Flyer

Deel 1

Deel 2

Deel 3

Deel 4

Conclusie

Bijlage

Bronnenlijst

Voorwoord

6 10 Waarom 11 Verzamelaar 11 Categorieën 11 Keuzes 13 Betekenis 13 18 Ontstaan 19 Opvolgen 21 Uistraling 23 Uitgangspunt 25 Formule 27 Analyse 35 42

Wat wordt er nu verstaan onder jeugdcultuur? 47 Hoe zijn de eerste subculturen ontstaan? 53

Onstaan housemuziek 55

62

Van underground naar mainstream 63

Distributie 65

Merchandising 65

Exposities 67

Dertien in een dozijn 67

Digitale revolutie 67 Code 71 Trends 71 Folder 75 Beleving 75 78 Interview 82 92

Inghoudsopgave

Deel 1

Deel 2

Deel 3

Deel 4

Conclusie

Bijlage

Bronnenlijst

Voorwoord





Voorwoord

Maar dat denk ik bij alles wat ik weggooi. Alleen nu, zo onge-veer acht jaar later, proef ik zo af en toe een lichte spijt. Maar dan denk ik weer: Wat heb ik er mee gedaan? Helemaal niets! Ik heb terug kunnen kijken naar wat er te doen was. Maar dat is dan ook het enige wat je kunt doen bij een flyer naast dat je naar het ontwerp kijkt.

Een flyer dus. Meestal een A6 formaat papiertje waarop een leuk feestje aangekondigd staat.

Of zegt dat papiertje meer dan wat ik net beschreef?

Ik heb vijf ontwerpers geïnterviewd en hun een aantal vragen voorgelegd over de flyer en het ontwerpen ervan en wat zij van het medium vinden. De interviews met Harmen Liemburg, Floor van K-F, Shamrock, Paul van Machine en Pieter Vos van 75B zijn als bijlage terug te lezen in mijn scriptie. Zij hebben al-len een mening over de flyers van nu en over hun aanpak met het ontwerpen van een flyer. Daarnaast geeft het mijn scrip-tie wat meer diepgang omdat niet alleen mijn onderzoek te lezen is en mijn uiteindelijke conclusie, maar ook de mening van andere ontwerpers die hier allen een andere kijk op hebben. Ik wil hun ook bij deze heel erg bedanken voor hun medewerking. Daarnaast wil ik Ewan Lentjes bedanken voor de fantastische begeleiding, Joke Mestdagh voor de dag dat ik ontzettend in de stress schoot en zij mij daarbij heeft geholpen, Freude am Tanzen, Harmen Liemburg en 75B voor het gebruik van hun afbeeldingen. Ook wil ik mijn moeder: Hellen Bosman en Jolande Boot bedanken voor het controleren van de grammatica. En mijn vader en zijn kennis die mijn hebben geholpen met het uitprinten.

 Ontwerp: Harmen Liemburg



Mijn scriptie is onderverdeeld in een aantal delen. In de gehele scriptie zijn afbeeldingen van flyers te zien. Een aantal hiervan heb ik uitgelicht en geanalyseerd. Bij welke dat is gebeurd is vanzelf terug te lezen. De anderen zijn een verzameling van de flyers die ik bezit. Mijn scriptie gaat over flyers en daarom wil ik er zoveel mogelijk laten zien, van vroeger en nu.

Ontwerp: Harmen Liemburg

10

11

Waarom verzamelde ik flyers? Ik bewaarde ze in een tas en ik deed er verder niets mee. Ja ik gooide ze uiteindelijk weg, dat is het enige wat ik er mee gedaan heb. Naast het (aan)pakken van een flyer, deze meenemen en uiteindelijk bij mijn verzame-ling stoppen. Verder deed ik er niets mee. Achteraf gezien erg jammer als je kijkt naar het boek Flyer’dam dat afgelopen zomer is uitgekomen. Hierin staat de Rotterdamse flyercultuur vanaf de jaren ’80 tot nu. Verzameld door Fleur Kolk en Gyz La Rivière. Gaandeweg het verzamelen en ordenen van de flyers kwamen zij erachter dat er een bepaald patroon in de brij van flyers was. Dit is gebaseerd op trends, stromingen en thema’s die duidelijk naar voren kwamen in de flyers. Een aantal trends uit dit boek behandel ik later.

Een andere verzamelaar die ik vond was Georgette Koning. Deze tassenontwerpster en publiciste schreef in Morf nummer 3 over haar verzamelziekte. Ze pakte flyers overal vandaan waar ze ze maar kon vinden. In het buitenland hield ze er een hele zoektocht op na naar alle underground winkeltjes en andere plekjes. Tegenwoordig selecteert ze meer als ze een flyer er-gens vandaan pakt. Het mooie in haar stuk tekst is dat ze zich al een tijd afvraagt hoe ze moet beginnen met het aanbrengen van een structuur.

Ze heeft categorieën aangemaakt en vraagt zich af wat ze er-mee kan doen. Bijvoorbeeld bundelen in een boek. Maar zij stelt meteen de vraag of ze überhaupt wel een uitgever voor haar boek zal vinden, of een expositie? Ze is in 2003 naar een flyerexpositie geweest in het Nationaal Pop instituut waar alle

Waarom?

Verzamelaar

12 minimalfeest Linke Soep, Amsterdam

13

flyers op thema gesorteerd hingen. Zij vond dat het nergens op leek. En wat hebben Fleur Kolk en Gyz La Rivière gedaan? Juist! Een expositie gemaakt van hun verzameling met daarbij een boek, dit onderverdeeld in thema’s. Terwijl Georgette Koning het liefst haar verzameling wilde verbranden hebben Fleur Kolk en Gyz La Rivière het wél gedaan.

Aan de hand van hun onderzoeken en vragen die gebaseerd zijn op subculturen heb ik wel de informatie kunnen verzamelen die ik nodig had voor mijn scriptie. Hierover is later meer te lezen. Bij Georgette Koning blijft het bij een interessant artikel in Morf 3 terwijl het bij Flyer’dam toch een behoorlijke aandacht heeft gekregen in Nederland. Typ nu maar eens flyer in op Google en je krijgt genoeg hits naar artikelen die verwijzen naar de expo-sitie en het desbetreffende boek.

De flyer is ontstaan uit een bepaalde noodzaak. Tegenwoordig heeft de flyer niet meer de waarde die deze ‘vroeger’ had. Het heeft niet meer hetzelfde uitgangspunt. Het draait nog wel om hetzelfde, maar het is uit zijn anonimiteit gestapt. Als je nu een club uitloopt, of een festival of een feestje verlaat, dan struikel je over alle flyers met de daarbij behorende mensen die ze uit-delen (zelf maak ik ook deel uit van die groep). Je kunt weer kiezen uit een volgend feestje terwijl je net bij een feestje van-daan komt. Conclusie: Als je maar komt! Maar naar mijn idee is er soms teveel aan aanbod.

Van Dale zegt over een flyer dat het een strooibiljet is. Dit is de precieze vertaling van uit het Engels. Een strooibiljet vind ik niet klinken. En velen zijn het daarmee eens. Wie gebruikt nu het

Keuzes

Betekenis

14 Maandelijkse clubavond Static in club 11, Amsterdam

15

woord strooibiljet? Ik hoor het mezelf al zeggen tegen het eind van een feest; “jongens! Ik ga even strooibiljetten uitdelen, tot later!” Dan zeg ik toch liever; “Ik ga even flyeren, tot later!” Siebe Thissen zegt in Flyer’dam het volgende: “En dan de naam van het medium: flyer. Bestaat er eigenlijk een Nederlands woord voor dit communicatiemiddel? Ik kan me niet eens herin-neren of de aanduiding flyer al courant was in de dagen dat ik ze zelf maakte. Het is verleidelijk naar een Nederlands equiva-lent te zoeken, willen we een poging wagen dit fenomeen te doorgronden. Helaas is het begrip vlieger in onze taal al bezet. Maar we kennen wel een aantal begrippen die samenhangen met het pamflet, de voorloper van de flyer, zoals strooibiljet of vlugschrift. In tegenstelling tot de flyer, die vooral beeldend van aard is, is het pamflet sterker gericht op tekst, boodschap en betekenis. Misschien komen we met woorden als strooibeeld of vlugbeeld al dichter bij het wezen van de flyer. Met strooibeeld raken we een kern van de materie, omdat strooien, net als vlie-gen, recht doet aan de vluchtigheid van het medium. De flyer wordt immers in grote oplages verspreid en slechts een gering deel bereikt de broekzak of tas. Het overgrote deel komt in de verstrooiing terecht, in de openbare ruimte, waar de wind het tot zwerfvuil degradeert.” 1

Het begrip strooibiljet komt dus dicht in de buurt van de flyer. Maar een flyer zal denk ik altijd deze naam blijven houden. Daar-opvolgend schrijft Siebe Thissen in Flyer’dam: “Misschien is het zo gek nog niet te spreken van een dwarrelaar. In dit mooie niet gekoloniseerde woord, komen de essenties en gevoelswaar-den van de flyer wellicht het meest pregnant tot uitdrukking.” 2

Een flyer komt namelijk overal terecht; tas, broekzak, in de was, op een stapel en uit de stapel weer in de papier-/prullenbak. Echter, toch komen de meeste nog op de grond terecht. 1: Flyer’dam;

Rotterdamse flyercultuur van de jaren 80 tot nu. Tekst: Dwarrelen, auteur; Siebe Thissen. 2: Flyer’dam; Rotterdamse flyercultuur van de jaren 80 tot nu. Tekst: Dwarrelen, auteur; Siebe Thissen.

