TWINTIGSTE-EEUSE TRANSFORMASIE VAN
SNEEUWITJIE MET DIE KLEM OP AFRIKAANSE EN
NEDERLANDST ALI
GE TEKSTE
MARLIZE LEYDEN-BURGER
Hons. B.A.
Verhandeling voorgele vir die graad Magister Artium in
Afrikaans en
Nederlands aan die Potchefstroomse
Universiteit vir Christelike Hoer Onderwys
Studieleier:
Dr.
ES van der Westhuizen
Hulpleier: Prof. R
Ghesquiere
Potchefstroom
2001
BEDANKINGS
❖ Stefan, wat na hierdie verhandeling nog steeds lief is \·ir my. Yir nagte van geduld, alleen-wees, moed-inpraat, baie sjokolades en bekers koffie.
❖ My ouers, John en Marina Leyden, vir hul drome. sodat ek kan wees wat ek vandag is. ❖ Suzanne wat gewoonlik op die nippertjie handskrif moes ontleed, tikwerk doen.
bron-ne opsoek en tussen-in nog moes preek om my op die verstandige pad te hou. ❖ Vir my skoonouers, Fanie en Petro Burger, wat op ·11 baie kritieke tydstip van die
verhandeling kom help het met praktiese reelings soos ,·erhuising en huisverf. ❖ Dr. Betsie van der Westhuizen. vir agt jaar van akaderniese, maar ook lewensleiding,
vir inspirerende gesprekke en ondersteuning wanneer die moed min was.
••• Yir prof. Rita Ghesquiere. wat my gedurende my tydperk in Leuven akademies byge-staan het, rnaar ook gesorg het dat ek nie te veel verlang nie.
❖ Yir Andre en Doreen Lettering. asook al die mense ,·an die gemeente in Leuven, wat my geestelik ondersteun het en op wie ek enige tyd kon staatmaak. Ook vir Ja'ir wat my dae in die buiteland opgevrolik het.
❖ Yir Willie en Gerda Brohn van die Orde van die Prinse van Sint Niklaas wat my op allerlei wonderlike maniere bederf het.
❖ Prof. \Vannie Carstens, mev. Emma du Preez, dr. Gretel Wybenga, prof. Jacques van der Elst, prof. Heilna du Plooy. prof. Hans du Plessis en mev. Lientjie Theron vir jul ondersteuning en belangstelling in my welstand en ,,erk.
Geld
e
l
ike
bystand van die Nederlandse
Taa
luni
e en Vlaamse Ministerie
va
n Wetenskap en Kuns
vi
r hi
erdie navors
ing ,,·
ord met
dank erken.
OPSOMMING
TWINTIGSTE-EEUSE TRANSFORMASIE
VAN
SNEEUWITJJE
MET DIE KLEM OP
AFRIKAANSE EN NEDERLANDSTALIGE
TEKSTE
Sprokies is 'n populere literere genre wat al eeue lank deur mense oor die hele wereld geskep en herskep word. Tradisionele volksprokies wat deur baanbreker Charles Perrault en die Grimm-broers opgeteken is, word vandag steeds deur skr)wers as basismateriaal gebruik om getransformeerde sprokies te skep. Tydens die transformasie ,·an Yolksprokies gebruik skrywers die basiese struktuur en onderliggende motiewe ,·an die tradisionele sprokie en omvorm dit om by die outeur se kontemporere teikengroep, milieu en tydkonteks of-gees te pas.
Sneeuwitjie is een van die bekendste sprokies in die Westerse literarnurskat en het al talle transformasies en verwerkings in verskillende genres en teikengroepe soos kinder-. jeug- en volwassenewerke in prosa, poesie. drama. die filmbedryf. tele,·isiebedryf en selfs die elektroniese media soos CD-ROM en die Internet ondergaan.
Die doe! van die ondersoek was om die \\:·se waarop die sprokie S11ee111virjie gedurende die twintigste eeu vir verskillende teikengroepe in Nederlands en .-\frikaans getransfom1eer is, te ondersoek en te beskryf. Verder is daar gepoog om die moti,·ering agter die transformasie van Sneeuwitjie gedurende die twintigste eeu ,·ir ,-erskillende teikengroepe in Nederlands en Afr i-kaans te vind en te beskryf.
'n Studie van die oorspronklike tekste. teorie-analise en teorie,·orming. asook die interpretasie en evaluering van getransformeerde tekste is die navorsingsmetodes ,,·at in hierdie studie gebruik is. Teoriee oor die oorsprong, optekening en aard van sprokies is ondersoek as 'n noodsaaklike komponent tot die begryp van die transformasie van hedendaagse sprokies. Verder is verskille n-de teoriee oor interteksnialiteit bestudeer. aangesien sprokietransfomiasie grotendeels 'n inter-tekstuele proses is. Ten einde 'n beter begrip van die Sneeznrirjie-verhaal te kry, is die agter-grondgeskiedenis van die Grimm-optekening asook die \Valt Disney-filmverwerking ondersoek. Met hierdie kennis aangaande die ontstaan en transformasie , an Sneeznrirjie onder die hande van mense soos die Grimms en Walt Disney. is die gekose Nederlandse en Afrikaanse tekste ontleed.
Orie Nederlandse tekste, naamlik Roodkapje en de zeven geitjes (Iva de Wijs), Zwart als inkt (Wim Hofman) en Sneeuwwitje en de zeven krakers (Karel Eykman) en drie Afrikaanse tekste. naamlik, Sneejouwitjie en die se,,·e drelle (opgeteken deur Hans du Plessis), Anderkantlancl (Martie ?relier) en Sprake (Gretel \\\·benga) is volgens venelinstansie en fokalisasie, gebeure-beelding, karakterisering, asook ruimte- en tydbeelding onlleed. Tydens die ontleding van die tekste is daar gekonsentreer op die transfom1asietegnieke wat gebruik is om Snee1nvi1jie se oor-spronklike gegewens vir die teikengroep en samelewing waarbinne dit voorkom, aan te pas.
Uit die navorsing is dit duidelik dat daar ·n basiese struktuur en sekere motiewe is wat noodsaak -lik is om 'n getransformeerde verhaal steeds as 'n Sneemvi1jie-verhaal te klassifiseer. Sekere motiewe in die sprokie is veranderbaar en afhangende van die outeursintensie, teikengroep en samelewing waarin die verhaal \'OOrkom, kan sodanige motiewe daarvolgens verander word. Uit die ondersoek blyk dit verder <lat Sneeuwitjie steeds 'n aktuele Yerhaal is wat onder andere gebroke gesinsituasies en die ont\\ikkeling van 'n jong vrou uitbeeld. Hierdie verhaal bied dus oak vir vandag se samelewing interessante en bruikbare temas.
SLEUTEL TERME
Snee1mitjie, sprokie, sprokieteorie. sprokienavorsing. intertekstualiteit, transformasie. kleuter li-teratuur, kinderliteratuur, jeugliteraruur, Afrikaans, Nederlands, De Wijs. Du Plessis. Eykman. Hofman, Preller. Wybenga, Roodkapje en de zeven geitjes. Z1rnr1 als inkt. Snee11w11·i1je en d.? zeven krakers, Sneejoull'itjie en die se,re drel/e, Anderkanlland .. proke
ABSTRACT
TRANSFORMATION OF
SNOW WHITE
IN THE TWENTIETH
CENTURY WITH THE EMPHASIS ON AFRIKAANS AND DUTCH
TEXTS
The fairy tale is a popular literary genre which people all over the \\Orld have created and recreated for centuries. Modern writers still use the traditional tales recorded by pioneers Charles Perrault and the brothers Grimm as basis for creating transformed fairy tales. In the transformation process the writers use the basic structure and underlying motives of the traditional fairy tale, which they then adapt according to the demands of their contemporary target group. milieu and society.
Snow White is one of the most well known fairy tales in Western literature and has undergone many transformations and adaptations depending on the target groups (children, youth, adult) and the gen-re (prose, poetry. drama, film, the television industries and even the electronic media such as CD-ROM and the Internet).
This study is aimed at researching and describing how Snow H11ite has been transformed for the various target groups in Afrikaans and Dutch in the course of the n,entieth century. An anempt has also been made to discover and describe the motivation behind the transformation of Snow White for the various target groups in Dutch and Afrikaans in the twentieth century.
The method of research used in this study involved the analysis of the original texts, theory analysis, theory formation and the interpretation and evaluation of transformed texts. Theories regarding the origin, recording and nature of fairy tales have been researched as an essential element in the under-standing of the transformation of modern fairy tales. In addition. various theories regarding inter-textuality were studied, as the transformation process is principally intertextual by nature. In an anempt to gain a clearer understanding of the tale of Snow White. the background history of both the Grimm recording and the Walt Disney film adaptation was investigated. With this background knowledge of the origin and transformation of Snow J-Vhite at the hands of the Grirnrns and Walt Disney, the selected Dutch and Afrikaans texts were analysed.
Three Dutch texts, namely Roodkapje en de zeven gei1jes (Iva de \\"ijs). lH"ar1 als ink1 (Wim Hof-man) and Sneeuwwitje en de zeven krakers (Karel Eykman) and three Afrikaans texts, namely Sneejouwitjie en die sewe drelle (documented by Hans du Plessis). A11derka111/and (Martie Preller) en Sprake (Gretel Wybenga) were analysed as to narrative and focalization, depiction of events. characterisation and depiction of space and time. In the analysis of the texts the emphasis \1 as on the transformation techniques applied in the process of adapting the original content of Sno,r H71i1e for the relevant target group and society.
