GEOCOMmunicatie 24 over het Kwartair, met het uitsterven van de mammoet en de familie van de uitgestorven dodo, wandelende polen, verdwijnende temperatuurdramatiek, een enorme modderstroom, en een nog enormere waterstroom

GEOCOMmunicatie 24

over het

Kwartair,

met

het

uitsterven van

de mammoeten de familievan de

uitgestorven dodo,

wandelende

_polen,

verdwijnende temperatuurdramatiek,

eenenorme

modderstroom,

en een

nogenormere waterstroom

A.J.+(Tom)

vanLoon*

Inleiding

De laatste mammoeten in

_Europa

In

_{Europa zijn}

tal van mammoetresten

_gevonden,

maar

_{dateringen zijn betrekkelijk}

schaars. Voor

Oost-Europa geldt

dat innog sterkere mate, maarook in Scandinaviëis het aantal

_gedateerde

mammoeten

_beperkt

(7

vande 19 vondsten in

_Noorwegen;

5vande 30 vond-sten in

_Zweden,

7vande 9 vondsten in

Finland,

en 15van de 125 vondsten in

_Denemarken).

Voor West-Rusland_en de drie Baltische staten

(Estland,

Letlanden

Litouwen)

geldt

hetzelfde.Het

_gevolg

is dat

_{vrij goed}

bekendis hoe

het uitstervenvande mammoet

_plaatsvond

omstreeks de

grensPleistoceen/Holoceen in watnu

_{gebieden zijn}

met een

gematigd klimaat,

maardaternog veel witte

plekken

bestaanvoor de

gebieden

waarhet klimaat ookaanhet eind_vande laatste

_ijstijd

nog

betrekkelijk

onaangenaam was.

Het uitstervenvan een

diersoort,

dus ook dievande

mam-moet,wordt in de

_{regel gedefinieerd}

als het

_tijdstip

waarop

het

_jongst

bekendefossiele

_exemplaar

leefde

_(of

beter: stierf). Dat maakt de

_dateringen

van mammoetvondsten

De aarde is

mijn

thuis. Voor wie zou dat beter kunnen

opgaandanvoor een

geoloog.

Enzoben ook ikweer

uit-gezworven, zoals diverse WTKG’ersdat vóór

mij

deden. Ik hebeen nieuw thuis

gevonden

in

_Spanje,

aande

oost-kust,

maar eenpaarkilometer vanaf de kust zodat ik de toeristenhordes kan

_ontlopen,

maarwel kan

_genieten

van de

_{bergen (tegen}

een waarvan onshuis staat,met uitzicht

op

zee),

’s Avonds op het terras- ook inde winter!- de

lichtjes

beneden

_je

_{in het dal zien aangaan,}endesterren

boven

_je

in steeds

_{grotere getale}

zien

_oplichten,

het is haast temooiom waarte

_zijn.

En haast ooktemooiom

tijd

te

bestedenaande

_geologische

literatuur.Toch, temidden vanhet

bij

onshuis vertikaal staandeMesozoïcum,komt soms

(maar

niette

vaak,

en niette

lang!)

het

_verlangen

weerop naardat

_simpele

Kwartair inons

_platte

Neder-land. Vandaar ditmaaleen

_aflevering

die

_geheel

aanhet

Kwartair

_gewijd

is.

(Klein,

1Ö53)

Cepaea silvana silvana

AFZETTINGEN WTKG23 (4), 2002 79

ookzointeressant. Veel vondsten

_blijken

metde hiervoor

gehanteerde

14C-methode niettedateren:ze

_zijn

teoud

(d.w.z.

meerdanca.

_{40.000jaar). Algemeen}

wordt

aange-nomendat die vondstenstammen uit het

Vroeg-Weich-selien,

toenhet

_landijs

over

_{Noord-Europa oprukte.}

Een tweede groep

dateringen geeft

waardenaan vanrondom

30.000jaar. Sedimentologisch

onderzoekvan

afzettingen

uit deze

_{tijd (Midden-Weichselien)}

_gevenaandatertoen in

_{oostelijk Europa tijdelijk}

een

ijsvrij gebied

bestond.