1 Now&Wow, Rotterdam. Ontwerp: 75B

1

Immers: feesten bestaan al zoveel langer, evenals druktechnie-ken. Wellicht hangt deze late opkomst samen met het ontstaan van de eerste jeugdculturen, waar ik later op terugkom. In met name de Verenigde Staten en Groot-Brittannië en het beschik-baar komen van technieken als fotografisch stencilen en zeef-drukken, ofwel drukken tegen betrekkelijk lage kosten.” Het is grappig om te lezen dat er in hetzelfde boek twee verschillende periodes worden genoemd wanneer de eerste flyer nu werkelijk is ontstaan. Waarschijnlijk weet niemand wanneer nu de eerste echte flyer is ontstaan.

De flyer is ooit ontstaan vanuit het pamflet, een politiek middel. Na de jaren zeventig zijn we aan het dansen geslagen en werd de flyer het symbool van de uitgaanscultuur. Flyers zijn een in-tegraal deel van het urban landschap. Overal in winkels vind je flyers in verschillende vormen en maten. De basis van een flyer is: informatie, wie, wat en wanneer. In DJ-magazine van april 1994 werd gezegd over de flyer “They don’t always tell the truth (but) they are our history”. Bij een nieuwe cultuur ontstaat een nieuwe vorm van communicatie. De flyers werkten in de jaren ’60 al samen met pop. Theaters hadden toen ook al aankondi-gingen van hun shows. Eind jaren ’60 kwam de informatie van muziek optredens ook al op papiertjes te staan.

1

1

De partyflyer is ontstaan vanuit het illegale circuit, (wat dit in-houdt, behandel ik later). De eerste flyer was daarvoor al ge-maakt. In Flyer’dam is hierover het volgende te lezen: “In de jaren ’30 had je café-restaurant annex dancing ‘Pschorr’ op het Hofplein, waar heel Europa de kunst kwam afkijken. Met thema-feesten als ‘New York’ en een verlichte, (animeerbare) dansvloer à la Saturday Night Fever. Pschorr verspreidde strooibiljetten en dat waren eigenlijk de eerste Rotterdamse flyers.” 3 _Prof.

DeLuxe zegt over de eerste flyers in Flyer’dam :”De eerste fly-ers als zodanig zijn zo oud als de drukkunst met losse lettfly-ers en werden ‘hand bills’ genoemd, of in goed Nederlands ‘strooibil-jet’. De eerste flyers om mensen uit te nodigen voor een feest of clubnight stammen, gek genoeg en voor zover na te gaan, pas uit het midden van de jaren ’60.”4

Het is overdreven om te zeggen dat door House en Techno de flyer is uitgevonden, maar het heeft in de tijd toen house ontstond wel een grote ontwikkeling met zich meegebracht. In 1988 werden flyers op een andere manier ingezet. Er werd op een collage achtige manier gewerkt. Als je het commerciële en illegale scheidt van elkaar, heeft een flyer zelfs nog een bepaal-de kwaliteit. Dat heeft weer te maken met bepaal-de snelheid waarin een flyer zich begeeft: veel media handigheidjes hebben, dit heeft ook weer te maken met wie de snelste is. Flyers zijn zo goedkoop en zo snel dat ze informatie kunnen doorzenden voordat de autoriteiten erachter komen. De partyflyer is na-melijk ontstaan doordat er eind jaren ’80 veel illegale feesten werden georganiseerd in Engeland, hier kom ik later op terug. De housemuziek kreeg zijn grote opkomst en daardoor ontston-den er veel feestjes, vooral in het illegale circuit. Deze konontston-den niet via de gewone media worden bekendgemaakt. Want als de 3: Flyer’dam;

Rotterdamse flyercultuur van de jaren 80 tot nu. Tekst: The La Rivière tapes, op Mike van Gaasbeek’s SONY MICROCASSETTE-CORDER M-450 CLEAR VOICE PLUS.

4: Flyer’dam; Rotterdamse flyercultuur van de jaren 80 tot nu. Tekst: Kom je op mijn feestje? Uit de memoires van een flyer-ontwerper. Tekst: Sander F. van Hest, geannoteerd door Prof. DeLuxe.

20 Now&Wow, Rotterdam. Ontwerp: 75B

21

plaats en de tijd bekend werden gemaakt stonden de agenten ook alweer op de stoep om het feest te cancellen. De overheid verbood deze feesten namelijk vanwege het excessieve gebruik van XTC, een relatief nieuwe drug waar weinig over bekend was. Dus werden de feesten in het vervolg slechts enkele uren van tevoren bij een klein gezelschap aangekondigd. Via aller-lei afaller-leidingsmanoeuvres, zoals het laten ‘lekken’ van verkeerde locaties terwijl de ‘incrowd’ wel op de hoogte was van de juiste locatie, werd de politie op een verkeerd spoor gezet.

Een andere manier van het bekendmaken van dancefeesten was door gebruik te maken van de flyer, een gekopieerd vel-letje van handzaam formaat waarop de benodigde informatie stond. De flyers waren eerst een soort vlugschrift onder inge-wijden, maar langzaamaan werd de verspreiding steeds breder, maar die moest desondanks wel exclusief blijven. Zo werd het uiterlijk de maatstaf om een flyer in handen gedrukt te krijgen. Met de toename van het aantal feesten, groeide het aantal fly-ers en daardoor ontstond de noodzaak om opvallende flyfly-ers te maken.

Nederland volgde de Britten al snel. De Amsterdamse disco-theek Roxy startte als eerste met het organiseren van dance-feesten. Hiermee deed de flyer zijn intrede in het Nederlandse uitgaansleven.

Op dit moment is de flyer een gemeengoed geworden en is deze niet meer zo bijzonder als voorheen. Waar in het verleden vooral werd geëxperimenteerd met de vorm hiervan, (vouwen van vliegtuigjes, zakjes, vreemde vormen) is het bijzondere er tegenwoordig vanaf. Er zijn zoveel avonden dat een feest be-zoeken helemaal niet meer zo bijzonder is als dat het voorheen was. Dit kan je ook weer betrekken op de simpelheid zoals de flyer er vandaag de dag eruitziet.

22 Rockit Rocks the beach, Bloemendaal. Organisatie: FCA

23

Er liggen tegenwoordig stapels flyers in platenzaken, café’s en winkeltjes te vechten om de aandacht. Het publiek wordt niet meer uitgenodigd om naar een feestje te komen zoals dat er in de begintijd van de housefeesten het geval was, mensen kiezen zelf een feest uit, mede op basis van de uitstraling van een flyer. Visuele impact is dus belangrijk. Dit laatste lees ik terug in een artikel over flyers in IM.5 _{De visuele impact kan dan wel}

be-langrijk zijn, er is de laatste tijd niet één flyer die mijn aandacht heeft getrokken. Zoals ik in Berlijn in een bepaalde club altijd de flyer mee MOET nemen omdat ik anders baal dat ik mijn kleine collectie niet kan aanvullen. Dit is meer een klapper waar-uit het maandelijkse programma rolt, met daarbij toegevoegd een artwork dat elke keer weer door een andere artiest wordt gemaakt, dit zie ik hier weinig. Ik kijk naar de line up op de flyer en als die mij aanspreekt dán neem ik er een mee. Grafisch ont-werper Jan Heijnen zegt in ditzelfde artikel dat hij veel waarde hecht aan de communicatieve kracht van zijn werk. “Het moet altijd communicatie tot stand brengen – prikkelen, aangenaam verrassen en/of verwarren. Daarom vraag ik me tijdens het ont-werpen regelmatig af waarom elementen in een compositie op een bepaalde plaats moeten staan. Zo wil ik ook voorkomen dat oplossingen voor de hand liggend worden. Ik ben constant op zoek naar de associatieve muziek: vrolijk en springerig.” 6 _Want

zo is de housemuziek namelijk. Een flyer is het verlengde van het feest. Hierop kan je een flyer ontwerpen. Techno is over het algemeen donker, zwaar, duister. House daarentegen is vrolijker, toegankelijker en maakt je blij. Een flyer voor een housefeest krijgt dan een andere uitstraling dan een flyer voor een techno-feest.

Ook wordt er gezegd over het flyerontwerp in het desbetref-fende artikel: De evolutie van de flyer vormt eigenlijk een perfecte 5: Identity Matters: 02/99. Artikel: Flyers, naslagwerk en bron van vernieuwing. 6: Identity Matters: 02/99. Artikel: Flyers, naslagwerk en bron van vernieuwing.

Uitstraling

24 Maandelijkse avond Klinch in Melkweg, Amsterdam

25

weerspiegeling van een tijdsgewricht. Zo bedient de dance-muziek zich van het aanbrengen van (veelal) samples, het kopi-eren van bestaande muziekfragmenten om zo tot een nieuwe compositie te komen. Rob Scholte (een van de oprichters van Amsterdamse club Roxy) paste hetzelfde principe toe in zijn schilderijen, vormgevers doen het met behulp van de com-puter in hun flyers. Beeldfragmenten, pictogrammen worden gekopieerd, bewerkt, gemanipuleerd en krijgen zo een nieuwe inhoud. Het manipuleren staat min of meer symbool voor de Jongerencultuur. Jongeren willen hun eigen draai geven aan de maatschappij.7 _{Over deze cultuur is meer terug te lezen in het}

volgende hoofdstuk.