The study clearly showed that a basic structure and certain motives are essential for a transformed story to be classified as a Snow While tale. Some motives in the fairy tale can and will be changed. depending on the author's intent, target group and society in II hich the story appears. The stud: furthermore shows that Snow While is still a topical story of broken do,1·n famil: situations and the development of a young woman - both interesting and useful themes e\·en for today.
KEY TERMS
Snow While, fairy tale, fairy tale theory, fairy tale research, interte.xtuality. transformation. nurser: literature. children·s literature. youth literature, Afrikaans, Dutch. De \\"ijs. Du Plessis, E:kman. Hofman, Preller. Wybenga, Roodkapje en de ::even geitjes, limn eds ink1. S11eemnvitje en de :e,·e11 kmkers, Sneejouwitjie en die seH·e drelle, Anderkantland, Sprake
INHOUDSOPGA WE
HOOFSTUK l: INLEIDING
I. I KONTEKSTUALISERING EN AKTUALITEIT.. ... l I. I. I Sprokies as universeel-menslike verskynsel ... l
1.1.2 Sprokies as literere verskynsel ... 2
1.1.3 Ooreenkomste tussen Suid-Afrika, Nederland en Belgie ... 2
1.1.4 Sprokies in die Nederlandse letterkunde ... 3
1.1.5 Sprokies in die Afrikaanse letterkunde ... 3
1.2 DIE KOMPLEKSITEIT VAN SPROKIES ... .4
1.3 SENTRALE TEORETIESE ARGUMENT... . ... 5
1.4 DOEL VANDIEONDERSOEK ... ... 6 1.5 FOKUS VANDIEONDERSOEK ... 6 1.6 NAVORSINGSMETODES EN WERKSWYSES ... 7 1.7 HOOFSTUKBESKRYWING ... 8 1.8 SLOT ... 9 HOOFSTUK 2: SPROKlETEORJE 2.1 VOORAF ... 10
2.2 KENMERKE EN KLASSIFIKASIE V At'\/ VOLKSVERTELLTT\"GE ... 10
2.2.1 Die vervaging van grense tussen mondelinge verhaalvorme ... 10
2.2.2 Kenmerke van verhaalvorme ... 12
2.2.2.1 Legende ... 12
2.2.2.2 Sage ... 13
2.2.2.3 Mite ... 13
2.2.2.4 Fabel ... 13
2.2.2.5 Sprokie ... 14
DIE MISTERIE VAN OORSPRONG, HOMOGENITEIT EN
DIVERSITEIT ... 21 2.3.1 Homogeniteit: dieselfde variant in verskillende kontinente ... 21
2.3.2 Diversiteit: verskillende weergawes van dieselfde verhaal.. ... 21
2.3.3 Ontstaanteoriee: pogings om die misterie op te los ... 22
2.3.4 Oplossing van die raaisel? ... 24
2.4 OPTEKENING VAN SPROKIES ... 26
2.4.1 Transformasie van volksprokie tot 'n kunssprokie ... 26
2.4.2 Roi van vroue ... 28
2.4.3 Optekening van Afrika-verhale ... 28
2.4.4 Oosterse versamelings ... 29 2.4.5 ltaliaanse versamelings ... 30 2.4.6 Franse versamelings ... .31 2.4.7 Duitseversamelings ... 33 2.4.8 Kunssprokies ... 36 2.5 VERHAALELEMENTE ... 37
2.5.1 Verteller en fokalisasie ... 37
2.5.2 Gebeurebeelding ... 39
2.5.3 Karakterisering ... .40
2.5.4 Ruimtebeelding ... .42
2.5.5 Tydbeelding ... 43
2.6 INTERTEKSTUALITEIT ... .45
2.6.1 Die term intertekstualiteit ................................... .45
2.6.2 Intertekstualiteitsteoriee ... 46
2.6.3 Doe! van intertekstualiteit.. ... .48
2.6.4 Tipes intertekstualiteit. ... .49
2.6.5 Tegnieke van intertekstualiteit. ... 50
2.6.6 Grade van intertekstualiteit.. ... 51 2.7 POSTMODERNJSME ... 52
2. 7.1 Die verhouding tussen modemisme en postmodemisme ... 52
2. 7.2 Kenmerke van die postmodemisme ... 53
HOOFSTUK3: AGTERGROND OORSNEEUWITJIE
3.1 INLEIDEND ... 56
3.2 INV LO ED VAN DIE GRIMMS OP SNEEUWIT JIE .............. 56
3.2. J Die skep van 'n Sneeuwi!fie-diskoers ... 56
3.2.2 Yerskillende uitgawes van die Grimms se sprokieversameling ... 57
3.2.3 Bronne van Sneeuwi!fie ... 59
3.2.4 Teksbewerking van die Grimrns ... 60
3.2.5 Tematiese veranderings aan Sneeuwi!fie ........................ 62
3.2.5. I Stawing van Gennaanse mite-teorie ... 62
3.2.5.2 Plasing binne Christelike kader.. ... 63
3 .2.5.3 Yerwydering van erotiese dimensie ... 64
3 .2.6 Stylveranderings ... 65
3.2.6. l Stilering ter wille van literarisering ... 65
3 .2.6.2 Yereenvoudiging vir kinderteikengehoor ... 66
3.2. 7 Waarde van die Grimrns se werk ... 67
3.3 ANALISE VAN DIE GRJMMS SESNEEUWITJIE ............ 68
3.3. l Basisbron ... 68
3.3.2 Yerteller en fokalisasie ... 69
3 .3 .3 Gebeurebeelding ... 69
3.3.4 Karakterisering ... 71 3.3.5 Ruimtebeelding ... 74
3.3.6 Tydbeelding ... 76
3 .4 INVLOED VAN WALT DISNEY OP SNEEUWITJIE ................................... 77
3.5 'N STRUKTURALISTIESE BENADERING TOT SNEEUWITJIE .......................... 78
3.5. l Die strukturalistiese ontleding van volksverhale ... 79
3.5.2 Die tipologiese struktuur \·an Sneeuwitjie .................... 80
3.5.3 Die generiese struktuur van Sneeuwi!fie ............................... .... 83 3.5.4 Waarde van die metode ... 84 3.6 SAMEV ATTING ... 84
HOOFSTUK4: NEDERLANDSE TEKSTE
4.l fNLE!DfNG ... 86
4.2 AGTERGROND OOR NEDERLANDSE TEKSTE ... 87
4.2.1 Roodkapje en de zeven geitjes ...................................... 87
4.2.2 Zwart als inkt ... 88
4.2.3 Sneeuwwitje en de zeven krakers ........................ ..... 90
4.3 TRANSFORMASIETEGNIEKE IN DIE NEDERLANDSE WEERGAWES ... . ······90
4.3.1 Vertelinstansie en fokalisasie ... 90
4.3. l .1 Roodkapjeen de zeven geitjes.............................. . ... 91
4.3.1.2 Zwart als inla ...... 91
4.3.1.3 Sneeznvwitje en de zeven krakers .............. 92
4.3.2 Gebeurebeelding ... 93
4.3.2.1 Roodkapje en de zeven geitjes ...................................................................... ... 93
4.3.2.2 Zwart als inkt ... 99
4.3.2.3 Sneeuwwitje en de zeven krakers ............................................... 102
4.3.3 Karakterisering ... l 05 4.3.3. l Roodkapje en de zeven geitjes ....................................... 105 4.3.3.2 Zwart als inkt ... 112
4.3.3.3 Sneeuwwitje en de zeven krakers ........................................... .. 120 4.3.4 Ruimtebeelding ... 125
4.3.4.1 Roodkapje en de zeven geitjes........................................ .125
4.3.4.2 Zwart als inkt ... 128
4.3.4.3 Sneeuwwitje en de zeven krakers ............................................. 131
4.3.5 Tydbeelding ... 13-l 4.3.5.1 Roodkapje en de zeven geitjes................................... .135
4.3.5.2 Zwartalsinkt ....................................................................... 136
4.3.5.3 Sneeuwwitje en de zeven krakers ........................ 139
HOOFSTUK 5: AFRIKAANSE TEKSTE
5.1 VOOR-SKRIF ... 140
5.2 AGTERGROND OOR AFRIKAANSE TEKSTE ... 14 l 5.2.1 Sneejouwitjie en die sewe drelle .............................. 14 I 5.2.2 Anderkantland .................................................... .... 141
5.2.3 Sproke ... 142
5.3 TRANSFORMASIETEGNIEKE IN DIE AFRIKAANSE TEKSTE ... 143
5.3.1 Vertelinstansie en fokalisasie ... 143
5.3.1 I Sneejouwitjie en die sewe drelle ....................... 143
5.3.1.2 Anderkantland ................................................... .... 144
5.3.1.3 Sproke ............................. 14 ➔
5.3.2 Gebeurebeelding ... 145
5.3.2.1 Sneejouwitjie en die sewe dre/le ...................... 1-+5 5.3.2.2 Anderkantland ...................................................... 148
5.3.2.3 Sproke ............................ .. 151
5.3.3 Karakterisering ... 155
5.3.3.1 Sneejouwitjie en die sewe drelle ............................................... 155
5.3.3.2 Anderkantland ............................... .. 157
5.3.3.3 Sproke ... 16-4 5.3.4 Ruimtebeelding ... 167
5.3.4.1 Sneejouwitjie en die sewe dre/le ....................... 167
5.3.4.2 Anderkantland........................................... ....... . .. 169
5.3.4.3 Sproke................................... ..171
5.3.5 Tydbeelding ... 173
5.3.5.1 Sneejouwitjieen diesewedrelle .................. 173
5.3.5.2 Anderkantland................... ... .174
5.3.5.3 Sproke ................................................................. 175
HOOFSTUK 6: SAMEVATTING EN GEVOLGTREKKINGS
6.1 INLEIDING ... 177
6.1. l Yerteller en fokalisasie ... 178 6.1. l. l Konstantes en variante in Nederlandse tekste ... 178
6.1. 1.2 Konstantes en variante in Afrikaanse tekste ... 1 78 6.1. l .3 Gevolgtrekking ... 179
6.1.2 Gebeurebeelding ... 179
6.1.2. I Konstantes en variante in Nederlandse tekste ... 180 6.1.2.2 Konstantes en variante in Afrikaanse tekste ... 182 6.1.2.3 Gevolgtrekking ... 183