Voor het uitsterven van de mammoetis de derde groep

dateringen

van

_belang.

Deze

_{dateringen wijzen}

_op een

uit-stervenrondca.10.000

_{jaar geleden (in}

feiteeenpaar

hon-derd

_{jaar eerder).}

Erwasechter één

afwijkende datering;

die betrofeen

slagtand

dieopeen

vindplaats

vanartefacten uit de

_{Midden-Steentijd}

_{(Mesolithicum)}

was gevonden.

Aan de

_slagtand

werd

_{lange tijd}

een

gelijke

ouderdom

toe-geschreven (9.780 BP).

Datmomentwerd dan ook

alge-meen

_aangehouden

als hetmomentvan uitstervenvande

mammoetin Noord-en

Oost-Europa.

Dat beeld moest la-terworden herzientoen

dateringen

aangaven dat de

slag-tandeenouderdom hadvan meerdan 38.000

jaar:

kenne-lijk

waren de

prehistorische jagers

op deresten van een veel eerder overledenmammoet

_gestuit,

_enhaddenzede kostbare

_slagtanden

_{meegenomen. Daarmee werd het} uit-stervenvande mammoetweer verin de

_tijd

teruggewor-pen.

Een

groep Finse enEstse onderzoekers

heeft,

mede van-wegeenkele nieuwe

vondsten,

de bekende gegevens nog eensopeen

rijtje

gezet,in het

_bijzonder

voor Estlanden West-Rusland. Ze hebben

_{daarbij vijf kiezen,}

vier stuk-kenvan

slagtanden

en een

botffagment (allemaal

nieuwe vondsten uit

_Estland,

maarwelvanverschillende

locaties)

gedateerd.

Zes monstersblekenteoudvoor

_datering

met

C-14,

een vande kiezen dateerdevan de ‘bekende’

_tijd

van

31.000jaar geleden,

entweekiezenuit centraalEstland

gaveneenouderdomvan 10.000 BP. Daarmee

zijn

dat de

jongste

mammoetresten die bekend

_zijn

uit

noordoost-Europa. Waarschijnlijk

vormden de dierenwaarvandeze restanten

afkomstig zijn,

een

geïsoleerde,

laatste groep die de grensPleistoceen/Holoceen_nognetoverleefde.

Referentie:

3

Dodo

geeft geheim

van taxonomische

posi-tie

_prijs

Hij

heefthet zo’n25

_{miljoen jaar}

wetenuitte

hou-den. Vooral omdat

_hij

- inieder

geval gedurende

de laatste

_{miljoenen jaren}

van

zijn

bestaan

-geen

natuurlijke

vijanden

had. Toen de mens echter eenmaal

zijn pad

kruiste, washet snelmethem

_gedaan:

dedodo,die alleen bekend was van het eiland

_{Mauritius, ging}

zo’n vier-honderd

_{jaar geleden}

ten onderaandenaarvers vlees snak-kende zeevaarders uit

_West-Europa.

De dodowas voor heneen

_{gemakkelijke prooi,}

wantniet alleen kon

_hij

niet

vliegen,

maarookwas

hij

niet

_bang

voor demens. Dat

waseen

gevolg

van

zijn geïsoleerde positie

op het eiland

Mauritius,

datca.7,3

miljoen jaar geleden

ontstond.

Hoeweler

_{goede beschrijvingen}

vandedodobestaan

_(zijn

officiëlenaam was

_{oorspronkelijk}

Didus

_inseptus

maaris

later veranderd in

_{Raphus cucullatus),}

erdiverse

tekenin-genen

schilderijen

van hem

_zijn,

en erzelfs _opgezette

exemplaren

bestaan,was

zijn

taxonomische

_positie

totvoor kort

_onduidelijk.

Dat komt mede door

_{zijn merkwaardige}

uiterlijk,

op basis waarvan

nauwelijks

of helemaalgeen

verwantschap

metandere

vogels

viel aftelezen. Een

der-gelijke

‘vreemde’

_morfologie

is

_overigens

niet_ongewoon

voor soorten diezich

lange tijd geïsoleerd

vanverwanten hebbenontwikkeld. In het verledenwasde dodo op

grond

van

nogal

vage

morfologische

criteria, en somsook min ofmeerintuïtief,door onderzoekers

_{ingedeeld bij}

de

loop-vogels (hoewel sommige

onderzoekers eenandere

ver-wantschap

meendente

onderkennen).