In the art of the club flyer wordt gezegd: “No flyer = no people = no club/party”.8 _{Zo belangrijk zijn flyers in de dancewereld.}

Een flyer heeft meer vrijheid en visuele expressie dan elk an-der commerciële kunstwerk of ontwerp ooit zal hebben. Het publiek is jong, ontvankelijk en verlangend naar innovaties. De ontwerper is meestal een deel van dit publiek (als een bezoe-ker, DJ of promoter). De dance-industrie is een miljoenen indu-strie geworden en dat is te zien aan de flyers; gelikt en full color. Daarbij moeten ze ook een commerciële uitstraling hebben om veel publiek aan te trekken. Dit stelde in staat om flyers naar boven te halen als wispelturige advertenties en kan je ze daar-door weer verzamelen.

Elke flyer laat een bepaald tijdsbeeld zien en daarom is een flyer om deze reden al uniek. In het begin waren het snel gemaakte tekeningen of bij elkaar geplakte composities die verder wer-den bewerkt oop een kopieërmachine. Maar naarmate de tijd vorderde, ontstonden er mede doordat er meer budget kwam voor een feest en ook door het ontstaan van Illustrator en Pho-toshop begonnen flyers er anders uit te zien.

7: Identity Matters: 02/99. Artikel: Flyers, naslagwerk en bron van vernieuwing. 8: The art of the club flyer, Auteurs: Nicola

Ackland-Snow, Nathan Brett, Steven Williams.

2 Club Roxy, Amsterdam. Ontwerp: 75B

2

Flyers hebben hetzelfde doel als de folders die je in je hand gedrukt krijgt als je bijvoorbeeld aan het winkelen bent. Ze zijn het snelst geprinte medium dat beschikbaar is en het ‘vliegt’ direct naar de doelgroep toe. De plekken waar de flyers worden neergelegd (cafe’s, platenzaken, kledingwinkels, galeries, kap-perszaken etc.) liggen daar meestal twee weken voor de aan-kondiging van een feest. Veel promotie gaat natuurlijk ook via mond op mond reclame. De toenemende groei van clubs en evenementen laten ook een groot scala aan beelden zien. Ter-wijl de eerste flyers zwart-wit fotokopieën waren, zijn het een paar jaar later fullcolor, gevouwen met glossy afbeeldingen, caleidoscopische 3-D ontwerpen die nu de scène domineren. Net als de muziek waarin gesampled wordt, zo gebeurt dit ook in het flyerontwerp.

Nadat meestal op een vrijdagmiddag de flyer in een kartonnen doosje de drukker verlaat, heeft de flyer de verse geur van inkt die de flyer distributeur of de organisator van het feest zelf, ophaalt en brengt naar de plek van bestemming. Dit zijn meestal plekken in de stad en opvallende plekken in clubs. Daar wacht de flyer totdat deze opgehaald wordt door bezoekers. Het gebeurt vaak genoeg dat de flyer toch in de papierbak verdwijnt als hij niet meegenomen wordt naar huis. Meestal liggen op verschillende plekken in de stad zoals een platen-zaak, een stapeltje flyers waarvan een aantal zijn weg vinden in de zak of tas van iemand. Als er weinig flyers mee worden genomen dan heeft de ontwerper van de desbetreffende flyer waarschijnlijk de plank misgeslagen.

In flyermania staat een bericht voor alle grafisch ontwerpers, het is een formule en hij gaat zo: de bekendheid van de DJ maal de

Formule

Club Roxy, Amsterdam. Ontwerp: 75B

2 Techno event Awakenings. Ontwerp: Voutloos

2

populariteit van een club of organisatie delen door de concur-rentie min de uitbetaling is de oplage van de flyer. Nu denkt een organisator of club eigenaar in termen als “ik plak de hele stad zelf wel vol met posters en flyers, het is toch het bedrag dat telt”. Dit is misschien een goede strategie voor een pizza koeriers bedrijfje, maar het haalt de eigentijdse feestbezoeker niet naar je feest. Deze wil zich juist identificeren met de avond en een leuke line up zien, met hier bijgevoegd een leuke flyer. Als deze er niet is, dan houdt het op. Elke slimme flyer ontwerper weet dit, je avond, club moet wat uitstralen en wat te betekenen hebben bij de bezoeker. Er moet een huisstijl, een herkenningspunt gecreëerd worden voor de avond waarop met de flyer door-geborduurd kan worden. Met het ontwerp kan dan weer ge-varieerd worden en dan ontstaat er een herkenning waar de bezoeker naar zoekt. Dat heet bezoekerstrouw. Feesten zoals het techno event Awakenings hebben elke keer hetzelfde ingrediënt: een mooie locatie; de Westergasfabriek, een laser-show en vuurwerklaser-show, goed geluid en een mooie lichtlaser-show, VJ shows en natuurlijk een line up. De flyers maken het af. Is dit niet aanwezig dan verdwijnt de flyer die in de broekzak zit, in de wasmachine, laat dit nu net niet de bedoeling zijn. Wat er ook veelal mee gebeurt is het draaien van een joint waar-bij een deel van een flyer als een filter dient. Maar flyers zijn meestal te dun om een goeie joint mee te rollen. En daarbij is een flyer dus geamputeerd en moet nu dus verder oud worden op een onplezierige manier. Deze gehandicapte flyer gaat dus niet mee naar huis om aan de badkamerspiegel gehangen te worden, komt ook niet terecht in een raver zijn verzamelboek en zal niet te vinden zijn op het prikbord in de keuken naast de foto’s van de afgelopen zomer. Een handvol flyers behaalt deze status, waarbij hij zorgvuldig behandeld wordt en lang bewaard zal worden.

30 Club Roxy, Amsterdam. Ontwerp: 75B

31

Een flyer zegt het tegen vrienden, maatjes en tegen jezelf: je bent naar het feest geweest en het was geweldig. De flyer wordt bewaard en hoort bij die andere leuke en geweldige feesten. En daarnaast is de bewaarde flyer ook een bron van inspiratie voor een grafisch ontwerper en zal er dus vaak genoeg naar terug gekeken worden.

In Items 3 1997 staat een in een artikel over flyers waarin gra-fisch ontwerper Vincent van Goethem zijn visie op flyers te lezen is. Hij maakte flyers voor de Amsterdamse club Mazzo (deze club bestaat niet meer), ook ontwerpt hij platen en cd-hoezen voor kleine dance labels. Hij heeft gestudeerd aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht. Toen hij daar nog studeerde, le-verde hij daar één van zijn flyers in bij zijn docenten die er vies naar keken omdat ze niet wisten wat zij ermee aanmoesten. Ze kenden het medium niet en hadden er ook geen woorden voor. Vincent vond hun reactie teleurstellend omdat in flyers juist zo werd geëxperimenteerd met vorm, ik zeg expliciet werd omdat dat tegenwoordig niet meer gebeurt. Flyers vormen vaak het begin voor een ontwerper. Alles is simpel, de gekke vormen die je voorheen zag, zie je nu niet meer. Er worden zoveel flyers gemaakt dat het één grote papieren brei is geworden. Terwijl ik dan denk dat het juist interessant is om dan een aparte flyer te maken die eruit springt. Vincent zegt ook dat het geen ramp is dat de docenten die flyers niet accepteerden, zo bleven ze namelijk iets van underground en dus spannend. Ik heb een aantal ontwerpers geïnterviewd. Deze interviews zijn later terug te lezen. Zij gaven ook aan dat het voor studenten van de academie juist leuk is om flyers te ontwerpen omdat je kans hebt om te experimenteren. Mislukt het experiment uiteindelijk, dan maakt het niets uit omdat na twee weken de flyers toch niet meer terug te vinden zijn. Het feest is dan namelijk al voorbij en niemand kijkt er meer naar om. Je kunt gewoon lekker dingen maken, er zit weinig belang in dus je kunt lekker impulsief dingen Club Roxy, Amsterdam. Ontwerp: 75B

32 Now&Wow, Rotterdam. Ontwerp: 75B

33

maken. En dit maakt een flyer voor een beginnend ontwerper een heel mooi medium om te ontwerpen.