6.1.3 Karakterisering ... 185
6.1.3.1 Konstantes en variante in Nederlandse tekste ... 185 6.1.3.2 Konstantes en variante in Afrikaanse tekste ... 187
6.1.3.3 Gevolgtrekking ... 189
6.1.4 Ruimtebeelding ... 194
6.1.4. I Konstantes en variante in Nederlandse tekste ... 194
6.1.4.2 Konstantes en variante in Afrikaanse tekste ... 196
6.1.4.3 Gevolgtrekking ... 197
6.1.5 Tydbeelding ... 199
6.1.5.1 Konstantes en variante in Nederlandse tekste ... 199
6.1.5.2 Konstantes en variante in Afrikaanse tekste ...
)--99
·;:i_c:C' 6.1.5.3 Gevolgtrekking ... 2006.2 DIE TRANSFORMASIE Y At'-! GEKOSE TEKSTE ... 20I 6.3 DEURLOPENDE TEMAS IN YERHALE ... .2-02 dC
2
6.4 SAMEYATTEND ... 205BIBLIOGRAFIE ... 206
L YS VAN BYLAES
BYLAAG A: 1810-UlTGAWE YAN SNEEUWITJIE.. ... 213
BYLAAG C: ROODKAPJE EN DE ZEVENGEITJES. ................................................. 223
BYLAAG D: ZWART ALS INKT... ... 224
BYLAAG E: SNEEUWWITJIE EN DE ZEVEN KRAKERS ..... 225 BYLAAG F: SNEEJOUWITJ!E EN DIE SEW£ DRELLE ................................................... 226
L YS VANT AB ELLE Tabel I: Onderwerp en gebeure ... 18 Tabel 2: Karakter. ... 18
Tabel 3: Ruimte ... 19 Tabel 4: Tyd ... 19
Tabel 5: Een-/tweedimensionaliteit... ... 20
Tabel 6: Slot... ... 20
Tabel 7: Abstrakte lewensinsig oftema ... 20
HOOFSTUK 1
INLEIDING
I.I KONTEKSTUALISER1NG EN AKTUALITEIT
I.I.I Sprokies as universeel-menslike verskynsel
Sprokies is 'n populere genre wat al eeue lank deur mense oor die hele wereld geskep en herskep ,rnrd. Behah,·e dat sprokies tydloos is, is die bestaan van sprokies ook 'n universele verskynsel. Sprokies het dikwels verskeie weergawes wat afkomstig is uit onderskeie dele van die \\ere\d. Cooper ( 1983:23) dui aan dat Marion Cox 345 verskillende weerga"·es van Aspoes/ertjie uit verskil-lende dele in die wereld versamel het.
Daar is dikwels ooreenkomste tussen sprokies van byvoorbeeld die Westerse en Afrika-verhalesbt. \vat as be,,·ys dien van die kollektiewe en universele aard van sprokies, asook die onderliggende waardes en motiewe in sprokies wat oor die grense van tyd, ruimte en ku\tuur strek.
Sutherland er al. (1981:159) dui aan dat verski\lende wetenskaplikes al deur die eeue heen gepoog het om hierdie verskynsel te verklaar. Sommige is van mening dat ·n verhaal op een plek ontstaan het en deur middel van seevaane en pelgrimstogte na ander were\ddele versprei is. Ander g\o \\ccr dat dieselfde sprokie in verskillende werelddele uit 'n ko\lektiewe onbewuste van die mens wat orals in die wereld dieselfde is, ontstaan het.
Weens die argetipiese en kollektiewe aard van sprokies is hierdie genre vandag steeds 'n dee! ,an die moderne mens se a\ledaagse bestaan. Marie-Louise von Franz ( 1996:27) beskryf die belang, an sprokies as refleksie van die mens se basiese wese socs volg: '·For us the study of fairy tales is ,er\ important because they depict the general human basis." Selfs in die 21 ste eeu het sprokies neg nie opgehou bestaan nie en die temas en boodskappe wat in sprokies hoogty vier, kan teruggevind \\Ord in die \ewe van die mense om ons. So trek Van Rensburg ( 1998) byvoorbeeld 'n duidelike verband tussen die verhaa\ van Sneeuwitjie en die \ewe van prinses Diana in sy boek, Die sprokie ,·an Diana.
1.1.2 Sprokies as literere verskynsel
Benewens die feit dat sprokies van groat waarde is in dissiplines soos die psigologie, antropologie en sosiologie, bly dit in wese steeds 'n literere genre. Sutherland e1 al. ( 1981: 157) ag die sprokie as
literere genre geweldig hoog en noem dit die '·groundwork for all litera!llre'·.
Tradisionele volksprokies wat deur baanbrekers Charles Perrault en die Grimm-broers opgeteken is, word vandag steeds deur skrywers as grondstof gebruik om getransformeerde sprokies te skep. Tydens die transformasie van volksprokies gebruik skrywers dus die basiese struktuur of onderlig
-gende motiewe van die tradisionele sprokie en onworm dit om by die auteur se kontemporere ge-hoor, milieu en tydskonteks of -gees te pas. Hierdie vorm van literere ven,·erking en intertekstua
-liteit word gevind by kinder-, jeug-en volwassenewerke in prosa, poesie, drama, die filrnbedryf,
televisiebedryf en selfs elektroniese media soos CD-ROM en die Internet.
1.1.3 Ooreenkomste tussen Suid-Afrika, Nederland en Belgie
Die grootste ooreenkoms tussen Suid-Afrika, Nederland en Belgie is die kultuurhistoriese verbin-tenis tussen die verskillende lande. Die ooreenkoms en verbondenheid van Afrikaans, Ylaams en Nederlands kan nie ge"ignoreer word nie. Alhoewel bogenoemde drie lande dus oseane en kontinente uit mekaar verwyder is en daar heelwat verskille tussen die samelewings van die onderskeie lande is, is daar ook heelwat punte van ooreenstemming.
Alhoewel Suid-Afrika miskien in 'n meerdere mate as multikultureel beskryf kan word, is daar ook in Nederland en Belgie multikulturele elemente in die samelewing. Suid-Afrika het elfamptelike ta-le en 'n groat verskeidenheid etniese groepe. Belgie het drie amptelike tale. naamlik Ylaams. Frans en Duits. Nederland het net een amptelike taal, Nederlands, maar bestaan (soos Belgie) nie net uit Nederlanders nie. In Belgie en Nederland is daar heelwat invloed van Europeers en inwoners van antler lande soos die voormalige Belgiese Kongo (Za"ire), Marokko en Turkye.
Al drie lande is dee! van 'n nuwe politieke bestel. In 1994 het Suid-Afrika ·n nuwe tydvak in die politieke geskiedenis betree toe die ANC as oorwinnaars uit die eerste vrye demokratiese verkiesing getree het. Belgie en Nederland is ook dee! van 'n nuwe politieke bestel, aangesien beide deel uitmaak van die Europese Unie wat in 1997 gestig is. Laasgenoemde stand van sake, tesame met
toenemende internasionale globalisering, lei 1n al drie samelewings tot groter onsekerheid en 'n soeke na identiteit.
1.1.4 Sprokies in die Nederlandse letterkunde
Klassieke voorbeelde van skrywers en verwerkers van sprokies in die Nederlandse letterkunde is Godfried Bomans en Louis Paul Boon. Yir kinder- en jeugteikengroepe het daar in die laaste twee dekades heelwat verwerkings van sprokies verskyn. Yoorbeelde hiervan is Zwarr als inkt ( 1997) van Wim Hofman, Roodkapje en de zeven geirjes ( 1994) deur Iva de Wijs en Sneemnvirje en de
ze-1·en krakers (1988) van Karel Eykman. Annie MG Schmidt se Hek::en en zo (1997) is 'n voorbeeld
"an Nederlandse kunssprokies wat op die jeug as teikengroep gerig is, maar ook deur volwasse le -sers geniet kan word omdat daar heelwat verskuilde kritiek en ironiese kommentaar op die moderne samelewing gelewer word.