Pasvanafomstreeks

1850 raakten veel onderzoekers ervan

overtuigd,

vooral

op basis van

skeletkenmerken,

dat de dodoverwantwas aan de

huidige duivensoorten,

of anders toch tenminste

aan de

duifachtigen.

Onderzoekersvande UniversiteitvanOxford hebbennu,

samenmeteen

collega

vanhet Museumvoor

Natuurlijke

Historie inLonden,de taxonomische

_positie

vande dodo weten vast testellen.Zededen dat- hoeanders?- aande

handvan DNA datzeverzamelden uit een _bewaard ge-bleven

_kop

en een

_poot.

_{De gegevens daarvan}

_vergeleken

zemethet DNAvan37soorten -deels

uitgestorven

-

dui-ven en

duifachtigen.

Een

_dergelijk

onderzoekwasnog niet eerder

_{uitgevoerd. Op}

basis daarvan konden de onderzoe-kers dan ook eensoort stamboommet de ‘meest

waar-schijnlijke verwantschappen’

vaststellen.

Uit het onderzoek

_blijkt

dat de dodo inderdaad direct

ver-wantis metdeduiven.

_Zijn

meest naasteverwant - _voor

zover

_bij

ditonderzoekkonworden

vastgesteld

- is helaas

inmiddels ook

_{uitgestorven;}

het_gaat

_daarbij

om eenduif

vanhet

naburige

eiland

_Rodrigues,

de

_Rodrigues

solitaire. Demetde dodomeest verwantenog levende

vogel blijkt

de Nicobarduif

_(Caloenas

_nicobarica).

_Opvallend

is dat

een

vogel

waarvandesnavel wel iets weg heeftvan die van eenklein formaat

dodo,

endie ook

_zijn

naam

(

Didun-culus

_{strigirostris)}

ontleentaande

_{oorspronkelijke}

naam

voor de

dodo,

mindernauwmethem isverwant.

Referentie:

6

Polen wandelden

door ijsbedekking

De

_afwisseling

van

glacialen

en

interglacialen tijdens

het Pleistoceen had

gevolgen

voor de

omwentelings-snelheidvan de aarde. Net zoals een

pirouette

van een

ijsdanser

sneller_gaatnaarmate

hij

zich smalleren lan-ger

maakt,

zoneemtde

_{omwentelingssnelheid}

vande aarde toenaarmateer meer massa

_bij

de

_polen

ziten minder

_bij

de_{evenaar.Omdat}

tijdens

de

_glacialen

de

_{ijsbedekkingen}

het

_grootst

warenin de

_poolstreken,

_namde draaisnelheid

vande aardetoendus toe.

Die fluctuaties in de

_{omwentelingssnelheid}

hadden tal_van

gevolgen.

Zo kan de

_diepe

aardmantel worden beschouwd als_{een zeer}visceuze vloeistof.

Vanwege

diegrote

viscosi-teit

reageert

het materiaal in de

_diepe

mantel

_langzaam

_op

veranderingen

in de

_{omwentelingssnelheid (ook}

het man-telmateriaalmoest

_tijdens

de

_glacialen

immers- maardus wel met

_vertraging

- een grotere

omwentelingssnelheid

krijgen).

En dat hadweer

gevolgen

voorde

_precieze

posi-tievandeaswaaromde aarde draait

(die positie

zou

vol-gensdemeestal

gehanteerde opvattingen

ook

_afhankelijk

zijn

vandesprongin de dichtheidvanhet mantelmateriaal op ongeveer670 km

diep,

alsmedevan de dikteen de viscositeitvan de

_lithosfeer),

endus voorde

_positie

van de

_geografische

Noord-en

_{Zuidpool. Tijdens}

het

Pleisto-ceen hebben de Noord- en

Zuidpool

daaromveel meer over het

aardoppervlak gewandeld

danvoor de

ijstijden

het

_geval

was.

