Online Amsterdam Time Machine en het oude Amsterdamse dialect: Van het Kalverstraats tot het Duvelshoeks

Het Amsterdam van de 19e eeuw

telde bijna 20 verschillende

socio-lecten. Met het project

Amster-dam Time Machine maakt het

Meertens Instituut een

recon-structie van de taal van deze tijd.

Sinds H.G. Wells de menselijke fantasie prik-kelde met het idee van tijdreizen, hebben velen van ons ervan gedroomd om naar een andere tijd te gaan en ons onder te dompelen in de beelden, kleuren, vormen en klanken van die periode. In-middels ligt dit binnen onze mogelijkheden, hoe-wel anders dan de manier waarop Wells het zich eind negentiende eeuw had voorgesteld. In onze tijd is de computer de tijdmachine, en hij laat ons niet daadwerkelijk naar een vierde dimensie rei-zen, maar presenteert een virtuele reconstructie van het verleden.

Digitale reconstructie

Voor die reconstructie hebben we gekozen voor het Amsterdam van de negentiende eeuw. De Amsterdam Time Machine (ATM), gefinan-cierd door CLARIAH en gecoördineerd door Julia Noordegraaf (UvA), is gebaseerd op een ge-detailleerde kaart met kadaster- en bevolkings-gegevens, die aan elkaar worden gekoppeld via HisGIS van Hans Mol (Fryske Akademy). Het Meertens Instituut wil binnen ATM een re-constructie maken van de negentiende-eeuwse Amsterdamse dialecten. Daardoor hopen we het realiteitsgehalte te kunnen testen van de 19 ver-schillende Amsterdamse ‘tongvallen’die volgens een boek van de taalkundige Johan Winkler uit 1874 aan het begin van de negentiende eeuw werden gesproken. Met ‘tongvallen’ worden so-ciolecten bedoeld, lopend van het Kalverstraats, ‘het beste en welluidendste amsterdamsch’ tot

het Duvelshoeks, dat ‘in zijn platste platheid, doormengd [was] met tal van woorden uit de dieve- en bedelaarstaal’.

Van lang niet al deze tongvallen geeft Winkler voorbeelden. Binnen ATM gaan we de gegevens aanvullen met zoveel mogelijk gelokaliseerde data. We beschikken bijvoorbeeld over een groot aantal bronnen van het Amsterdamse Bargoens. Ook hebben we veel informatie over Jiddische leenwoorden in het Amsterdams, die globaal ge-lokaliseerd kunnen worden in het ‘Jodenhoeks’.

Waar is het origineel?

Prachtig materiaal levert ook een vragenlijst op die W.W. van Lennep en J.A. Alberdingk Thijm in 1877 aan een groot aantal Amsterdammers hebben voorgelegd. De meeste vragen betreffen de uitspraak. Zo bleek ‘ij’in ‘mijn’of ‘ijs’op vier

verschillende manieren te worden uitgesproken: als ‘èè’, ‘aa’, ‘ei’en ‘aai’. Die laatste uitspraak is sinds eind twintigste eeuw heel verbreid geraakt en valt onder het zogenaamde Poldernederlands. De door Van Lennep en Thijm gepubliceerde sa-menvatting van de antwoorden zijn heel waarde-vol. Maar wat zouden we graag de originele antwoorden met gegevens van de informanten willen terugvinden. Vooralsnog zijn we daarin niet geslaagd, maar wie weet heeft u als lezers van E-data een tip waar ze zijn te vinden... Eind september / begin oktober vond de Time Machine 2018 conferentie plaats in het Tech Con-vention Center in Lausanne, Zwitserland. Meer informatie over dit event staat online: conference.timemachine.eu.

create.humanities.uva.nl

INHOUD

2

Project van CentERdata toont potentieODF

3

In gesprek met Lora Aroyo over context

4

Virtual reality biedt wereld aan nieuwe data

5

Online databankPAN

toont al 11.500 objecten

5

De voordelen van persis-tent identifierORCID

6

Sinds kort beschikbaar en de actuele agenda

7

In gesprek met jong talent Chris Dijkshoorn

8

‘Den lezer heil’, aldus Sanders in laatste column

Jaargang 13 | nummer 1 Nieuwsbrief over data en onderzoek in de alfa- en gamma-wetenschappen.