“Je ziet dat vormgevers in een bepaald tijdvak qua ideeën, typografie en vormen in dezelfde vijver vissen. Het is een gevoelskwestie en sommige vormgevers zijn daar scherper in dan anderen. Zo gaat het in de muziek, de mode, de architec-tuur en dus ook in de vormgeving. Er zijn bureaus en vormge-vers die wel dicht op de flow van de tijd zaten, die duidelijk hun stempel hebben gedrukt op de flyercultuur van de jaren negentig, zoals 75B bijvoorbeeld.”9

Als je als academiestudent begint met flyers ontwerpen dan is dit in het begin heel spannend en ben je trots als jouw werk overal in de stad ligt. Deze kick wordt op een gegeven moment normaal, je groeit en je gaat daarna boeken vormgeven of huis-stijlen maken. Op een gegeven moment heb je namelijk hon-derd flyers gemaakt en dan weet je het wel want het heeft een standaard formaat, de locatie staat erop, de line up, wanneer het is en wat het kost. Het is toch dienend. Het vakmanschap van een ontwerper kan je herkennen door de manier waarop dingen typografisch worden opgelost. Goede vormgeving schuilt vaak in simpelheid. De flyer moet altijd heel snel gemaakt worden, je krijgt vaak te laat te horen dat er een flyer moet komen en je zit met een strakke deadline en daarbij heb je vaak altijd tot het laatste moment kleine wijzigingen. Hij wordt gedrukt en uitge-deeld en het feest is daar. En dan daarna is de flyer niets meer waard. “Een flyer is van oorsprong een vrijzinnig medium en zal ook altijd een relatief vrije zone blijven. Partyorganisatoren zijn namelijk vrijzinniger dan andere opdrachtgevers. Je krijgt dus altijd meer vrijheid. Maar desondanks dit willen organisaties wel een bepaald herkenningspunt hebben.”10 _{De huisstijl waar}

ik het al eerder over had. Maar dat is voor een ontwerper ook 9: Flyer’dam;

Rotterdamse flyercultuur van de jaren 80 tot nu. Tekst: The La Rivière tapes, op Mike van Gaasbeek’s SONY MICROCASSETTE-CORDER M-450 CLEAR VOICE PLUS.

10: Flyer’dam; Rotterdamse flyercultuur van de jaren 80 tot nu. Tekst: The La Rivière tapes, op Mike van Gaasbeek’s SONY MICROCASSETTE-CORDER M-450 CLEAR VOICE PLUS. Now&Wow, Rotterdam. Ontwerp: 75B

34

afb. A

afb. B

35

weer een uitdaging om met deze belemmeringen te werken. Persoonlijk vind ik dat dit ook juist een uitdaging moet zijn.

Er zijn heel veel flyers in omloop. Ik wil er een paar uitlichten die ik goed en minder goed vind en waarom.

Versch flyer (afb. A):

Toen ik voor het eerst mijn oog op deze flyer liet vallen, dacht ik: dit is een leuke flyer. Waarom? De typografie vind ik interes-sant, omdat de typografie geen gangbare typografie is. Het is een lijnenspel en loopt door naar de afbeeldingen. Maar toen ik de flyer omdraaide, schrok ik. Ontzettend onverzorgd en ge-haast gemaakt. Het lijkt of hier te maken is geweest met een tijd tekort. Het is een groot verschil met de voorkant van de flyer. Erg zonde. En daarom vind ik het een slechte flyer.

Bar weinig (afb. B):

Het lijkt dat de flyer naar voren moet brengen wat de naam van het feest is; de flyer stelt bar weinig voor. Een afbeelding waarvan in de betekenis niet weet. En de typografie vind ik echt verschrikkelijk. Het is niet verzorgd en niet over nagedacht. Zoals ik bij veel flyers zie lijkt het alsof het allemaal op het laatste moment nog ontworpen moest worden. Terwijl een flyer het verlengde van je feest moet zijn. De kwaliteit is bij sommige flyers ver te zoeken.

Gelukkig zijn er ook nog wat flyers die ertussen uit springen. Namelijk de flyers waar ik het al eerder over had; de flyers van een club uit Berlijn (afb. C). Een maandelijkse flyer die elke maand een standaard vormgeving heeft, waarin het programma te lezen is. Verder is er heel erg veel informatie over de artiesten

Analyse

afb. B

3

afb. C

afb. D

3

die er optreden. Maar wat voor mij de flyer zo bijzonder maakt is de artwork die elke maand door een ontwerper of kunstenaar verzorgd wordt. En zo is het leuk om deze te sparen, omdat er ondanks hetzelfde uitgangspunt die de flyer steeds heeft, het toch een totaal andere uitstraling heeft.

Club 11 (afb. D) heeft elke maand een poster die wel door dezelfde ontwerpers wordt gemaakt (178 aardige ontwerpers). Het mooie van de posters vind ik dat er wordt gespeeld met vormen die niet op de computer worden gemaakt. Er is een combinatie van bouwwerkjes die worden gefotografeerd, met illustraties die op de computer worden gemaakt. Op deze manier krijgt het een extra gelaagdheid. Er wordt zorg en aandacht aan besteed. Elke maand heeft het hetzelfde uitgangspunt en je wilt de posters naast elkaar ophangen omdat ze toch weer van elkaar verschillen.

Acid feesten (afb. E) staan bekend als feesten met veel smileys, kleuren en fluitjes. De flyers vind ik echt een verlengde van het feest. Het is druk, heel erg druk. Alles komt door en over el-kaar en hoe meer tekst, hoe beter. Chaos staat voorop. Op een acidfeest ontbreekt een stroboscoop met rookmachines niet. De drukte is ook terug te zien in de flyer van Owap. Ik vind hem erg lelijk, eigenlijk moet ik fout zeggen. Foute typografie, veel kleur en alles door elkaar. De flyer van 10 jaar meubelstukken vind ik ondanks zijn drukte wel erg leuk als je naar de voorkant kijkt. Er is namelijk veel geëxperimenteerd met de typografie die kriskras door elkaar loopt. Maar door de keuze van het wit op de achterkant straalt het wel een bepaalde rust uit en krijgt de typografie een krachtige uitstraling. De achterkant daaren-tegen is wel weer heel druk. Maar in daaren-tegenstelling tot de Owap flyer heeft het ook een bepaalde rust doordat er alleen gebruik is gemaakt van zwart-wit.

afb. C

afb. D

3

afb. F

afb. G

afb.H

3

Ik vraag mij altijd af wat de meerwaarde is van een zogenaamd ‘lekker wijf’ op een flyer (afb. F). Moet het mannen aantrekken? Is het werkelijk een mooie vrouw in de ogen van een ander? Ik zou het niet weten. Je ziet dit ook veel bij feesten van een be-paald muziekgenre; R&B, latin, urban avonden. Zoals ook op de flyer van Nope is Dope. Ik begrijp het gewoon niet. Maar waar-schijnlijk heeft het wel een bepaalde aantrekkingskracht op de doelgroep die naar dat soort avonden gaat, want je ziet heel vaak zo’n ‘lekker wijf’ op een flyer. Daarnaast vind ik op deze flyer de typografie niet goed verzorgd. Er is behoorlijk makkelijk gedaan over de schaduw achter de tekst.

Een aantal jaar geleden werden er veel flyers gemaakt die gesampled waren van bestaande merken. Tegenwoordig zie je het weinig meer. Maar toch kwam ik laatst eentje tegen (afb. G). Namelijk van een feestje in de Powerzone in Amsterdam. Verder vind ik hem niet spannend. Alleen is hij wel leuk omdat de naam van het feest: Zoet en Zaligheid, verwerkt is in een bestaand gegeven.

Een flyer van Cocoon goed Amsterdam op het afgelopen Amsterdam Dance Event in oktober (afb. H). De naam: Freak-show. De flyer moest dat blijkbaar ook uitstralen. Deze is namelijk druk, je ziet overal wel iets. Het is daarnaast ook veel te donker. Misschien moest deze flyer expres lelijk zijn.

Er wordt voor sommige feesten veel geld uitgegeven aan pro-motie voor de desbetreffende avond. Zo ook de avond die in Rotterdam plaatsvond waar Ferry Corsten een feest gaf in de Ahoy’ (afb. I). Een heel boekwerk waarin meer dan alleen het programma te lezen is. De artiesten die op de avond staan wor-den uitgelicht en leer je de artiest een klein beetje kennen. Wat hebben ze gedaan, wat is hun echte naam en wat zijn hun hits afb. G

afb.H

40

afb. J

41

geweest. Ondanks dat ik de vormgeving niet mooi vind, is het wel een verzamelingsobject voor de liefhebber en meer dan alleen een flyer.

Deze flyer van Electronation is meer een agenda (afb. J). Er staan meerdere avonden op één flyer. Dit betekent dat deze langer meegaat dan één avond en zo twee maanden in de picture is. De avond heet rex en daarom is er een hond op de flyer te zien die (zoals ik het zie) een raam schoonlikt. Qua uiterlijk vind ik de flyer niet superspectaculair, maar de typografie vind ik wel interessant omdat deze zelf is gemaakt. Het krijgt hierdoor meer een eigen handschrift.

Ik lijk in mijn analyse best wel negatief. Maar er zijn eigenlijk niet zoveel leuke flyers te vinden die er voor mij bovenuit springen. Sommigen zijn wel leuk, maar daar blijft het bij. Ze raken mij niet zoals bijvoorbeeld de Roxy flyer van de HTSM avond dat wel bij mij doet (afb. K). Ik heb deze een tijd geleden van 75B gekregen toen ik met Pieter Vos een interview had. (deze is in de bijlage terug te lezen) Ik kreeg een zogenaamd pretpak-ket mee met ontzettend veel flyers. Veel hiervan staan in deze scriptie. De HTSM flyer hangt op mijn wc en elke keer als ik ernaar kijk, ontdek ik wat nieuws. Ik vind de flyer mooi omdat deze gewoon mooi is. Het doet wat met me en verder kan ik niet uitleggen wat ik er nu zo mooi aan vind. Ik vind de flyer super. En soms zijn deze woorden ook genoeg vind ik.

afb. J

42

43

“De flyer bleek een duidelijke leidraad voor de jeugdcultuur in een bepaalde periode. Ze weerspiegelen wat de jeugd bezig-hield door de keuze van beeld, lettertype, kleurgebruik en zelfs de keuze van het materiaal.”11 _{De jeugd kan door middel van de}

flyers in een bepaalde context geplaatst worden. Stromingen en trends komen duidelijk naar voren in flyers. Dit concludeerde Fleur Kolk toen zij in een gezamenlijk project een boek over flyers wilde maken met daarbij een tentoonstelling. Ze wisten niet hoe ze moesten beginnen en hoe alles het beste gestructu-reerd kan worden. Het probleem met flyers is dat ze nauwelijks op chronologische volgorde geplaatst kunnen worden omdat de meeste flyers geen jaartal bij de datum hebben. Er ontstond in de verzameling op een gegeven moment een structuur van trends in bepaalde periodes. Op die manier hebben zij het boek Flyer’dam weten vorm te geven.