Hoe verde

_{polen tijdens}

het Pleistoceen

_wandelden,

is

niet

_precies

nate_gaan,wantde

_{verplaatsingen}

waren re-latief

_gering,

enbovendien

bewegen

de

_geografische

po-len

_{eigenlijk altijd.}

Een ander

_{probleem bij}

het vaststellen

van de

afgelegde

weg is dat het Pleistoceenzokort heeft

geduurd

daterheel

weinig mogelijkheden

bestaanomde

positie

vande

polen

op basisvan

_{paleomagnetische}

gege-vens

_{gedetailleerd}

in kaartte

_brengen

als functievan de

tijd.

Een extra

moeilijkheid

is dat de

_beweging

vande

_polen

over het

_{aardoppervlak afhankelijk}

is van diverse

facto-ren (waarvande

_{belangrijkste}

hierboven

_{zijn genoemd),}

maardat de desbetreffende waarden niet

precies

bekend

zijn.

Dat

_{geldt bijv.}

voor de viscositeit van de

binnen-mantel. De

_Japanner

Masoa Nakada

_(van

de

_Kyushu

Uni-versiteit in

_Fukuoka)

heeft daarom

_berekeningen

uitge-voerd op basisvan verschillendeaannames voor de niet

goed

bekende

_parameters.

Eenvan

_zijn

verrassende conclusies is

_dat,

als wordt

uit-gegaanvande

redelijke veronderstelling

dat de lithosfeer zich

_gedraagt

alseenvisco-elastische

massa, de snelheid waarmee de

_polen

zich overhet

_{aardoppervlak}

verplaat-sen,vooral

samenhangt

metde viscositeitvande

binnen-mantel,

maar

nauwelijks

of niet - zoals

gewoonlijk

wel wordt aangenomen- _vande

dichtheidssprong

in de aard-mantel. Naarmate de lithosfeer dikker

_is,

neemtdie snel-heideveneenstoe.

Referentie:

4

‘Dramatische

_{klimaatomslag’}

wellicht min-der dramatisch

Het Pleistoceen heeft tal van min ofmeer

heftige

klimaatfluctuaties

_gekend.

Een van de sterkste

om-slagen

vond

_{volgens analyses}

_vankoolstof-_en

zuurstof-isotopen

uit mariene

_{organismen plaats}

tussen ongeveer

480.000en 380.000

_jaar.

De als zeerkoud bekende

Els-ter-ijstijd ging

toenover in het als een

opvallend

warm

interglaciaal

bekend staande _{Holsteinien. Die overgang} van zeerkoudnaar

(relatief)

zeer warmheeft

_klimatologen

altijd geïntrigeerd,

want

_volgens

de fameuze ‘curve van Milankovitch’

_(waarin

de astronomische_parameters

_zijn

samengevat

die de

afwisseling

vankoudeen warme

tij-den onder invloedvande

_ontvangen

hoeveelheid

zonne-straling verklaren)

zou erhelemaal niet zo’n dramatische

omslag

moeten hebben

plaatsgevonden.

De vraag is

natuurlijk

of de indirect

_bepaalde

sterke

kli-maatomslag werkelijk

heeft

_{plaatsgevonden,}

ofdater

niet-representatieve

monsters

_zijn

_genomenvoor de

isoto-penbepaling,

of daterwellichtverkeerde

_{metingen zijn}

gedaan,

of dat de gegevens verkeerd

zijn geïnterpreteerd.

Onderzoekvan eenteamvan Russische enAmerikaanse

aardwetenschappers

lijkt

erop te

_wijzen

dat de

_omslag

minderdramatisch is_geweestdan totnutoe_werd

aange-nomen.

De onderzoekers baseren hun conclusie opeen

analyse

van

skeletjes

uit bodemmonstersvan het Baikal-meer in Siberië. In datmeerhebbenze_{boorkemen genomen die}

volgens

heneenniet merkbaaronderbroken

geschiedenis

representerenvan ongeveer580.000-380.000

jaar

gele-den. In de boorkemen troffen ze deresten van talvan

temperatuurgevoelige

organismen

aan, in het

bijzonder

diatomeeën

(kiezelwieren). Op

basis van de diatomeeën

concluderenze dat het

temperatuurverschil

tussen het ElsterienenHolsteinienhelemaalnietzogrootwas,

min-der

_uitgesproken

zelfs dan de

_{temperatuurfluctuaties}

die binnen de

_cyclus

van

Saalien-Eemien-Weichselien-Holo-ceen

(130.000-10.000 jaar geleden optrad).