1.1.5 Sprokies in die Afrikaanse lctterkunde
Ester (1998:1) wys daarop dat die transformasie van sprokies in Afrikaans sedert die negentigerjare ,·an die twintigste eeu 'n ongekende opbloei onder meestal vroul ike A frikaanse skrywers beleef het. \"oorbeelde van hierdie oplewing is prosawerke soos Grier sk,)f ·n sprokie ( 1992) van Marita van der Yyver en Sprake (1995) van Gretel Wybenga. 'n Onlangse digbundel wat op die sprokie,
Blou-baard gebaseer is, is Die burg van hertog Bloubaard (2000) deur Henning Pieterse.
Fransi Phillips se verhale en JM Gilfillan se Die verhaal van 'n vrou, 'n leeu en ·11 hoenderhen (1995) sluit met hul sprokieagtige verhale by hierdie tendens aan. In Lie/de en ge,reld (1991) van Corlia Fourie is die deurlopende tema die fyn onderskeid tussen liefde en haat binne die gesins ver-houding - in sommige verhale van laasgenoemde bundel soos ll"o/f-se-vrou, me,.,-011 dokror Wolf en me. Wolf (1991) figureer sprokiekarakters soos Rooikappie binne ·n moderne ruimte- en tydbee
l-ding. In Anderkantland(1994) van Martie Preller word dieselfde tegniek van intertekstuele
ontmoe-ting en vervlegontmoe-ting in 'njeugverhaal aangetref. Eendag is daar (1991) deur Ernest Loth is 'n drama "at tieners as teikengroep het en waarin karakters van verskillende sprokies soos Rooikappie en Sneeuwitjie mekaar intertekstueel ontmoet. In Boom bomer boomsre ( 1984) van Elsabe Steenberg is daar 'n parallelle aanbod van die verhaal van die hoofkarakter en die gefragmenteerde aanbod van
die verhaal van Gouelokkies. Sprokies word dikwels ook as basis gebruik vir dramas wat spontaan deur die publiek geskep word, byvoorbeeld tydens eerstejaar-of skoolgroentjiekonserte.
Skrywers wat al kunssprokies geskep en tradisionele sprokies omvorm het, is Carl Lohann, Rona Rupert en Elsabe Steenberg. Sprokies soos Masi/a en die monster ( 1988) deur Elsabe Steenberg \\'Ord dikwels binne 'n Suid-Afrikaanse konteks geplaas. Optekeninge van Westerse sprokies in 'n Griekwa-Afrikaanse dialek moet nie buite rekening gelaat \\'Ord nie. Hier dink mens byvoorbeeld aan Sneejo111vitjie en die sewe drelle ( 1997) wat deur Hans du Plessis opgeteken is.
1.2 DIE KOMPLEKSITEIT VAN SPROKIES
Mense soos Claire-Lise Malarte. Jules Broody en Henry Coulet (soos aangehaal deur Godwin. 1991 :340) glo dat transformasie 'n fundamentele bestanddeel ,·an die sprokiegenre is. Die wyse waarop sprokietransformasies plaasvind binne die samele,,·ings waarin dit voorkom, is egter 'n komplekse literer-sosiologiese verskynsel.
Die bedoeling van die outeur sal die resepsie en aard van die transformasie van 'n gegewe sprokie beYnvloed. Hierdie outeursintensie word volgens Godwin ( 1991 :343) be'i'nvloed deur die sosi o-etiese kodes van die tyd en ruimte waarin die outeur horn of haar bevind. Op die manier protesteer die oudste opgetekende sprokies teen die ongelykhede van die feodale sisteem. Wanneer die arm meisie aan die einde van die sprokie met die prins trou. ,,ord ongelykhede dus uitgewis. Op soortgelyke wyse is daar voortdurend 'n verband te trek tussen die transformasie wat daar binne 'n sprokie voorkom en die samele\\'ing en tydsgreep waarin dit ,·oorkom.
Die graad van transformasie sal alhang van die intensie ,,·at die outeur met die teks gehad het. Godwin ( 199 I :340-343) onderskei twee verski I lende terme om tussen die graad van transformasie by sprokies te onderskei, naamlik modulasie en ondermyning. \lodulasie is transformasie in 'n ligte graad deur slegs klein veranderinge aan te bring of humor by te ,·oeg. Ondermyning ("subversion") het volgens Godwin (199 I :340) eerder 'n ideologiese ondertoon en het die volgende ten doel: .. to upset, overthrow or effect destruction''. Tydens ondermyning ,,ord waardes betreffende moraliteit, geloof en die politiek verreken.
Die probleem wat uit hierdie ge"integreerde, literer-sosiologiese siwasie ontstaan, is in watter mate die graad en wyse van sprokietransformasie beinvloed word deur die samelewings waarbinne dit voorkom, asook deur die teikengroepe waarop die verhale gemik is.
1.3 SENTR<\LE TEORETIESE ARGUMENT
Uit voorafgaande navorsing kan die volgende stellings ten opsigte van die sentrale teoretiese argument gemaak word:
• 'n Kenmerk van sprokies is dat dit oor die grense van tyd, ruimte en kultuur kan beweeg. Dit wil voorkom asof verhaalelemente soos tyd- en ruimtebeelding tydens die verwerking van tradisionele sprokies aangepas word om by die milieu en tydsgees van die moderne mens aan te pas. Die onderliggende waardes en motiewe wat in die dieptestruktuur van sprokies versteek is, kom steeds daarin voor soos die tema dat die goeie uiteindelik altyd oor die bose sal seevier. Ook die stereotipiese karakteruitbeelding van sprokies word in moderne sprokies getransformeer byvoorbeeld stiefma·s wat nie altyd boos uitgebeeld word nie. Die transformasie van die tradi -sionele sprokie na die moderne kunssprokie vind hoofsaaklik deur intertekstuele tegnieke plaas. Die tegnieke is b~voorbeeld gebaseer op herhaling, toevoeging, weglating, verandering en ve r-vanging.
• In die modeme samelewing bevind die mens horn toenemend in 'n post-postmodernistiese tydsgees. Die 1yd waarin die afbreek van waardes, relativering van begrippe en vervaging van grense tussen werelde hoogty gevier het en die mens ontredderd gelaat het, is besig om 'n teen-reaksie en opstand ender mense uit te lok. Yerder het die tegnologiese wonders van die Internet en e-pos, asook toenemende globalisering, die mens van die 21 ste eeu met 'n soeke na 'n eie identiteit agtergelaat. Daar is 'n terugkeer en hunkering na fundamentele, morele waardes op alle vlakke van die samelewing te bespeur. Sprokies kan help om orde en struktuur in die mens se !ewe terug te bring, aangesien dit op 'n implisiete, onbewustelike wyse sekere sosiale en morele waardes anker. In 'n multi-kulturele Suid-Afrikaanse. Nederlandse en Belgiese sam ele-wing kan sprokies help om sowel individuele as universele waardes oor kulturele grense heen te bevorder.
1.4 DOEL VAN DIE ONDERSOEK
Die doe! van die ondersoek is tweeledig:
Om die wyse waarop die sprokie Sneeuwitjie gedurende die twintigste eeu vir verskillende teikengroepe in Nederlands en Afrikaans getransformeer is, te ondersoek en te beskryf.
• Om die motivering agter die transformasie van Sneeuwitjie gedurende die twintigste eeu \·1r verskillende teikengroepe in Nederlands en Afrikaans te vind en te beskryf.
1.5 FOKUS VAN DIE ONDERSOEK
Vir die doeleindes van die teksstudie is daar besluit om op twintigste-eeuse ederlandse en Afrikaanse tekste waarin daar verwysings is na Sneeuwitjie, le konsentreer. Die keuse het op hierdie
spesifieke sprokie geval omdat 'n sprokie soos Rooikappie reeds in The trials and rribulcuions of Liu/e Red Riding Hood ( 1993) van Jack Zipes ondersoek is.
Aanvanklik is daar beplan om tekste van verskillende genres soos poesie en drama by die ondersoek in te sluit, maar namate die studie gevorder het, moes daar 'n keuse gemaak word om slegs op een
genre te konsentreer. Die gekose tekste is alma! in prosavorm en in al die gevalle, behalwe Sprake. bedoel vir 'n kinder-en tienerteikengroep. Sprake is die enigste verhaal wat hoofsaaklik op ·n YO! -\\'asse teikengroep gerig is. Daar is besluit om hierdie verhaal by die ondersoek in te sluit \\eens die beperkte aantal getransformeerde sprokies wat daar vir kinders en tieners in Afrikaans beskikbaar is.
Die sogenaamde triviale supermarkweergawes van sprokies wat meestal nie van so 'n hoe literere gehalte is nie, is oak vir die doeleindes en omvang van hierdie studie buite rekening gelaat.
In die ondersoek gaan daar op die volgende Afrikaanse tekste gekonsentreer word: • Sneejouwitjie en die sewe drelle ( 1997) opgeteken deur Hans du Plessis
Anderkant!and ( 1994) deur Martie Pre! !er Sprake ( 1995) deur Gretel Wybenga
Die Nederlandse tekste wat onder die loep geneem word, is die volgende:
• Roodkapje en de =e\'en geiljes ( 1994) deur Ivo de Wijs • Zwarl als inkr (I 997) deur \Vim Hofman
Sneeuwll'ilje en de =ei·en krakers ( 1988) deur Karel Eykman
1.6 NAVORSI!'iGSMETODES EN WERKSWYSES
Studie van die oorspronklike tekste, teorie-analise en teorievorming. asook die interpretasie en evaluering van getransformeerde tekste is die navorsingsmetodes wat in hierdie navorsing gebruik 11·ord.