Zoals ik al eerder noemde is de flyer een leidraad voor de jeugdcultuur. Om nu een inzicht hierin te krijgen heb ik een schema gemaakt waarop duidelijk de verschillende jeugdcultu-ren te zien zijn. Omdat ik niet alleen de jeugdcultuur vanaf de jaren ’80 wil laten zien, heb ik ervoor gekozen om vanaf 1950 de jeugdcultuur te laten zien zodat er inzicht komt in een lang tijdsbeeld.

11 :Flyer’dam; Rotterdamse flyercultuur van de jaren 80 tot nu. Tekst: voorwoord, auteur; Fleur Kolk.

1950 - 1960

* Artistiekelingen (Pleiner) (ca 1955 - 1965) * Nozems (Dijker) (ca 1955 - 1970) * Indorockers(ca 1955 - 1970) * Kikker (beat) (ca 1960 - 1965) * Soulkikker (ca 1960 - 1970)

* Hippies (Flower Power) (ca 1965 - 1970) * Provo (ca 1965)

1970

* Rasta (vanaf ca 1970)

* Hardrock (vanaf ca 1975), later bekend als heavy metal of metal * Disco (ca 1975 - 1980)

* Punk (vanaf ca 1975) * New wave (ca 1975 - 1985) * Skinheads (ca 1979) 1980

* Hiphop (vanaf ca 1980) een belangrijk onderdeel van de hiphop is rap-muziek

* gothic (vanaf ca 1980) gothic is nauw verwant met de new wave sub-cultuur, in het buitenland stond new wave gewoon bekend als gothic. * Straight edge (ca 1985)

* alto alternatievelingen als eigentijdse variant van de hippiebeweging (vanaf ca 1985) * House (vanaf ca 1985) * techno (vanaf ca 1988) * acid(vanaf ca 1988) 1990 * Grunge (vanaf ca 1990) * Skate (vanaf ca 1990) * gabber(vanaf ca 1990) * Tekno (vanaf ca 1990) * Raï (vanaf ca 1995) * Nerd (vanaf ca 1995) 2000 * Breezercultuur (vanaf ca 2000) * Urban (vanaf ca 2000) * Emo's (vanaf ca 2004) * Jumpstyle (vanaf ca 2005) 1950 ’55 1960 ’65 1970 ’75 1980 ’85 1990 ’95 2000 ’05 ’07

1950 - 1960

* Artistiekelingen (Pleiner) (ca 1955 - 1965) * Nozems (Dijker) (ca 1955 - 1970) * Indorockers(ca 1955 - 1970) * Kikker (beat) (ca 1960 - 1965) * Soulkikker (ca 1960 - 1970)

* Hippies (Flower Power) (ca 1965 - 1970) * Provo (ca 1965)

1970

* Rasta (vanaf ca 1970)

* Hardrock (vanaf ca 1975), later bekend als heavy metal of metal * Disco (ca 1975 - 1980)

* Punk (vanaf ca 1975) * New wave (ca 1975 - 1985) * Skinheads (ca 1979) 1980

* Hiphop (vanaf ca 1980) een belangrijk onderdeel van de hiphop is rap-muziek

* gothic (vanaf ca 1980) gothic is nauw verwant met de new wave sub-cultuur, in het buitenland stond new wave gewoon bekend als gothic. * Straight edge (ca 1985)

* alto alternatievelingen als eigentijdse variant van de hippiebeweging (vanaf ca 1985) * House (vanaf ca 1985) * techno (vanaf ca 1988) * acid(vanaf ca 1988) 1990 * Grunge (vanaf ca 1990) * Skate (vanaf ca 1990) * gabber(vanaf ca 1990) * Tekno (vanaf ca 1990) * Raï (vanaf ca 1995) * Nerd (vanaf ca 1995) 2000 * Breezercultuur (vanaf ca 2000) * Urban (vanaf ca 2000) * Emo's (vanaf ca 2004) * Jumpstyle (vanaf ca 2005) 1950 ’55 1960 ’65 1970 ’75 1980 ’85 1990 ’95 2000 ’05 ’07

4

Rotterdam 1960. uit: Jong!

4

Jeugdcultuur is het geheel van culturele uitingen en belevingen die daarbij horen in een jongerengroep. Het heeft als kenmerk dat er sprake is van normen en waarden die vorm krijgen in taal, kleding, kapsels, tatoeages, piercings en muziek. Het heeft een binnenkant en een buitenkant. Het is een middel om een iden-titeit te ontwikkelen, je bent in die periode namelijk heel erg op zoek naar wie je bent en wat je wilt zijn. het stelt je als jongere in staat om verschillende rollen aan te nemen en uit te proberen. Muziek sluit hier op aan omdat jongeren zich met muziek kunnen identificeren. Wikipedia zegt dat het begin van de jeugdcultuur werd vastgesteld op 12 april 1954. Die dag wordt de plaat ‘Rock around the clock’ van Bill Haley opgenomen. Het betekent een muzikale ommekeer: er ontstaat nieuwe muziek voor de jeugd die provocerend klinkt in de oren van volwassenen. Nederland krijgt na 4 september 1956, toen er ernstige ongeregeldheden waren in Engeland die betrekking hadden op de jeugdcultuur, ook te maken met dit virus. Dit is de start van een jeugdculturele stroming die zich afzet tegen de wereld van de volwassenen. In de jaren ’60 is er één groep in de jeugdcultuur, maar deze werd heel snel gesplitst in verschillende subculturen.

De jeugdcultuur is bijzonder, je hoort bij een groep en je hebt allen dezelfde interesses, je onderneemt samen dingen en je hebt het over dezelfde onderwerpen. Er zijn zoveel verschil-lende samenlevingen dat de culturen het daardoor nooit met elkaar eens kunnen zijn. Als je dit betrekt op muziek zal iemand die van R&B houdt, een hekel hebben aan de welbekende palingsound uit Volendam. Dat maakt deze culturen ook weer zo bijzonder. Er bestaan heel veel subculturen die elkaar altijd wel een beetje overlappen, zo heb je tegenwoordig genoeg mensen die graag naar concerten van bandjes gaan, maar ook

Wat wordt er nu verstaan onder jeugdcultuur?

4

Waterlooplein Amsterdam 1966. uit: Jong! fotografie: Ben van Meerendonk

4

graag een housefeest bezoeken en een week later van plan zijn om een urbanfeestje mee te pakken. Zo krijg je ook op de avon-den zelf een gevarieerd publiek en mengen de subculturen zich meer als dat het 15 jaar geleden het geval was. De jeugdcultuur is gebaseerd op basis van leeftijd. Jongeren raken in de puber-teit en gaan op zoek naar wie ze zijn. Na verloop van tijd ben je klaar met de studie en ga je aan het werk. Dit betekent niet dat je interesses ophouden. Als ik het vanuit mijn eigen perspectief bekijk, zie ik mensen om mij heen die werken en nog steeds hetzelfde gevoel voor een bepaalde muziekstroming hebben als toen ze nog rond de twintig waren en studeerden. Deze houden meer dan tien jaar later nog steeds van deze muziek. Alleen kan je dan niet meer spreken van een subcultuur waar je in leeft. Het is meer een levensstijl waar je in verkeert. Ik zie dit bij mijzelf ook.

Je hebt dus verschillende subculturen die verschijnen in de jeugdcultuur. “Er is een groot verschil tussen de gematigde, algemeen geaccepteerde ‘mainstream’ of ‘middle-of-the-road’ jongerencultuur van de grote massa en de vaak omstreden, ex-tremere jongerenculturen van kleinere groepen jongeren. De mainstream jongerencultuur is commercieel en consumptiege-richt, waarbij de producten en diensten worden aangeboden door gevestigde ondernemers.”12

Jonge mensen voelen een band met hun directe vrienden. Zoals ik al eerder aangaf, ga je toch met de mensen om die dezelfde interesses hebben. Deze deel je maar al te graag. Veel groepen zijn trots op hun eigen cultuur en stralen dit ook uit via een eigen levensstijl of uiterlijke kenmerken. Je kunt hierbij spreken over de jeugdsubcultuur. De meeste subculturen kennen geen lang bestaan. Dit kan komen doordat ze geen nieuwe aanhang vinden en doven daarom uit. Anderen daarentegen trekken wel een nieuwe groep geïnteresseerden aan waardoor je weer kan 12 : Jong!

