cf.

_alpina

wel

_{bekend, zij}

het zeld-zaam, uit deMidden-Miocene

_laag

van Miste

_(Janssen

1984),

maar is desoortvoorzover bekend in Nederland niet eerder

_aangetroffen

in hetLaat-Mioceen.Enkelevan de Bivalvia in de

_{lijst (Glycymeris obovata, Pholadomya}

alpina

en Venusmultilamella

)

maarookdiverse

Gastro-poda (Conus-

soorten,

_{Semicassis-soorten) wijzen}

boven-dien

op

‘warmwater-omstandigheden’

(B. Sliggers,

mon-delinge mededeling).

Demollusken-faunavanLiessel in

zijn geheel

kan

_volgens

de

_biozonering,

zoals die door

Sliggers

e.a.

(Sliggers, 1987)

is

_voorgesteld,

gekarakteri-seerd worden als Mol F3. Dat wil_zeggendat de

_afzetting

in Liesseltecorreleren ismetde

_{jongere gedeelten}

_vande

Langenfelde-Stufe,

zoals die in_NW-Duitslandwordt on-derscheiden cq. met het mediterrane Tortonien

(Zagwijn

en

Hager, 1987).

Ook

_bepaalde

foraminiferen als

_{Pyrgo simplex,}

die_op

bepaalde

diepten

in Liessel massaal

_{voorkomen, wijzen}

opeenTortonien-ouderdomvan de

_afzetting.

De

_{vindplaats Hoogdonk}

in Liessel

_(NB)

heeft de

afgelo-pen

jaren

een

_groot

aantal fossielen

opgeleverd.

Vanaf de

jaren vijftig

is daardoorde kalkzandsteenfabriekvan de-zelfdenaamzand

_opgebaggerd

uiteengrote

zandwinnings-put,

dienaasthet fabrieksterrein is

_{gelegen. Bij}

de

zand-winning

werdtotvoor kort ‘onder water’

gebaggerd

tot

een

diepte

vanmaximaal 40meter. _{Omdat de locatie}

ge-legen

is op dePeelhorst,

juist

aan de

_borstzijde

van de

peelrandbreuk,

bevinden oude

_afzettingen

zich hier rela-tief dicht onder de

_oppervlakte.

In de slenk

_liggen

de

over-eenkomstige lagen

veel

_dieper.

De oude

_afzettingen

waarvan hier

_sprake

is betreffen in ieder

_geval

drie

_{geologische perioden}

met tussendie drie sedimentaire

_{pakketten grote}

hiaten_en wel _van ‘boven naarbeneden’:

a Pleistocene

Maasafzettingen:

8-10meter

zand, grind

en

keien,

die in hetLaat-Cromerien,ongeveer 400.000

jaar geleden

door de

_Veghel-Maas

hier

_zijn

gedepo-neerd

_{(Veghel A).}

b Pliocene

_{pre-Rijn-afzettingen:}

aardendiktevande

laag

(lagen) zijn

tot nutoe niet

_{precies bekend,}

maarhet gaat

vermoedelijk

om eenenkelemetersdik

_pakket

_van klei/leem

afgewisseld

met

zand; geschatte

ouderdom 2-3

_{miljoen jaar.}

c Miocene mariene

afzettingen: glauconietzanden

uit de formatievan

Breda,

die zich onder detwee

bovenge-noemde

lagen

bevindenenvanaf 14-15meter

_diepte

tot zekermeerdan 150 meter

_diep

reiken.

AFZETTINGEN WTKG22 _(2), 2001 31

De

_afzetting

in Liessel heeft

_{waarschijnlijk}

plaatsgevon-den in een

_{ondiepe betrekkelijk}

warme zee,meerin het

bijzonder

ineen

kustnabij deltagebied.

Veelvande

_{tweekleppigen}

_{enslakken uit}de

_soortenlijst

kunnen in

fijnzandig,

misschiendeels ook

_slikkig

sublit-toraal

_geleefd

hebben.

Voor

_{kustnabije delta-omstandigheden}

in de Laat-Miocene situatie in Liessel

_pleiten

diverse

aanwijzingen

zoals

bij-voorbeeld het _gegevendaterin hetMiocene

groenzand

op

vrijwel

elke

_diepte

ook

_{plantenresten zijn gevonden:}

stukken

_hout,

maarook zaden ofvruchtenvan

_planten

die door_eenrivier in_zee

zijn gedeponeerd.

Vaak worden zulke fossielerestenvanterrestrischeherkomstzelfs

aangetrof-fen, ingebed

inmarien

groenzand.

Een andere

_mogelijke

indicatie voor de combinatie

on-diep

mariene

cq.littoraleenfluviatiele

_afzetting

is het_zeer

frequent

voorkomenvan

Lingula dumortieri,

een inarti-culate

_Brachiopode.

Dezesoortwordt wel als

_euryhalien

beschouwd,

dwz. tolerantvoor

_{gereduceerd zoutgehalte}

in het water. De moderne

Lingula’s

levenmetsucces in

fijn

zand in de littoralezoneof in brakwater

omstandig-heden,

waar veel andere mariene

_organismen

niet_tegen bestand

_{zijn (Clarkson,}

_1998).