E-data & Research verschijnt drie keer per jaar en wordt mogelijk gemaakt door: CentERdata, CLARIAH, DANS, Huygens ING, de Koninklijke Bibliotheek en het Rijksmuseum.

E-DATA

&

RESEARCH

E-DATA

RESEARCH

oktober

1

Scan deze QR-code met een smartphone om de website van E-data te bezoeken. edata.nl

Online Amsterdam Time Machine en het oude Amsterdamse dialect

Van het Kalverstraats

tot het Duvelshoeks

E-data wordt gratis toegezonden aan relaties van de stakeholders. Ook een uitgave ontvangen? Mail de redactie: edata@dans.knaw.nl. Kom ook 28 november naar de prijsuitreiking van de Nederlandse Dataprijs

zie pagina 2

In 1874 telde Amsterdam 19 dialecten; dialectologe Jo Daan heeft in 1949 in ‘Hij zeit wat. Grepen uit de Amsterdamse volkstaal’ de lokatie van 18 daarvan gereconstrueerd. Credits Jo Daan

RDA-wegwijzer voor sociale wetenschappers

‘Samen voor Open Science’

Meer dan 90 groepen zijn ac-tief binnen de Research Data Alliance (RDA). DANS zocht uit welke groepen relevant zijn voor sociale wetenschap-pers. Ricarda Braukmann

De Research Data Alliance is een internationale en op leden geba-seerde organisatie. Zij zet zich sinds

2013 in om uitwisseling en herge-bruik van data te stimuleren en de bestaande infrastructuur uit te brei-den.

Inmiddels telt de RDA meer dan 7000 leden uit 137 verschillende landen. RDA-leden, voornamelijk onderzoekers en data science pro-fessionals, zijn actief in meer dan 90 groepen en vormen de kern van het werk van deAlliance. Zij werken

aan verschillende uitdagingen op het gebied van data sharing en open sci-ence. Er is dus veel te beleven, maar voor nieuwkomers kan het lastig zijn om een goed overzicht te krijgen van alle ontwikkelingen binnen de

RDA.

Gids naar groepen

OmRDA-nieuwkomers uit de soci-ale wetenschappen op weg te helpen, heeftDANSonlangs eenRDA -intro-ductie samengesteld. De intro-intro-ductie bevat een overzicht van de verschil-lendeRDA-groepen en een wegwij-zer die aangeeft welke groepen het meest relevant zijn voor de sociale wetenschappen.

Zo is er bijvoorbeeld eenRDA-groep die zich bezighoudt met datama-nagement training, een onderwerp

dat steeds meer onder de aandacht komt bij onderzoekers en financiers. Ook het werk van de Data-Disco-verygroep, die onder meer disci-pline-brede tips geeft voor het zoe-ken en vinden van onderzoeksdata, zou interessant kunnen zijn voor een sociale wetenschapper.

In de sociale wetenschappen wordt vaak gewerkt met proefpersonen en persoonsgegevens. RDA-groepen gericht op privacy en ethische as-pecten van het delen van data wor-den daarom als zeer relevant geacht voor onderzoekers uit dit vakgebied. Sociaalwetenschappelijke onder-zoekers met een medische focus kunnen zich aansluiten bij eenRDA -groep specifiek gericht op gezond-heidsdata, en omdat big data een steeds grotere rol speelt in de sociale

wetenschappen is ook deRDA-groep rondom big data meegenomen in de wegwijzer.

De rol van DANS

De volledige introductie met alle

RDA-groepen en hun relevantie voor de sociale wetenschappen is door

DANSsamengesteld in het kader van hetRDAEurope 4.0 project (Hori-zon2020, kenmerk777388).DANS

heeft in dit project de rol als natio-naleRDA-node en als ambassadeur voor de sociale en geestesweten-schappen.

Het rapport en de bijbehorende data-set zijn open access beschikbaar via Zenodo (doi.org/10.5281/zenodo.

1401105). rd-alliance.org