Deze

_bevinding

is van

belang

omdat de sedimentenvan het Baikal-meer

_algemeen

worden beschouwd als zeer

belangrijk.

Het_gaatomdemeest

_uitgebreide

sedimentaire voorkomens uit het continentale binnenland diewe ken-nen,enbovendien

_geeft

de

_kennelijk

ononderbroken sedi-mentaire

_opeenvolging

veel _{minder kans}

op foute

inter-pretaties

danmonsters dievan verschillende

plekken

op aarde op deeenof andere- indirecte-

wijze

metelkaar

gecorreleerd

worden.

De vraag

rijst

daaromwaaromhetnu

_verkregen

beeldzo

afwijkt

vanheteerderbestaande

beeld,

dat

_grote

tempera-tuurveranderingen

interpreteerde

opbasis van

isotopen-verhoudingen

die lekente

_wijzen

_opzeergrote wisselin-gen in de hoeveelheid

landijs.

Die

_{veranderingen}

in de

isotopenverhoudingen zijn

diverse malen

_bevestigd,

enhet

lijkt

dan ook

_{onwaarschijnlijk}

dat

_daarbij

meetfouten

_zijn

gemaakt.

De

_{interpretatie}

daarvan met

betrekking

tot de hoeveelheid

_{landijs lijkt}

echter welvoor discussie vatbaar. Er

_{zijn bijv. aanwijzingen}

dat die veranderende

isotopen-verhoudingen

ookeen

_gevolg

kunnen

_zijn

van

tempera-tuurvariatiesvanhet oceanische

dieptewater.

De diatomeeënuit hetBaikal-meer

lijken

er_{in ieder} ge-val op te

wijzen

dat deMidden-Pleistocene

ijstijden

in Siberië nietzo

uitgebreid

en zokoudwarenals de Laat-Pleistocene

_ijstijden.

81 AFZETTINGEN WTKG 23(4), 2002

Een modderstroomvan 10 km³

Op vulkaanhellingen

komen vaak modderstromen

voor. Vulkanische

_{uitbarstingen brengen namelijk}

veel

_deeltjes

in de atmosfeer die als condensatie-kemen

_fungeren,

zodat een

_uitbarsting

vaakmet

_heftige

regenval

gepaard

gaat.

Op

de

_hellingen

van de vulkaan

dringt

het_regenwater

_diep

in deverse asdoor,waardoor een

waterverzadigde

massa ontstaat

_{die, bij}

een

aardbe-ving

die met de

uitbarsting gepaard gaat (of

doordatde

hellingen

testeil wordendoor nieuwe

_{as-afzettingen),}

van de

_helling

kan afstromen. Een

_dergelijke

vulkanische modderstroom

(lahar)

kan dramatische

_gevolgen

hebben; in 79n.Chr.verwoesttezo’n lahar de Romeinse stad

Her-culaneum,

na een

_uitbarsting

vande Vesuvius.

In het iets verdere verleden moetenernogveel

grotere

lahars

_{zijn opgetreden.}

Twee Mexicaanse

aardwetenschap-penhebben onderzochtwater18.500

jaar geleden

gebeur-de op gebeur-de

oostelijke helling

vande vulkaan Nevado de Coli-ma.Die vulkaanstortte in

elkaar,

waarna een

afglijding

ontstondwaarvan de

uitlopers

de Stille Zuidzee bereik-ten, 120 km

verderop.

Dat

_gebeurde

in een

opeenvolging

van processen. Eerst ontstonder een massa

gesteente-blokken die zo’n20 km alseensoortsteenlawine

_langs

de

helling

naarbenedentuimelden. Toenkruiste hun baan de

loop

van een

rivier,

de

_Naranjo.