Teoriee oor die oorsprong. optekening en aard van sprokies is ondersoek as ·n komponent tot die begryp van die transformasie van hedendaagse sprokies. Verder is verskillende teoriee oar inter-tekstualiteit bestudeer. aangesien sprokietransformasie grotendeels 'n intertekstuele proses is.
Ten einde ·n beter begrip ,·an die Sneeuwiljie-verhaal te kry, is die agtergrondgeskiedenis van die Grimm-optekening ondersoek. Die transfonnasie van Sneeuwiljie in gekose Nederlandse en Afri -kaanse verhale is deur middel van teksstudie aan die hand van verskeie verhaalelemente en -aspekte geanaliseer en geernlueer.
Alhoewel vir slegs ·n baie klein gedeelte, is daar in hierdie verhandeling oak van die onderhoud as navorsingsmetode gebruik gemaak. Volgens De \.Vet et al. (1981:161-162) is die onderhoud een
van die algemeenste metodes tydens inligtingversameling en word dit gebruik om ontbrekende inl ig-ting van die respondent te 1erkry. Vir die literatuurstudie is dit n nunige metode aangesien die
leemtes wat daar b~ die lees l'an ·n teks ontstaan deur sodanige persoonlike onderhoud gevul kan
word. Vrae random die s~,,·ersintensie en die stramien wat vir 'n verhaal gebruik is. kon in onder -houde met sekere sk~wers beantwoord word.
1.7 HOOFSTUKBESKRYWING
In Hoofstuk I is die kontekstualisering, aktualiteit, probleem, doelstelling en werkswyse van die navorsing uiteengesit.
Hoofstuk 2 is die teoretiese raamwerk en begronding van die verhandeling. Hierin is daar na die kenmerke, oorsprongteoriee en die optekening van sprokies gekyk. Omdat transformasie groten-deels 'n intertekstuele proses is, is sienings oor intertekstualiteit bespreek. Aangesien al die gekose tekste na 1988 gepubliseer is, is die nodig om die ook in die lig van kenmerke van die postmodernis-me te beskou.
Daar is reeds heelwat navorsing oor die sprokie Sneeuwirjie gedoen. Hoofstuk 3 verskaf agtergrond en ·n oorsig met betrekking tot die ontstaan van hierdie sprokie asook die diskoers rondom die ver-anderings wat die Grimms en Walt Disney aan die verhaal aangebring het.
l\adat agtergrondinligting aangaande die Nederlandse tekste verskaf is, is Roodkapje en de zeven
geitjes (lvo de Wijs), Zwarr als inkt (\.Vim Hofman) en Sneem,·wirje en de ::even krakers (Karel
Eykman) in Hoofseuk 4 volgens verhaalelemente geanaliseer met die klem op intertekstualiteit en
transformasietegnieke.
Nadat agtergrondinformasie van die gekose Afrikaanse tekste verskaf is, is Sneejouwirjie en die
sewe drel/e, Sprake en Anderkanr/and in Hoofstuk 5 aan die hand van verhaalelemente ontleed met intertekstualiteit en transformasietegnieke as vertrekpunt.
In Hoofstuk 6 is die transformasies van die geanaliseerde tekste vergelyk voordat daar ge\·olgtrekkings oor die verbande tussen sprokietransfonnasie en die samelewing waarin dit \·oorkom, gemaak is. Ook is daar gepoog om gemeenskaplike temas en motie,\·e vir die verskillende \'erhale te vind.
1.8 SLOT
In hierdie hoofstuk is die aktualiteit, hipoteses en doe! van die ondersoek uiteengesit. Yerder is daar ook aangedui watter navorsingsmetodes gebruik is en die verloop van die navorsing is aangedui. Vervolgens gaan daar op die teoretiese onderbou van die verhandeling gekonsentreer word.
HOOFSTUK2
TEORETIESE BEGRONDING
2.1 VOORAF
'n Deeglike 1eore1iese begronding is noodsaaklik om die voile konsekwensie en dinamika van spro -kietransformasie te verstaan. Nie alleen word daar in hierdie hoofsluk gekyk na 'n verskynsel soos
intertekstualiteit nie, maar teoriee aangaande die oorsprong en kenmerke van sprokies word ook
bespreek.
Tydens die omleding van verskeie sprokieteoriee word die volgende vrae beantwoord:
• Wat is die verskil 1ussen 'n sprokie en ander mondelinge verhaalvorme soos die fabel en legende'J • Hoe en waar he! sprokies ontstaan?
• Hoe het sprokies verander van mondelinge na geskrewe vorm? Wie was die vernaamste sproki
e-optekenaars?
Deur die verskillende verhaalteoriee te ondersoek, \\'Ord die volgende beantwoord: • Hoe kan die verskillende verhaalaspek1e gebruik word om sprokies te ontleed')
• Op welke "yse word verhale intertekstueel aan mekaar verbind en omvorm?
• Wat is die kenmerke van die postmodernisme?
2.2 KENMERKE EN KLASSIFIKASIE VAN VOLKSVERTELLINGE
2.2.l Die vervaging van grense tussen mondelinge vcrhaalvorme
Sprokies was aanvanklik dee! van die orale literatuur voordat dit deur verskeie optekenaars oor die
eeue heen op skrif gestel is. 'n Probleem tydens die bestudering van mondelinge literatuur ('n con-tradictio in terminis op sigself) is dat dit baie moeilik is om tussen die verskillende genres te onde
r-skei, aangesien die grense tussen hierdie vorme mettertyd vervaag het. Yan Gorp et al. ( 1991 :282)
omdat die persoonlike ideologiee van skr~,,ers, stilistiese veranderings tydens die notering van die mondelinge verhaalvorme, estetiese ,1aardes en norme, opvoedkundige standaarde en marktoestande
so ·n groot invloed op die resepsie van hierdie mondelinge verhaalvorme gehad het dat dit moeilik is
om die literere vorm van die oorspronklike ,·orm of van ander genres te onderskei.
Du Plooy (1986:51) vertaal Jolles se £in/ache Formen met eenvoudige vorme. Volgens Du Plooy (1986:51) onderskei Jolles tussen die volgende basiese vertelvorme, naamlik die legende, sage, fa-bel, mite, raaisel. spreuk. die Kasus. die .\f,m10rabile. sprokie en grap. Jolles werk vanuit 'n
morfo-logiese benadering. Du Plooy ( 1986:52) wrduidelik Jolles se benadering soos volg: ·'Sekere
gees-tesaktiwiteite ,·an die mens en S) gemeenskap vind in bepaalde konstruksies van woorde konkrete
gestalte." Die taalkonstruksie ontstaan dus op ·n natuurlike wyse uit '11 bepaalde geestesaktiwiteit
wat in die gemeenskap 1wrksaam is. Die taalkonstruksie toon bepaalde kenmerke. Bymekaarhore
n-de elemente ,1ord saamgevoeg in ·n kenmerkende kombinasie waar verskillende dele bymekaar
aansluit.
Wanneer die eenvoudige vorm ·n spesifieke vorm aanneem, noem Jolles dit die verwerklikte
eenvoudige vorm en wanneer ·n een,·oudige rnrm die basis vir 'n meer gekompliseerde rnrm word,
noem hy dit ·n kuns-of literere vorm. In hierdie studie impliseer dit dus dat die sprokie soos dit in
die volksmond bekend is as die basis1·orm en die getransformeerde sprokie as die kuns- of literere
vorm beskou kan \\'Ord.
In 'n poging om gepaste. getransformeerde tekste van die Sneeuwiljie-verhaal te kies, is dit nood
-saaklik om die sprokie van ander verhaa!,·orme te onderskei, asook om die struktuur en kenmerke
van hierdie genre te ondersoek. Dit kan gedoen "·ord deur die onderskeie genres met 'n mondelinge tradisie soos die legende, sage, mite. fabel en sprokie te ondersoek. Van Coillie (1999:164) wys
daarop dat daar tradisioneel ·n onderskeid tussen hierdie vorme gemaak word. Deur die onderlinge
kenmerke en struktuur van elke genre na te gaan en dan met die kenmerke en struktuur van die
2.2.2 Kenmerke van verhaalvorme
2.2.2.l Legende
[n die literatuur bestaan daar twee opvattings oor legendes. Uit die volgende beskrywing van Van Gorp et al. (1991 :222) is dit duidelik dat die legende oorspronklik uit die Rooms-Katolieke tradisie ontstaan het met die doel om as voorbeeld van 'n ideale leefwyse te dien. Van Gorp et al. ( 1991 :221) beskryf die aard van die leg en de soos volg:
Stichtelijk. religieus ge"inspireerd verhaal rond O.L.-Vrouw (Marialegende), O.L.-Heer,
heiligen of een godsdienstig of gewijd voorwerp (bijvoorbeeld Heilige Sacrament), dat in de kerk of in de refter van het klooster voorgelezen moest warden met de bedoeling de toehoorders te overtuigen van de kracht die van de persoon of het onderwerp in kwestie is uitgegaan, zodat zij voortaan zouden !even en handelen naar het voorbeeld van het verhaal.