1950-2000, Kitty de Leeuw. Waterlooplein Amsterdam 1966. uit: Jong!

fotografie: Ben van Meerendonk

50

51

spreken van een verschuiving van de subcultuur naar de main-stream. In de jaren ’90 gebeurde dit bij de Gabbers. Op een gegeven moment was bijna iedereen gabber, van 5-jarigen die in hun Australian trainingspak liepen tot een 17-jarige. Uiteindelijk gaat deze trend weer over en verdwijnt het weer in de anoni-miteit. “Mainstream betekent eigenlijk dat het gedachtegoed verwatert en de levensstijl wordt omgezet in een consumptieve stijl. Alleen die elementen worden behouden die acceptabel zijn voor een grote massa en dus van commercieel belang.”13

Subculturen zijn meestal opgebouwd uit de die hards, dit zijn de echte liefhebbers met daaromheen de ‘meelopers’. Die ho-ren dat een bepaalde muziekstijl leuk is en moeten er dan naar luisteren en op de desbetreffende feesten zijn.

In de subculturen is stijl van heel groot belang. Deze verwijst naar waarden, normen en opvattingen, kortom naar een eigen identiteit. De stijl bestaat uit drie elementen, namelijk: uiter-lijke kenmerken, de houding en een taalvariant. “Bij sommige subculturen draait het alleen om een bepaalde muziekvoorkeur terwijl het bij anderen verder gaat. Zij komen met een expliciete mens- en maatschappijvisie.”14

In Jong 1950-2000 van Kitty de Leeuw wordt afgevraagd waar-om jeugd(sub)culturen zo aantrekkelijk zijn voor veel jongeren. Hierin wordt het antwoord gegeven dat jongeren erin kunnen aftasten hoe zij staan temidden van hun leeftijdgenoten. Ze kunnen er hun creativiteit, sociale vaardigheid en organisatieta-lent ontwikkelen en laten zien dat ze tot een hoop in staat zijn. “Het is tegenwoordig belangrijk in de moderne samenleving dat je meer een eigen identiteit ontwikkelt, jongeren zoeken hierdoor dus naar wie ze eigenlijk zijn. Jeugdsubculturen trekken jongeren aan, omdat zij een aanknopingspunt bieden bij die zoektocht naar een eigen plaats onder de zon.”15

13 : Jong! 1950-2000, Kitty de Leeuw. 14 : Jong! 1950-2000, Kitty de Leeuw. 15 : Jong! 1950-2000, Kitty de Leeuw.

52

uit: Jong! fotografie: Herbert Bertens

53

“De eerste subculturen ontstonden in de jaren 50 omdat dit alles te maken had met de economische wederopbouw en de culturele wederopstanding. In de jaren vijftig begonnen jon-geren meer geld te verdienen en kregen zij meer vrije tijd en werd er naar een manier gezocht om zich te distantiëren van de maatschappij. De dijkers die ook wel nozems (bargoens voor snotneus) werden genoemd hingen rond in Amsterdam op de Nieuwendijk. In de jaren 50 komt deze groep opzetten. Ze vallen voorbijgangers lastig, trekken de aandacht met hun van Amerikaanse rock-‘n-rollsterren afgekeken uiterlijk en zijn betrokken bij menig opstootje.”16 _{In die tijd ontstond er een}

groep jongeren met een artistiek uiterlijk die rondhingen op het Leidseplein in Amsterdam, zij hadden een voorliefde voor jazz. Zij werden de Leidsepleinjeugd genoemd en waren niet zo opvallend aanwezig als de hangjongeren op de Nieuwendijk. Hun leven speelde zich vooral af in jazzcafé’s en jazzclubs op en rond het Leidseplein. Ze experimenteerden daarnaast ook veel, eerst met hasj en marihuana en later waren er experimenten met LSD en heroïne. Deze twee groepen worden gezien als de eerste jeugdsubculturen. In de jaren ’60 had je onder andere de provo’s en de hippies en in de jaren ’70 en ’80 de punks. “De punk was een anarchistisch getint protest tegen het ver-raad van de rock-‘n-roll in de jaren ’70, deze was gericht tegen het ouder worden van de rock-’n-roll zelf.”17 _{In tegenstelling tot}

de hippiecultuur die love peace en understanding als maatstaf hadden, was geweld een belangrijk statement bij de punks. “In werkelijkheid was punk het product van geflipte kunstacade-miestudenten en van popmuzikanten die vaak al jarenlang in de marges verbleven, omdat hun directe en eenvoudige speelstijl niet paste in het pretentieuze rockklimaat van de jaren ’70.”18

Naast deze subculturen meer subculturen die terug te zien zijn in het schema eerder in ditzelfde hoofdstuk.

16 : Stamps, jongeren subculturen: bizar, vet of vaag?! RVU, educatieve omroep. 17 : De kunsten, tijdschrift van de HKA, nr 5, 1999. Tekst Forever young, auteur: René Boomkens. 18 : De kunsten, tijdschrift van de HKA, nr 5, 1999. Tekst Forever young, auteur: René Boomkens.

Hoe zijn de eerste subculturen ontstaan?

54

55

Politiek is nooit een bindende factor geweest binnen een sub-cultuur. Natuurlijk was het bij sommige groepen belangrijker dan bij de andere, maar in eerste instantie draaide het daar niet om. Tegenwoordig zijn jongeren ook nauwelijks politiek bevlo-gen te noemen.

René Boomkens constateert in zijn artikel Forever Young uit het tijdschrift van de HKA dat de jeugdcultuur niet (meer) bestaat, de jaren ’50 is het begin van de jeugdcultuur, de jaren ’60 het hoogtepunt, in de jaren ’70 was de jeugdcultuur niet meer aan-wezig en de jaren ’80 waren de mooiste jaren. Alles is namelijk jeugdcultuur.

Om nu terug te komen op het onderwerp waar het in mijn scriptie om draait, namelijk flyers, wil ik de subcultuur die daarin meedraait, uitlichten.

“Begin jaren ’80 ontstond de housemuziek. De naam house heeft deze muziekstroming te danken aan de discotheek waar deze muziek voor het eerst gedraaid werd door Frankie Knuck-les. De discotheek heet ‘The House’ en stond in Chicago. Fran-kie Knuckles combineerde de muziek van Kraftwerk en New Order met Amerikaanse disco.” En zoals er in een bekend hou-senummer wordt gezongen: “And Housemusic was Born!’. “De energie van deze muziek was de inspiratiebron voor de house-platen die vanaf 1985 werden uitgebracht.”19 _{De muziek die}

gemaakt werd om uit je dak te gaan was de Acid-House, deze was psychedelisch heviger dan de house. Eind jaren ’80 ontstond er in Detroit een nieuwere variant van de housemu-ziek, het wordt de Detroit techno genoemd, deze is veel zwaar-der en minzwaar-der vrolijk dan de Chicago house en werd ook meer gemaakt uit een gevoel van frustratie. Detroit is immers geen vrolijke stad. Ook werd de house eind jaren ’80 in Europa populair. 19 : De kunsten, tijdschrift van de HKA, nr 5, 1999. Tekst Forever young, auteur: René Boomkens.

Ontstaan housemuziek

5

5

Er werden eigen varianten hierop ontwikkeld. In Engeland ont-stond de zogenaamde ‘hardcore breakbeat’, de basis van de junglemuziek. En in Nederland ontstond een nog hardere vari-ant, namelijk de gabberhouse. Naar eigen zeggen is dit de eni-ge Nederlandse bijdraeni-ge aan de dance-muziek eni-geweest. Deze stroming was lange tijd ook vreselijk populair, de muziekstijl werd mainstream. Maar ondertussen is er nog genoeg gabber te vinden in de anonimiteit. Duitsland is de ontwikkelaar van de trance-muziek geweest. Op dit moment heb je heel veel stijlen muziek. Jumpstyle is nu heel erg populair (in de mainstream). “De aanhangers die de zogenaamde acid-house heeft, worden getypeerd als discohippies. Deze naam hebben zij omdat de kledingstijl veel weg heeft van de hippiecultuur: psychedelische kleuren in kleding, bandana’s om het hoofd, kralenkettingen, buttons, vloeistofprojecties, blowen en het gebruik van drugs met een hallucinerend effect: XTC en een sfeer van love and peace, maar dan zonder het revolutionaire elan.”20 _{Er wordt}

hef-tig gedanst in discotheken, en op grote houseparty’s op loca-ties als fabriekshallen en afgesloten viaducten. In het begin van het ontstaan van de housemuziek hebben mensen een enorme aversie hiertegen. Toen club Roxy zijn deuren opende ging dit zelfs door. Mensen werden kwaad en gingen op de dansvloer zitten. Mensen vonden het inhoudsloze monotone muziek en gingen drankjes naar de DJ gooien. Weinig mensen waren maar echt enthousiast over housemuziek. Bij house werd een hoog-tepunt bereikt tegen de afkeer van de popmuziek. Men maakte zich veel zorgen gemaakt over het drugsgebruik op houseparty’s, de politie treedt vanaf 1989 harder op tegen drugs. Eind 1989 worden houseparty’s in Amsterdam verboden. Een deel van de housescene valt tijdelijk stil. Na 1991 is de acid-house op zijn retour. Andere housevarianten ontstaan. Zoals ik al eerder noemde is dit techno, de stijl is kil, strak en futuristisch. Het is 20 : Jong!

1950-2000, Kitty de Leeuw.