Literatuur

Clarkson,

E.,

1998. Invertebrate

_{palaeontology}

and

evolution,

Blackwell Science Ltd. 4-th ed.

Janssen,

A.W., 1984. Mollusken uit het Mioceen van

Winterswijk-Miste,

KNNV 1984.

Sliggers,

B. en

Leeuwen,

R. van, 1987. Mollusc biozo-nation of the Miocene in the south-eastem Netherlands and correlationwith the foraminiferal

_{biostratigraphy.}

Meded.

_Werkgr.

Tert. Kwart. Geol. Vol. 24

_(1-2),

_pp. 41-57. Leiden.

Toom,

J.

v.d.,

1976.

_{Toelichting bij}

de

_Geologische

kaart vanNederland 1: 50.000. Blad Venlo West

(52W).

Geol.

_Stichting,

Haarlem.

Zagwijn,

W.en

Hager, H.,

1987.Correlations of Continen-tal and marine

_{Neogene deposits}

in the south-eastem Netherlands and theLower-Rhine district. Meded.

Werkgr.

Tert. Kwart. Geol. Vol. 24

_(1-2)

_pp

_59-78,

Leiden.

*lr. A.M.M.

_Peters,

Markt

_11,5492

AA

Sint-Oedenroode,

tel.0413-474532

Afb.

1 (linksboven) steenkern Glossus lunulatus

Afb.

2 (linksonder)

Cyclocardia

cf.scalaris Afb. 3 (rechtsboven)Astartefusca

32 AFZETTINGEN WTKG 22 _(2), 2001

Bi val vla Steenkern Schelp Atdruk 1 ex. 2-10 ex. >lOex.

Glycymeris

obovata baldi •• • •

Arctica islandica •• • • Glossus lunulatus •• • •

Pholadomya

cf.

alpina

• • Thracia cf.

inflata

• • Thracia

_pubescens

• •

Panopaea meynardi

• • Tellina

_fallax

• • • Astarte

_fusca

• • Astarte

obliquata

• •

Astarte

_gracilis

convexior # •

Astarte_sp. • • Goodalliawaeli • •

Digitaria digitata

• • Venusmultilamella • •

Aequipecten

sp. • •

Aequipecten angelonii

• • • Pseudamussium clavatum • •

Cuspidaria

sp. • •

Limopsis

anomala • •

Bathyarca pectenculoides

• •

Cyclocardia

cf. scalaris • • Corbula

_gibba

• • Lucinoma borealis • •

Ensishausmanni

_(fragm.)

• •

Hiatellaarctica • •

Yoldia

_{glaberrima (fragm.)}

• •

Ostrea sp.

(fragm.)

• •

Pteromeris corbis • •

Spisula

cf. subtruncata

_(fragm.)

• •

Parvicardium aff. scabrum • •

Gastropoda

Semicassis

₍

Galeadea

_?)

bicoronata • • •

Semicassis cf.

_miolaevigata

• •

Scaphella

bolli • • • Conus antediluvianus • • Conus sp. • •

Scaphander grateloupi

• • Hinia

prismatica

• • Gemmula sp. • • Turritella

_subangulata

• • • Natica sp. • • «

Ficus conditus

_(fragm.)

• •

Xenophora

sp. • • •

Scaphopoda

Dentalium badense • _•

type

fossielen

en

_frequentie

(aantal

exemplaren gevonden)

Tabel I. Molluscain_{Liessel: soorten,}

Bivalvla Steenkern Schelp Atdruk 1 ex. 2-10ex. >10ex.

Glycymeris

obovata baldi • • • •

Arctica islandlca • • • • Glossus lunulatus • • • •

Pholadomya

cf.

alpina

• • Thracia cf.

_inflate

• • Thracia

_pubescens

• •

Panopaea rmynardi

• • • Tellina

_fallax

• • • Astarte

fusca

• • Astarte

obliquata

• •

Astarte

_gracilis

convexior • •

Astarte sp. • • Goodallia waeli • •

Digitaria digitate

• • Venus multilamella • •

Aequipecten

sp. • •

Aequipecten angelonii

• • • Pseudamussiumclavatum • •

Cuspidaria

sp. • •

Limopsis

anomala • •

Bathyarca pectenculoides

• •

Cyclocardia

cf.scalaris • 6 Corbula

_gibba

• • Lucinoma borealis • •

Ensishausmanni

_(fragm.)

• •

Hiatella arctica • •

Yoldia

_{glaberrima (fragm.)}

• •

Ostrea sp.

(fragm.)

• •

Pteromeris corbis • •

Spisula

cf. subtruncata

_(fragm.)

• •

Parvicardium aff. scabrum • •

Gastropoda

Semicassis

_{(Galeadea ?)}

bicoronata • • •

Semicassis cf.

_miolaevigata

• •

Scaphella

bolli • • • Conus antedlluvianus • • Conus sp. • •

Scaphander grateloupi

• • Hinia

prismatica

• • Gemmula_sp. • • Turritella

_suhangulata

• • • Natica sp. • • •

Ficus conditus

_(fragm.)

• _•

Xenophora

sp. • • •

Scaphopoda