Die HAT (199-+:61 I) gee egter 'n verdere, meer sekulere, betekenis van die woord legende, naamlik: ··'n Verhaal van ·n "erklike of meer denkbeeldige persoon wat nie op die werklikheid berus nie, maar op volksoorle,,ering en gevolglik soms geloofwaardigheid mis." Hierdie definisie ,,·ord deur Van Gorp e1 al. (1991:222) onderskryfwanneer hy daarop wys dat die tweede soort gebruik van 'n legende iets tussen ·n mite, 'n sprokie en 'n historiese feit is. Deur mondelinge of skriftelike oorle -\\"ering ontstaan ·n siklus van verhale waarin die waarheid ietwat verdraai word sodat die historiese kern verbloem raak. By legend es is daar altyd 'n moontl ikheid of suggestie van waarheid aanwesig.
Uit bogenoemde kan afgelei word dat die legende uiting gee aan die mens se behoefte aan 'n navolgenswaardige leefwyse en voorbeeld. Die legende is ruimtelik en tydelik gesitueer met 'n histories-navolgbare kern. Die geheimsinnige sfeer waarin beroemde mense soos James Dean, Marilyn Monroe en prinses Diana in die fleur van hul !ewe sterf, help om hul legendariese status te vestig. lemand soos Nelson Mandela het reeds in die oe van sommige mense legendariese status gedurende sy lee fr) d , erwerf.
Voorbeelde van legendes in die letterkunde is die oorwinningsliedere van Pindarius, die Griekse en Egiptiese legendes. die kultusgedigte van die Babiloniers, die prysgedigte onder die volke in Afrika, die legende van die Vlieende Hollander. koning Arthur, Karel die Grote en Robin Hood.
2.2.2.2 Sage
Nag een van Jolles se basiese verhaalvorme is die sage. Die enkele intrinsieke eienskap wat die sage van die ander eenvoudige vorme onderskei, is die gegewe dat dit met familie verband hou. Dit is die bande van bloed wat die verhoudings in 'n sage bepaal en nie bande van volk of staat nie. Van der Westhuizen ( 1997:352-353) verduidelik dat dit in die sage oar familiesamehorigheid en die welstand van die familie gaan. Bloedverwantskap, bloedwraak, bloedvete, huwelik, die saamwees van die familie en erllating is die temas van die sage. Die verhoudings in 'n sage kan oak negatiewe dimensies aanneem wat ontaard in familievetes oar besittings of erfgoed. 'n Voorbeeld van 'n sage in die Afrikaanse letterkunde is Die reise van lsobelle ( 1995) deur Elsa Joubert.
2.2.2.3 Mite
Volgens Van Gorp et al. ( I 99 I :262) is 'n mite ·n ··verhaal over goden, halfgoden of he Iden uit het verleden van een bepaalde culturele entiteit, dat meestal na een lange, mondelinge overlevering zijn neerslag gevonden heeft in diverse literaire genres ...
Verder verdeel Van Gorp el al. (1991:262-263) die mite in verskeie subgenres. Die spekulatiewe of simboliese mite is in die vorm van ·n gode\·erhaal wat 'n interpretasie probeer verskaf van die kosmiese of sosiale struktuur van die menslike \\"ereld (byvoorbeeld die vergeefsheid van menslike arbeid in die mite van Sisyphus). Die verhale speel in 'n onbepaalde verlede af wat nie in 'n chronologiese, maar in 'n eksemplariese en kousale verhouding tot die hede staan. Die verklarende mite ontstaan wanneer die sin van tradisionele praktyke soos by bepaalde rituele nie meer duidelik is nie. Die verhaal poog dan om 'n verklaring van die mite te gee. Volgens Van Gorp et al. ( 1991 :262) het 'n heldemite dikwels ·n historiese kem wat deur mondelinge oorlewering vervorm en uitgebrei word (mitologisering).
2.2.2.4 Fabel
Fabels is kart, didaktiese verhale wat dik\\"els met 'n sedeles eindig. In die verhaal word 'n algemene waarheid of wysheid aan die hand van 'n treffende en konkrete voorbeeld aanskoul ik voorgestel. Dit is moontlik om fabels allegories te interpreteer aangesien menslike verhoudings,
gewoontes en sedes volgens Van Gorp et al. (1991:139) in onbesielde (plante) of besielde (diere, mense en gode) elemente getransponeer word. Op die manier word sekere menslike eienskappe aan spesifieke diere toegeken. Die leeu word byvoorbeeld geassosieer met mag en krag en die mier met vlytigheid. Steenberg (1992:118) verduidelik die verskil tussen die fabel en ander verhaalvorme soos volg: "Hierdie gedraggerigte lering en sy klein-realisme onderskei die fabel van die religieus-verklarende aard van die gelykenis, die ideegeladenheid van egte allegorie, die misterierykheid van die mite en die arealisme van die sprokie."
Volgens Steenberg, DH (1992:118) het die fabel sy oorsprong in die Ooste gehad. Die bekendstel-ling van die fabel in die \\'este word toegeskryf aan Esopus. Alhoewel die fabel 'n mondelinge verhaalvorm is. het die optekenaars tog 'n stempel op die opgetekende verhale afgedruk. Bekende fabeloptekenaars is Jean de la Fontaine. Geoffrey Chaucer, Rudyard Kipling en George Or\\'ell. In Afrikaans verskyn daar onder die hand van Hennie Aucamp 'n bundel moderne fabels in die vorm van Rampe in die ruigte ( 1996). ·n Aanduiding van die belang van fabels is die feit dat een van die eerste boeke in Afrikaans. Zamenspraak tusschen Klaas 1Vaar=egger en Jan Twijfelaar van LH Meurant, drie fabels bevat.
2.2.2.5 Sprokie
Die Middelnederlandse 1,oord sprook het aanvanklik iets soos spraak, uitspraak of verhaal beteken (Steenberg, E; 1992:503). Sedert die l 7de eeu word die verkleiningswoord sprookje gebruik. Die woord kan dui op 'n spesifieke verhaalsoort, maar ook op enige ou verhaal wat aanvanklik mon-deling oorgelell'er is. Om die rede word daar soms na sprokies verwys wanneer volksverhale in werklikheid bedoel word. Van Gorp et al. ( 1991 :378) gebruik die term volksprookje en maak 'n onderskeid tussen wondersprokies of towersprokies. diersprokies. legendesprokies en grappige vertellings.
Godwin (1991:341) beskou transformasie as 'n kenmerkende eienskap van die sprokiegenre. Die sprokie beskik oor sekere generiese konvensies wat transformasie vergemaklik, byvoorbeeld:
• vaste begin- en eindformules; • vae tyd-en ruimtebeelding; • binere opposisie:
• motiewe en
• herkenbare tipes en kombinasies.
Yolgens Opie ( 1980:20) is dit 'n wanpersepsie dat sprokies meer magies of bonatuurlik as realisties is. Daar is so 'n osmose van die realitei1 en die bonatuurlike wereld in sprokies dat dit later moeilik word om tussen die verskillende dimensies te onderskei.
Die sprokie het 'n pseudo-naYewe aard. Outeurs skep soms die indruk dat 'n sprokie vir kinders ge -skryf is, maar volwassenes geniet die dubbele betekenis in sprokies. Charles Perrault se optekening van Rooikappie was ooglopend vir kinders bedoel. maar is veral deur volwassenes geniet weens die erotiese ondertone van die verhaal.
Steenberg, E ( 1992:503) beskryf die struktuur van sprokie soos volg:
Sprokies het ·n eenvoudige s1ruk1uur "·aar net die essensiele uitgelig ,rnrd en die verhaal sprongsgewys vorder. met geen onnodige beskrywing of uitbouing nie. Herhalings waardeur motiewe beklemtoon word. kan ,,·el ,·oorkom. Oplopende spanning lei na 'n klimaks, maar veral na 'n oplossing.
Daar moet op die eendimensio11alitei1 en algemene name van die sprokiekarakters gekonsentreer word (Steenberg. 1992:503). Die heldfigure in sprokies is meestal die jongste lid van 'n gesin en is dikwels arm of 'n weeskind of in die proses om onterf of verlaat te word. Die medekarakters kan met die argetipes van Jung se dieptesielkunde vergel:k word, naamlik 'n verlossersfiguur, geliefde of 'n heks as bose figuur.
Die historiese tyd in sprokies is vaag en kan nie pertinent vasgestel word nie. Yolgens Steenberg, E ( 1992:503) dui hierdie vaagheid van 1yd en ruimte op innerlike konflik. Chronologie word streng nagekom en die tydbeelding binne sprokies kan wissel van 'n paar uur (soos in Rooikappie), 'n paar jaar (Sneeuwiljie) tot ·n honderd jaar (Doringrosie). Die eeu waarvan daar in byvoorbeeld
Doringrosie sprake is. dui vol gens Steenberg ( 1992:503) eerder op ·n tydgeheel as werklike jare.
Die ruimtebeelding in sprokies is ook vaag met omtrekaanduidings van koninkryke, riviere, kastele en woude. Die bos is ·n ruimte wa1 dib,·els in sprokies voorkom. Steenberg. E (I 992:503) is van mening dat hierdie ruimte op onsekerheid. ·n lllssentoestand in die groorwordproses of probleme
\\al nie opgelos is nie. dui. Die ruimte is nooit dig bevolk nie en elke objek of personasie in die ruim1e het 'n funksie. Ruimtebeelding kan verskil afhangende van die samelewing en die omgewing waarin die sprokie voorkom. In Arabiese sprokies sal die bos of woud byvoorbeeld deur 'n woestyn vervang word. 'n Moderne sprokie sal aangepas word vir die plek (byvoorbeeld die land of konti-nent) waar die verhaal vertel word.