5

Dj Joost van Bellen. uit: Jong! fotografie: Cleo Campert

5

soms meer luister dan dansmuziek, maar al snel ontstaan hierin varianten waarin wel gedanst kan worden. Techno kan je weer zien als een alomvattende stroming waarin veel substromin-gen passen. In die tijd wilden mensen gewoon dansen, want de werkelijkheid is vermoeiend en zwaar, gewoon even weg uit de sleur. De flyers die werden uitgedeeld om de feesten aan te kondigen, werden als eerste voorzien van een lieveheers-beestje, dit als een soort icoon van de vrijheid. Deze werd later vervangen door de smiley (afb. L). Deze kwam tegelijkertijd op met de acid, het was ook een duidelijk herkenningspunt dat bij deze stroming hoorde. “Je kunt de smiley misschien wel zien als het laatste dominante symbool van deze jongerencultuur, een symbool dat in tegenstelling tot haar voorgangers is ontdaan van de (ouderwetse) politieke lading. De smiley als het gezicht van de happy generation die zich onderdompelde in het nu.”21

De generatie van de jaren ’90 is de generatie die de meeste vrij-heid heeft gekregen. Hiernaast werd je ook overdonderd met input uit verschillende nieuwe media. Je kreeg de commerciële televisie, het internet kwam groots opzetten en er bestonden ineens heel veel magazines. Je kon tussen zoveel verschillende dingen kiezen. Dit werd al een lifestyle op zich. Dit is ook terug te zien in de bergen flyers die toen op kwamen zetten. Er waren zat keuzes aan feestjes, je raakte verwend.

“De vele feesten die ontstonden in de jaren ’90 en die nu nog steeds elk weekend heel erg belangrijk zijn, laten zien dat de cul-tuur zich niet ontwikkeld heeft in een algemeen aanvaardbare norm. Iets wat vernieuwend is, plaatst zichzelf per definitie bui-ten de heersende cultuur en soms buibui-ten de heersende moraal.”22

Dan krijg je te horen dat de jeugd niet deugt en dat er van alles mis is. De subculturen leven op dit moment meer dan ooit. De stromingen elektronische muziek, waaronder house en techno 21 : Flyer’dam;

Rotterdamse flyercultuur van de jaren 80 tot nu. Tekst: The La Rivière tapes, op Mike van Gaasbeek’s SONY MICROCASSETTE-CORDER M-450 CLEAR VOICE PLUS.

22 : Flyer’dam; Rotterdamse flyercultuur van de jaren 80 tot nu. Tekst: “Zet ons nou op die Flyer!” Tekst: Geert Mul.

0

1

ook valt, zijn: electro, techno, hardtechno, schranztechno, mi-nimaltechno, terror, hardcore, oldstyle, jumpstyle, hardstyle, trance, hardtrance, goatrance, psytrance, tekno, electronica, club, house, drum ’n bass, dubstep, neotrance. Zo zijn er nog wel meerdere varianten. Vele hiervan overlappen elkaar en zal je ook samen terug zien op een avondje uit. Het wordt niet meer in een apart hokje gestopt en het is voor mijzelf lastig op te noemen wat ik nu hoor op een avond. Is het rustigere techno of toch meer opzwepende minimal techno? Daarop is lastig een antwoord te geven.

2

3

Helaas zijn flyers meestal gemaakt van papier en is er eigenlijk nog niet een betere oplossing voor het maken van een flyer gevonden, op de digitalisering na, alleen haalt de digitalisering het toch niet bij de charme van een tastbare flyer, wel zullen er varianten komen op de flyer. Zoals je nu al in je mailbox een nieuwsbrief ontvangt met hierin een digitale flyer, zal je deze binnenkort waarschijnlijk ook via je telefoon kunnen ontvangen. En dan zowel in je mailbox als op je telefoon, niet alleen een af-beelding, maar dan meer een animatie. Is het eind van de flyer in zicht nu de digitale omgeving zo belangrijk is? Waarschijnlijk niet. Mensen kijken wel op internet wat er te doen is, maar ze pakken nog steeds de flyers. Flyers zullen altijd blijven omdat ze goedkoop, snel en effectief zijn. Het internet laat je niet meer van je bureaustoel afkomen, dus laat je een flyer sneller aan je voorbij gaan. Mensen vinden het toch leuk om ze te verzame-len, zeker als deze er leuk uitzien.

Sinds 1987 zijn er veel veranderingen geweest binnen het uit-gaanscircuit. Het groeide gestaag en ging van de underground naar nu de mainstream. Het ging ook zo met het flyerontwerp. De feesten werden groots en commercieel. Alle soorten men-sen kwamen massaal op de feesten af. Het is mogelijk om een tijdlijn te maken aan de hand van flyers en aan de hand van de muziek. Velen vinden een tijdlijn die gemaakt wordt aan de hand van flyers zinloos. Anderen vinden het juist interessant. Een aantal trends die er in de loop der jaren waren en thema’s die herkenbaar waren, behandel ik later.

Feesten worden meer en meer gesponsord. Dit was op een gegeven moment te zien op de flyers, je zag een sponsor op

4

5

de flyer staan met de prijs van het feest, terwijl een ander feest waar geen sponsor bij betrokken was, net zoveel kostte. Terwijl je dan juist denkt dat de gesponsorde feesten een lagere entree moeten vragen. De commercialisering begon toe te slaan en deze is tot op de dag van vandaag nog aanwezig.

The flying squad is een distributiebedrijf gespecialiseerd in flyers werkzaam in Groot Brittanie. Deze is in de loop der jaren gigantisch gegroeid van een aantal mensen die na een feest flyers uitdelen, tot nu met vijf fulltimers en nog 20 medewer-kers. In Nederland heb je een soortgelijk bedrijf genaamd APE. Dit bedijf heeft nog veel meer medewerkers, van stadspromo-tie tot promostadspromo-tie na een feest. Er worden flyers in A5 zakjes uit-gedeeld. In Nederland heb je nu ook het APE magazine waarin fotoreportages, interviews met promoters en vooral veel reclame staat.

Muziek is niet meer het grote sleutelwoord in grote clubs en op feesten, het is marketing en merchandising dat bij sommige organisaties de overhand neemt. Logo’s zijn nu lifestyle sym-bolen geworden. Logo’s van clubs komen nu ook op t-shirts terecht en in magazines als full color glossy advertenties. Veel organisaties zijn tegenwoordig grote bedrijven geworden. In Nederland heb je gelukkig nog veel kleine organisaties waarbij het niet alleen om de marketing draait. In Groot Brittanie heb je Cream, The Ministry of Sound en Fabric. Ook heb je organi-saties waaruit een club ontstaat: ik noem Cocoon uit Duitsland en in Nederland heb je ID&T dat meer is dan alleen een party organisatie.

Distributie

Merchandising

 Now&Wow, Rotterdam. Ontwerp: 75B



In the Sublime exhibition in Manchesters Cornerhouse en in the Victoria en Albert Museum in Londen zijn al flyercollecties ten-toongesteld als een deel van een streetstyle show in 1994.23

Afgelopen zomer had je in Rotterdam de tentoonstelling Fly-er’dam. Beiden een terugblik op wat er was geweest en aan de hand daarvan kon je trends zien die aanwezig waren in een bepaalde tijd bij het flyerontwerp.

Tegenwoordig wordt er niet meer gezocht naar flyers in kleine winkeltjes die een bijzondere art-work hebben. Zij zijn niet goed en boeiend meer dus worden ze ook niet meer echt verzameld en niet meer naar omgekeken. Een flyer laat ook al niet meer zien dat als een flyer goed is, dat de club dan automatisch ook goed is. Als je met iemand praat die er al vanaf het begin bij is dan wordt er gezegd: “Toen de dance echt groot werd, werden flyers erg ingewikkeld, full color, heel duur en dubbelzijdig, zelfs op karton.” Dat zegt Tomato’s (ontwerpbureau/kunstenaarscol-lectief uit Engeland) Simon Taylor. “Ze lijken op platenhoezen op hun eigen manier en op de één of andere manier waren ze niet interessant omdat ze toch over iets gaan dan over het feest zelf.” En zo gaat hij verder: “Flyers zijn crap op het moment, ze gaan door een erg saaie periode op het moment.” Jim Hol-lingshead van Verso in Manchester die ontwerpt voor de lokale club Sankey Soap zegt: “De gouden periode was eind jaren ’80 en begin jaren ’90 toen het ontwerp nog anoniem was en de clubs nog het goede gevoel hadden.“ 24

Voor het tijdperk van de computer werd er veel met knip en plakwerk gemaakt. Eigenlijk alles want er was geen andere manier. 23 : High Flyers,

club rave party.

24 : High Flyers, club rave party.

Exposities

Dertien in een dozijn

Digitale revolutie

 Gaynight in club Berghain, Berlijn



Totdat door Piet Schreuders de Xerox werd ontdekt. Hierop kon je kopiëren en daarbij kon je het beeld negatief maken en po-sitief. Het was fantastisch wat dit apparaat kon in die tijd. Je wilde een flyer maken en het was in die tijd veel goedkoper om met de Xerox aan de slag te gaan dan om te gaan adverteren in kranten of in tijdschriften. En aan de andere kant was dit ook niet mogelijk omdat veel van de housefeesten in zijn beginda-gen niet bekend mochten zijn bij de autoriteiten. Halverwege de jaren ’80 verloor de Xerox zijn populariteit. De computer deed zijn intrede, het programma Quark Xpress werd een feit. De Apple Macintosh kwam op de markt waarmee met Quark Xpress gewerkt kon worden.