Die rivier

_liep

ter

_plaatse

langs

eenrugvanresistentekalksteen uit het

_Krijt,

deCerro

la Carbonera. Door die barrière werd de steenlawine

ge-dwongen

om te

_buigen,

en de

_loop

van de rivier verder naarbenedente

_vervolgen.

Dat deed desteenmassavoor

nogeenszo’n25

km,

voordat

_hij

-als

gevolg

van eenveel minder steile

_helling,

in het rivierdaltot rustkwam. In dat dal vormde desteenmassazelf ookweer een bar-rière. Het

_mengsel

vangrote

blokken,

zanden

fijne

deel-tjes

was voorhet rivierwater

_{ondoordringbaar,}

zodat zich achter de

_natuurlijke

dam_{een meer}

begon

tevormen.Dat meer,waarinook

_{typische meer-afzettingen}

werden

ge-vormd,

bevattena

verloop

van

tijd

ongeveereenkubieke kilometerwater.Toenwashet

waterpeil

inmiddelszover

gestegen

dat het water

plaatselijk

overde damvan

_puin

begon

testromen,

_waarbij

sneleen

_{diepe doorgang}

werd

uitgeschuurd. Op

het

_hoogtepunt

_vande

_leegloop

vanhet meer

(wat

al snel

plaatsvond)

moet_ongeveer

_{3,5 miljoen}

kubieke meter water per seconde uit hetmeer

zijn

ge-stroomd.Dieenormekolkendewatermassanamookweer allerleistenenenkleinere

deeltjes

mee, waardooreensoort modderstroomontstond.Ook die

_volgde

de

_bedding

van de

_Naranjo

verder

_{stroomafwaarts, waarbij}

steeds meer materiaal uit de

_ondergrond

en van de

_zijkanten

werd

meegenomen.Daardoor

verzesvoudigde

het volumevan de modderstroom zich

_geleidelijk

tot ongeveer 10 km3.

Die enorme,verwoestendemassakwamniettot rust voor-dat de

_monding

vande rivierwasbereikt.

Referentie

1

Smeltwater alseen zondvloed

In de laatste

_{jaren zijn}

ersteedsmeer

duidelijke

aan-wijzingen gevonden

dat het klimaat op aarde

gedu-rendede

_afwisseling

van

ijstijden

en

_{tussenijstijden}

(met

ook daarinweertalloze

_{temperatuurfluctuaties)}

een sterke

wisselwerking

vertoondemethet

_patroon

van zee-stromen, dat op

zijn

beurtweerwerd beïnvloed door

ver-anderingen

in

_zoutgehalte.

Dat

zoutgehalte

werd onder meerbeïnvloeddoorde afvoervanzoetwaternaarzee, dus

ook doorde mate waarin waterop hetland werd

opgesla-gen in devormvan

ijs,

ofwaarin

juist ijs

afsmoltom via smeltwaterstromen alszoetwaterinzeeterechttekomen. De

_{grootste ijskap gedurende}

de laatste

_{ijstijd besloeg}

Noord-Amerika,

endeafvoervansmeltwatervandeze

ijs-kap blijkt grote

invloedtehebben

gehad

ophet

zoutgehalte

in deoceanen.

Bij

het afsmelten verdweener

namelijk

smeltwatervia de

Mississippi

naarde Golfvan

Mexico,

via de St. Lawrenceende Hudsonnaarhet

_noordelijke

deel

vandeAtlantische

Oceaan,

via deMackenzie naarde

Noordelijke Ijszee,

envia de Hudson Straatnaarde Labra-dorzee. De

_gezamenlijke

hoeveelheid smeltwater die via deze rivieren dezeebereikte

bedroeg

gemiddeld

zo’n

100.000_m3

perseconde,

waarbij hoge

afvoeren ongeveer tweemaal zoveelwaterinzee dedenstromenals

geringe

afvoeren.

Erwas

_hierbij

echter

_{weinig regelmaat}

in het

afwaterings-patroonteontdekken. Doordat het

_ijs

naar vorenschoofen zich_weer

_terugtrok,

via steeds anderevormen vanhet

ijs-front,waren de hoeveelhedensmeltwater die via de voor-noemde rivieren_een

_bepaalde

zee

bereikten,

aansterke

wisselingen onderhevig.