Vol gens Van Gorp e1 al. (I 991 :378) kan Charles Perrault die vader van die kuns-of kultuursprokie genoem word. Die kunssprokie beleef egter 'n opbloei gedurende die Romantiek: "Zij kenden een bloei in de I 9de eeuw, tijdens de romantiek, en hebben vaak een satirisch of moraliserend karakter" (VanGorpeial., 1991:378).
Een van die bekendste skeppers van kunssprokies is Hans Christian Andersen. Die grootste verskil tussen kuns-en volksprokies is dat kunssprokies die kreatiewe skepping van een individu is waarin motiewe van die volksprokie gebruik word om die lewensbeskouing en menings van die auteur oor die samelewing waarin hy horn bevind. te verbeeld. Hierteenoor spreek die volksprokie die
kollek-tie"e behoeftes en begeertes van 'n groep aan en is dit nie net die lewensbeskouing van een auteur
\\at in 'n verhaal uitgebeeld word nie. Verder is die kunssprokie dikwels eksplisiet moralisties, meestal vir volwassenes bedoel en eindig dit nie altyd met die oorwinning van goed oor kwaad nie
(Steenberg, E; I 992:503). In 2.4.1 word die verskil tussen 'n kuns-en 'n volksprokie breedvoerig
bespreek.
Alhoewel kunssprokies oor die stryd tussen goed en kwaad handel en dit dieselfde struktuur as
volk-sprokies het, is die inslag meer geYndividualiseer en is die geheel van die verhaal ingewikkelder.
Die volksprokie spreek ook dieper waardes as die kunssprokie aan.
2.2.3 Verskille en ooreenkomste tussen rnlksvertellinge
\\'anneer die kenmerke ,·an \'erskillende volksvertellinge ondersoek word, is dit duidelik dat dit nie moontlik is om ·n \\aterdigte onderskeid tussen die tipes verhale te maak nie. Kenmerke is vervleg en dikwels bestaan getransformeerde verhale uit 'n kombinasie van verskillende verhaaltipes. Die volgende afleidings kan egter ten opsigte van verskillende verhaalelemente gemaak word.
Mondelinge volksvertellinge bestaan hoofsaaklik uit 'n opeenvolging van die belangrikste gebeure. Uit die verskillende handelingskategoriee wal Brink (1989:50) onderskei, beslaan verbale h ande-linge die grootste gedeelte, maar die fabel kan byvoorbeeld uit heelwat verbale handeling met dialoog bestaan. Alhoewel die verskillende genres oor verskeie onderwerpe gaan, is dit veral die sprokie wat gekenmerk word deur reekse gebeurtenisse wat op mekaar volg.
Die tydbeelding in mondelinge verhaalvorme is meestal chronologies - daar is dus eenvoudige tyd-beelding sonder terugflitse. In die fabel en sprokie is die historiese tyd vaag en onbepaalbaar terwyl dit we! by die ander verhaalvorme vasgestel kan word.
Die hoofkarakters in legendes en sages is histories-navolgbare persone. In mites figureer gode en bonatuurlike wesens hoofsaaklik. In fabels is daar diere en by sprokies kom daar argetipes soos die verlosser, geliefde en helper voor.
Ruimte word aangepas volgens die samelewing of omgewing waarin die verhaal vertel word. By die fabel en sprokie is die ruimte onsitueerbaar, alhoewel daar spesifieke omtrekaanduidings kan
voorkom.
Die gebeure van die verhaal word aanvanklik saaklik weergegee in die mondelinge weergawes. In
die meeste mondelinge vertelvorme is daar sprake van 'n eksterne fokalisator. Die fokalisasie in
volksvertellinge word gewoonlik aan 'n eksterne verteller oftewel verteller-fokalisasie soos Venter ( 1992: 134) hierdie verskynsel noem, gekoppel.
Die sprokie, fabel en mite bevat meer bonatuurlike elemente teenoor die sage en legende wat feitelike ondertone bevat.
Die Fabel is die enigste genre waarin daar 'n eksplisiete, abstrakte lewensles aan die einde van die verhaal voorkom. Hierdie laaste stelling beteken egter nie dat daar geen lewenslesse uit die ander verhaalvorme geabstraheer kan word nie.
Die Fabel en sprokie is die enigste genres waar die regverdiges en die goeie aan die einde kry wat hulle toekom en die slegte of bose aan die kortste ent trek. Die kind se sin vir regverdigheid word
Dit is interessant dat die fabel en sprokie in baie opsigte, byvoorbeeld tyd- en ruimtebeelding,
ooreenstem. Die grootste verskil tussen hierdie genres is dat dierekarakters hoofsaaklik in fabels
voorkom en die fabels met ·n eksplisiete lewensles aan die einde afgesluit word. In sprokies kom argetipes voor en ·n eksplisiete lewensles kom nie aan die einde van die verhaal voor nie.
Vervolgens gaan die sprokie met die verskillende volksvertellinge in 'n tabelvorm vergelyk word in 'n poging om verdere duidelikheid te verskaf.1
Tabel I: Ondern·erp en gebeure
Sprokie Legende Sage Mite Fabel Onderwerp Verhale ,,aarin Verhale oor die Verhale oor die Verhale van Verhale waarin
van genre die bose oon, in navolgenswaar~ stryd, bloed- antieke kulture, diere dikwels
moet ,, ord. daar dige of noe- wraak, lief en wat dikwels oor voorkom met 'n sekere opdragte menswaardige leed tussen die ontstaan van sedeles aan die aan die held en !ewe van familie en die wereld en einde waar "'-'YS~ heldin gestel heiliges of bloedverwante bonatuurl i ke heid deur kon-word en as belo- beroemde onderling. wesens en gode krete elemente ning , erkl:, die mense. handel. vergestal t en
held heldin ryk- verbeeld word.
dom. mag of ·n le"ensmaat.
Tabel 2: Karakter
Hoofkarak- Dik"els die Hoofkarakter is Karakters word Hoofkarakters is Diere is ter jongste ,an ·n heiliges of his- aan mekaar dikwels gode en hoofsaaklik
gesin of s" akste toriese figuur. verbind deur bonatuurlike karakters in van samelewing Het meestal ·n bloedverwant- wesens. hierdie verhale. wat stf\ d het navolgens- skap.
om regmatige waardige le,,·e plek in te neem. gelei.
,\ledekarak- Helperfigure. Die medekarak- Gewone mense Die medekarak- Die medek arak-ter verlossersfigure ters is gewone eerder as bona- ters in mites is ters kan diere of
en geliefdes. mense. tuurlike wesens. bonatuurlike plante wees. wesens of
Uitbeelding Kara,~ers word Enkeldimen- Karakters word Karakters word Daar word op enkeldimensio- sionele karak- meer realisties enkeldimensio- een aspek van nee! as goed of ters. met goeie en nee! met godde- 'n karakter ge-sleg sander slegte eienskap- like eienskappe konsentreer,
ont\\ ikkeling pe uitgebeeld. uitgebeeld. byvoorbeeld l
ui-uitgebeeld. heid en ydelheid
en sodoende word •n lewens-!es vergestalt. Menslike eie n-skappe word aan plante of diere toegedig. Goed of sleg Karakters is Hoofkarak.ers is Karakters is ge- Die gode word Die karakter
alleenlik goed mense wat n wane mense as goed of sleg wat uiteindelik of sleg en kan na, olgens\\ aar- wat oar goeie en voorgestel. die oorhand kry,
nie aspek.Le van dige ,·oorbeeld swak eienskap- is die een wa1
beide be, at nie. stel en daar pe beskik. wys of geed is.
\\Ord hoofsaak- Die karakter
lik op die goeie wat aan die
aspekte, an die kortste ent trek,
karak~er gekon- het gewoonlik
sentreer. slegte
eienskap-pe socs luiheid. Konnotasie Geen konnota- t\todeme legen- Dit is dikwels Konnotasie met Daar kom
ge-met sie met mense dariese figure is oorlewering van gode ,an die woonlik nie werklikheid in die ,,erklik- dik\sels be- familiedramas religie, an die legendariese
heid nie. Hier roemde mense in die werklike tyd. figure in fabels "ord dikwels wat , roeg en op lewe. voor nie, maar
van argetipes 'n tragiese ma- diere wat in 'n
gebruik ge- nier sterf. spesifieke
om-maak. gewi ng gevi nd
word. Dikwels diere wat kan praat of oor an -der menslike eienskappe be-skik.
Tabel 3: Ruimte
Sprokie Legende Sage i\lite Fabel
Vaag of Ruimtebeelding Ruimte is soms Historiese Ruimte is soms Ruimte is situeerbaar is \'aag en onsi- situeerbaar. ruimte is situeerbaar. onsitueerbaar.
tueerbaar. herkenbaar.
Tabel 4: Tyd
Sprokie Legende Sage !\lite Fabel
Tydplasing Historiese tyd is Tyd is \\ el si1u- T~ d is situeer- Onsitueerbare Tyd is vaag en
\'aag en onbe- eerbaar. baar. tydbeelding. onsitueerbaar.