Rond 1986 deed de Macintosh zijn intrede, een ware revolu-tie in het grafisch ontwerpen. Wat je zag op het scherm, dat kwam er ook daadwerkelijk uit. “What you see is what you get” was het uitgangspunt van de Mac. Als je handig was met de computer dan kon je al snel flyers ontwerpen. En dat ging ook sneller dan voorheen met het kopieerapparaat. Er kwamen ook meer feesten en bij elk feest moest een flyer komen. Er werd ooit gezegd dat door de introductie van de computer er geen papier meer gebruikt zou worden. Maar er werd meer papier dan ooit tevoren gebruikt omdat alles uitgeprint en opgeslagen en gearchiveerd moest worden. Iedereen kon op een gegeven moment flyers ontwerpen en aanleveren bij de drukker. Er was elk weekend wel een feestje en met het succes van de feesten steeg ook het budget voor het drukwerk. Er kwamen bijzonde-re papiertjes, full color printjes wabijzonde-ren niet meer weg te denken en je kon ook met metallic inkten en stansvormen aan de slag. Voor iedereen was nu wel een full color printje bereikbaar. De slordigheid van het kopieertijdperk maakte plaats voor mooi grafisch ontwerp, vaak verricht door studenten van kunstacade-mies of beginnende ontwerpers.

0

afb. M

afb. N

1

De flyer communiceert een code, een sfeer een identiteit of een fascinatie. Het is de beeldcultuur die de consument moet verleiden deel te nemen aan een feest of festival. De flyer vangt geluid in inkt en verf. Tijdens het flyeren worden er veel niet aangenomen. Dit weet ik uit ervaring omdat ik regelmatig zelf flyers uitdeel. Het is een bepaalde code die je uitdeelt en als je de flyer niet aanneemt dan wil je de code niet doorbreken. En dat aspect van een flyer maakt hem zo boeiend, want ook al blijf je thuis, dichter bij het geluid en de identiteit van een club of feest kan je niet komen.25

Trends van flyers zijn moeilijk op te noemen. In Flyer’dam was het lastig om een chronologisch beeld te maken aangezien de meeste flyers niet voorzien waren van een jaartal bij de datum. Een trend die je de laatste tijd veel ziet, en niet alleen bij flyers, zijn collages. Veel bloemetjes en vrolijke beelden die ergens uitspringen. Dit heeft de laatste tijd heel erg de overhand genomen. In de beginperiode zag je veel flyers in verschillende vormen om een flyer aantrekkelijk te maken, zoals het vouwen van huisjes en vliegtuigjes, een flyer die fungeert als ketting, ik noem maar een dwarsstraat, die zie je niet meer zoveel. Ik kreeg een tijd geleden een flyer in mijn handen gedrukt die als een kotszakje moest dienen zoals je die in het vliegtuig ook zit (afb. M).

Dit is er wel eentje die boven de rest uitspringt. Wat je de laat-ste tijd tegenkomt en wat meer een manier van communiceren is, is een naam of alleen een adres van een website die op de flyer staat en de rest van de informatie op de website zelf. Een voorbeeld hiervan is het Amsterdam Dance Event die dit jaar met dit gegeven heeft gewerkt (afb. N).

25 : Flyer’dam; Rotterdamse flyercultuur van de jaren 80 tot nu. Tekst: Dwarrelen, auteur; Siebe Thissen.

Code

Trends

2

afb. P

3

Flyers neem ik niet altijd meer mee omdat het over het algemeen niet meer interessant is wat ik zie. Zoals ik al eerder noemde is er alleen een club in Berlijn waar ik altijd een flyer van mee moet nemen.

Simpel en sober lijkt op dit moment de trend bij andere flyers die ik zie. Er zal ongetwijfeld (hopelijk) weer een trend komen waarin je flyers tegen gaat komen in een stijl waarvan je achter-over slaat omdat het ontwerp super is.

Welke ik laatst tegenkwam op een website van een platenlabel, is al van een tijdje terug. Maar dit zijn flyers die dienden als kleurplaten (afb. P), deze kon je dan weer teruggeven aan het label. En dit is ook gebeurt. De interactie tussen de organisatie en de bezoeker is leuk. Op deze manier bewaar je een flyer ook omdat je er wat leuks mee hebt gedaan en mensen praten er over.

Het lijkt ook dat de creativiteit in het flyerontwerp verdwenen is. Ik zie een hoop leuke flyers, maar geen flyers waarbij ik dus stijl achterover sla. Het is zelfs zo erg dat een bekende van mij een flyer uit het buitenland tegenkwam, die verdacht veel lijkt op een flyer van een technofeest dat in de Melkweg wordt gehouden. (Zie afb. O op de vorige pagina)

Om terug te komen op het boek Flyer’dam waarin de flyers van de jaren ’80 tot nu uit Rotterdam geselecteerd en geor-ganiseerd zijn, wil ik hieruit een aantal trends opnoemen die hierin getoond worden liefde, sex, rave, comic, smileys, sam-pling, Rotterdam, cut outs, vhs, as seen op tv, het koningshuis en branding.

Zoals ik al eerder aangaf in dit hoofdstuk werd het gemakkelijker om flyers te maken en er werd heel erg veel geëxperimenteerd. afb. P

4

Comic

Liefde

5

Misschien is dit nu niet meer het geval omdat het ontwerpen op de computer een gewoonte is geworden. Alles moet sneller in elkaar gezet worden, we leven in een haastige maatschap-pij en misschien is dit te reflecteren op het flyerontwerp. Juist omdat er zoveel feesten zijn, zal je je moeten onderscheiden van de rest. Een feestje bezoeken is normaal geworden. De ene persoon gaat naar de kroeg, terwijl de andere in een donkere club de hele avond staat de dansen. Wat is het verschil? Tegen-woordig niets meer. In de begintijd had de flyer iets speciaals en magisch over zich heen hangen. Je kreeg een uitnodiging voor een feest waar niet iedereen mocht komen, maar jíj wel. Ik denk opeens terug aan mijn tijd op de basisschool. Iemand was jarig en het was heel bijzonder als je op zijn/haar verjaardag mocht komen, omdat niet iedereen werd uitgenodigd. Ik zie het verschil niet. Nu kan je overal naartoe, je pakt een flyer, kiest een feest uit en je gaat erheen. Pas als het feest uitverkocht is, vis je achter het net.

Als je de flyer nu uit de context van een feest haalt, dan komt deze al snel als een folder in de maatschappij terecht. Een poli-tiek geladen flyer gaat tijdens de verkiezingen of gemeente-raadsverkiezingen een stuk langer mee dan een partyflyer. Een partyflyer moet je lokken. En in wezen is er niet veel verschil met een politieke flyer. Een politieke flyer brengt informatie over aan mensen die gaan stemmen. Hierop staan van de betref-fende partij de doelen en wat zij willen bereiken. Dat moet een persoon over te halen om zich achter die partij te scharen. Het is aantrekkelijk op een andere manier.

Een partyflyer is eerder een beleving, je wilt ergens naartoe, het is mooi en je wilt erbij horen. Hetgeen meemaken waartoe

Folder

VHS



Het koningshuis

Smiley

Sampling



je je aangetrokken voelt, even een dag weg uit de gangbare maatschappij. Een politiek geladen flyer maakt serieuze zaken duidelijk, wil je laten nadenken. Het verschil tussen deze twee is ondanks de totaal verschillende uitgangspunten heel erg klein. Een feest is daarentegen een beleving. Alles wordt uit de kast gehaald om een perfecte avond neer te zetten. Het publiek is ook kritischer geworden. Hoe is het geluid? Hoe draait de DJ? Hoeveel kost een biertje? Hoe is het klimaat? Is de entree duur? Is het niet te druk? Dit zijn allemaal vragen waar een bezoeker een antwoord op wil hebben. Is het geluid slecht? Dan lees je dat wel terug de volgende dag op een forum. Je gaat nu niet meer even een avondje dansen. Er moet aan een aantal eisen worden voldoen. En nu praat ik over een clubavond. Pak je een festival erbij, dan moet echt alles kloppen. Het begint al bij een vroege vogels kaartje, wat inhoudt dat je al heel veel maanden van tevoren een kaartje voor een goedkopere prijs dan de re-guliere prijs kan kopen. Dan komen de reclames op tv, je wordt gelokt naar een droomwereld waar alles perfect is. En de flyers zijn echt geen stukjes papier, maar hele boekjes waar de glitters letterlijk vanaf knallen. Zo’n boekje kwam ik ongeveer zes jaar geleden als aankondiging voor een festival tegen. Het festival heeft een thema, een kloppend concept. Wat je terugziet in de reclame en in de flyer, dat zie je ook terug als je aankomt op het terrein. De aankleding is perfect, er zijn dansers en entertai-ners. Kortom, vergelijk het met een pretpark. Zo uitgedacht zijn sommige feesten en festivals. Dát is pas weg uit de dagelijkse sleur. Als je dit plaatst naast het ontstaan van een klein miniscuul flyertje die je krijgt om toegang te krijgen voor een illegaal feest in de jaren ’80, zie ik een grote ontwikkeling. Maar waar het om draait, namelijk de muziek is in de loop der jaren nog steeds hetzelfde.