Datwasechternogniet alles: het

oprukkende ijs

walstevaakoverde

laaggelegen gebieden

heen waarinzich,

bij

minderver

vooruitgeschoven ijs,

gro-te

_glaciale

merenontwikkelden

(zoals

Lake

_Agassiz).

Dat wateruit diemerenkon dan nietmeergewoonafwateren.

Trok het

_ijs

zich laterweerterug,dan startte ook de

afwate-ring

vanuit dezemerenweer, vaak op eencatastrofale

wijze.

Dat kon

_{gedurende bepaalde tijden}

een

verdrievou-diging (en gedurende

korte

_tijden

zelfs een

vervijfvou-diging) opleveren

van hetsmeltwater dat inzee

terecht-kwam.

Dergelijke

catastrofalestromenmoeten het

zoutge-halte in dezeesterk beïnvloed hebben. Gedurende de

Jonge

Dryas,

aanhet eindevande laatste

_ijstijd,

vonden zulke ca-tastrofalestromen

plaats

doordatde

_temperatuur

in luttele

jaren

enkele

_{graden steeg,}

waardoorenormehoeveelheden

ijs

afsmolten. Soms kwam het

grootste

deelvandatwater terechtin de Golfvan

Mexico,

somsin de

noordelijke

At-lantischeOceaan.

Er komen steedsmeer

_aanwijzingen

dat

temperatuur-stijgingen

in de

ijstijden gepaard zijn

gegaanmet

wisselin-genvanhet

zoutgehalte

in zee,enmethet

circulatiepatroon

van dezeestromen._{Het is nog erg}

onduidelijk

hoe al die factoren

precies

metelkaar

samenhangen,

enhoezeelkaar

precies

hebbenbeïnvloed.Het zieterechter steedsmeer naaruit dateenmaal door afsmeltend

ijs

in

gang

gezette

invloed hadden op versneld afsmeltenvan nogmeer

ijs.

Snel afsmelten leidde dus in feitetotinstabiele

_ijskappen.

Dat verklaart wellichtwaarom

_{temperatuurfluctuaties}

ge-durendehet Pleistoceen vaak veel sneller

_plaatsvonden

dan

op basisvande

huidige

klimaatmodellen isteverklaren.

Referentie:

2

Geraadpleegdeliteratuur

1

_Capra,

L &

_{Mad, J.L.,}

2002. The cohesive

_Naranjo

debris-flow

_{deposit (10}

km3

);

adam breakout flow de-rived from the Pleistocene debris-avalanche

_deposit

of Nevado de Colima Volcano

_(México).

Journalof

Vol-canology

and Geothermal Research

_117,

p.213-235. 2 Colman, S.M.,2002. A fresh lookat

_glacial

floods.

Science

296,

p. 1251-1252.

3

_Löugas,

L.,

Ukkonen,

P. &

_{Hungner, H.,}

2002.

Daling

the extinction of

_European

mammoths:newevidence from Estonia.

_Quatemary

Science Reviews

_21,

_p. 1347-1354.

4

_{Nakada, M.,}

2002. Polar wander caused

_by

the

Qua-temary

glacial cycles

and fluid Love number. earth and

Planetary

Science Letters200,p. 159-166.

5

_{Prokopenko, A.A., Williams, D.F., Kuzmin, M.I.,}

Karabanov, E.B., Khursevich,

G.K. &

_Peck,

J.A.,2002. Muted climate variations in Continental Siberia

during

the mid-Pleistocene

_epoch.

Nature

_418,

_{p. 65-68.} 6

_{Shapiro, B., Sibthorpe, D., Rambaut,}

A.,

Austin, J.,

Wragg,

G.M.,

Bininda-Emonds, O.R.P., Lee,

P.L.M. &

Cooper,

A.,2002.

_Flight

of the dodo. Science

295,

p. 1683.

*Werk-adresvandeauteur: Geocom

_B.V.,

Postbus

_336,

6860 AH

_Oosterheek,

e-mail:tom.van.loon@wxs.nl

Nieuw

_{privé-adres:}

Volle del Portet1 7

bajo

E-03726 Benitachell

_(Alicante)