Tabel 5: Een-/tweedimensionaliteit
Sprokie Legende Sage Mite Fabel
Magies of Daar is so 'n os- Meer realisties Meer realisties. Heelwat bona- Meer
fantasie-realisties mose van real i- en eendimensio- tuurlike elemen- matig as real i
s-teit en bonatuur- neel. te met ver- ties.
like aspekte dat menging van
dit moeilik dimensies.
word om tussen die verskillende dimensies te on-derskei. Tabel 6 : Slot Sprokie Legende Sage Mite Fabel
Gelukkig of Gewoonlik 'n Nie noodwendig Nie noodwendig Kan op 'n Die verhaal
tragics gelukkige einde. 'n gelukkige 'n gelukkige gelukkige of eindig op 'n
Held en heldin einde nie. einde nie. tragiese noot gelukkige noot
trou aan die eindig. vir die goeie of
einde. die wyse en op
'n ongelukkige noot vir die dwaas of die lui kara~-ier.
Oonvinning Die goeie Hoofkarakter Hier is nie Nie noodwendig Aan die einde van goed oor oorwin aan die sterf in oorwin- noodwendig 'n oorwinning van die verhaal
kwaad einde van die ning van goed sprake van 'n van goed of seevier die verhaal. oar kwaad. oorwinning oor kwaad nie. goeie, wyse en
die base nie. flukse oar die dwaas of lui karakter.
Tabel 7 : Abstrakte lewensinsig of tema
Sprokie Legende Sage Mite Fabel
Eindsituasie Het soms 'n ab- Het nie nood- Bevat nie nood- Het nie nood- Eindig met 'n strakte lewens- wendig ·nab- wendig ·nab- wendig ·n eks- eksplisiete le -les aan die ein- strakte lewens- strakte lewens- plisiete, abstrak- wensles. de. !es aan die ein- !es aan einde te /e\.vensles aan
de nie. Handel nie. die einde nie. we! oor
naval-genswaardige voorbeeld.
2.3 DIE MlSTERJE VAN OORSPRONG, HOMOGENITEIT EN DIVERSITEIT
2.3.1 Homogeniteit: dieselfde variant in verskillendc kontinentc
Een van die grootste misteries waarmee die ondersoeker van sprokies te kampe het, is die feit dat alhoewel sprokies deel uitmaak van die groter genre volksverhale en volgens die Romantici van die
negentiende eeu 'n refleksie is van 'n spesifieke volk se kultuur, tradisie, gelowe en vrese, kom daar dikwels dieselfde weergawes van 'n sprokie in verskillende lande. kontinente en kulture voor. Die groot raaisel is dat mense wat soortgelyke verhale vertel het van verskillende geografiese gebiede oor die wereld afkomstig was en oenskynlik geen fisiese kontak met mekaar gehad het ten tye van die ontstaan van die sprokies nie. Opie ( 1980:5) verwoord hierdie vraagstuk soos volg: '· ... versions of a story told in widely seperated parts of the earth will sometimes not merely bear resemblance. but possess actual points of detail in common•·.
2.3.2 Diversiteit: verskillende weergawes van dieselfde verhaal
Omdat daar nie een vaste, tekstuele variant van 'n sprokie bestaan nie. het sprokienavorsers dus nie een teks wat as vertrekpunt vir hul studie van latere transformasies van die spesifieke teks gebruik kan word nie. Van een sprokie is daar dus so 'n verskeidenheid variante dat die sprokieondersoeker
nie weet watter weergawe as die oorspronklike en basiese teks beskou kan word nie. Tatar (1987:43) beskryfdie probleem soos volg:
In other words. rather than a single. stable literary text in which even the finest points of detail may function as bearers of significance, we have an infinite number of corrupt texts, spoken and written. each representing one version of a single tale type and an
imperfect version at that.
Die vertaling van 'n teks dra ook by tot die verskillende weergawes wat daar van 'n verhaal bestaan aangesien geen taal in staat is om die oorspronklike verhaal heeltemal weer te gee nie.
2.3.3 Ontstaanteoriee: pogings om die misterie op te los
Pogings om die misterie van homogeniteit en diversiteit op te los, was lank een van die hoofwe rk-saamhede van sprokienavorsers. Deur die eeue heen het verskillende teoriee ontstaan wat die oo r-eenkomste tussen sprokies probeer verklaar.
• Een van die hoofbenaderings tot die oorsprong van sprokies is die monogenetiese teorie wat vol gens Schuurman ( 1991: 17) van die standpunt uitgaan dat daar een gemeenskaplike bron vir alle sprokies is. Aanhangers van die monogenetiese teorie kan hoofsaaklik in twee groepe ve r-deel word. naamlik die wat die Germaanse mite-teorie aanhang en diegene wat die Orientalistie-se teorie steun.
Die grondleggers van die Germaanse mite-teorie is die Grimm-broers wat aanvanklik van
mening ,,as dat die Duitse sprokie hoofsaaklik in ·n Germaanse milieu ontstaan het. Yerder het hierdie op,·atting volgens Schuurman ( I 991: 16) ook veronderstel dat daar 'n verband tussen mites en sprokies is, aangesien hierdie t1,·ee genres dikwels ooreenstemmende eienskappe toon. Later ,,ysig die Grimms hul oorspronklike teorie deurdat hulle verklaar dat sprokies hul oo r-sprong by die groter groep lndogermaanse volke en tale gehad het.
Yolgens Schuurman ( 1991: 16) opponeer Theodor Ben fey die Grim ms se opvatting met sy Orientalistiese teorie wat beweer dat die bakermat van alle sprokies in lndie is. Die Grimms soek dus die gemeenskaplike bron in mitiese volksoorlewering in 'n Germaanse milieu, tem-yl Ben fey met die lndiese kunsproduk werk. Yolgens die monogenetiese teorie sou die sprokies en volksverhale versprei word deur mondelinge oorvertelling tydens die migrasie van mense. Ver-hale het onder andere saam met soldate. seernarders, slawe en oorlogsgevangenes na verskillen-de lande tydens handels-en kruistogte versprei.
• In teenstelling met die monogenetiese teorie hang mense soos Lang en Bedier volgens Schuurman ( 1991: 17) die poligenetiese teorie aan. Hierdie groep wetenskaplikes is van mening dat sprokies op verskillende plekke in die ,,ereld ontstaan, maar omdat mense oor die wereld eenderse emosies van liefde. haat en vrees ervaar. is daar soveel ooreenstemmings tussen die
verhale van verskillende volke. Sosiale antropoloe het egter bewys dat mense oor die aardbol heen nie dieselfde ontwikkeling ondergaan of dieselfde emosies roon nie. Die sosiale samele -wingsrelsel en gesinstruktuur van mense verskil ook. Volgens Sutherland et al. ( 1981: 157) kleef daar in sommige gemeenskappe geen stigma aan ·n stiefma nie. omdat kinders deur die hele gemeenskap gesamentlik opgevoed en grootgemaak \\·ord. Uit hierdie etnologiese verskille tus -sen mense en gemeenskappe kan afgelei word dat die poligenetiese teorie miskien ook nie die antwoord op die dilemma is nie.
• Sutherland et al. ( 1981: 157) wys daarop dat ·n volksverhaal ook as 'n natuurallegorie beskou kan word en 'n \\·yse om natuurverskynsels soos die gang van die son en ander hemelliggame te verklaar. Rooikappie kan volgens hierdie teorie as ·n allegorie vir die sonsopkoms en sonso n-dergang gesien word. Die wolf verteenwoordig die nag. terwyl Rooikappie met haar rooi mantel die opkomende son representeer. Die wolf sluk Rooikappie in - die nag sluk dus die dag in. Wanneer Rooikappie uit die wolf se maag gehaal \\Ord. kom die son weer op.
• Die ritualistiese teorie van Saintyves spekuleer \·olgens Schuurman (1991: 17) daaroor dat spro -kies die oorblyfsels van religieuse mites en puberteitsrituele kan wees. Schuurman ( 199 I: 18) verduidelik dat wanneer 'n meisie in primitie\\e stamme (en ook vandag nog in sekere gemee n-skappe) puberteit bereik, sy dikwels van die samele\\·ing ge"isoleer word en deur 'n ouer vrou deur middel van verhale in die kuns van die le\\e en die huwelik ingelei is. Sutherland et al. (1981: 159) verduidelik hierdie teorie soos volg: ··Ancient superstitions and customs surrounding christening and marriage ceremonies may also be found in the folk tales. So may propitiations of spirits, witches. the devil, or certain powerful animals (like the bear in the Norse tales)."
Schuurman ( 1991: 18) wys egter daarop dat hierdie rituele dik\\els ·n religieus-mitiese oorsprong het en dat die direkte verband tussen sprokies en rites nie nood\\endig hieruit afgelei kan word nie.
• 'n Volgende hoofbenadering waaruit verskeie teoriee spruit. is die psigoanalitiese benadering wat vol gens Schuurman ( 1991: 18) impliseer dat die objekte en idees wat in sprokies voorkom, simbole van emosionele fantasiee is \\·at deur alle mense ondervind word. Bogenoemde fantasiee en gevoelens kan onder andere bestaan uit onbe\\"LISte seksuele liefde vir die ouer
