Survival of the Survival Series.
Conserveringsstrategieën voor
lichtkranten met een intern geheugen
Ellen Jansen
Conservering en Restauratie van Cultureel Erfgoed
Moderne en Hedendaagse Kunst
Master scriptie
2010
Conserveringsstrategieën voor lichtkranten met een intern
geheugen
Ellen Jansen
Marnixstraat 249 HR
1015 WG Amsterdam
Tel: 06-25461679
E-mail: em_jansen@hotmail.com
Studentnummer: 0394661
Eerste begeleiders: drs. Sanneke Stigter en dr. J.P.B.M. de Vries
Co-begeleiders: drs. René Hoppenbrouwers en Gaby Wijers
Amsterdam, 31 mei 2010
Master scriptie
Universiteit van Amsterdam
Faculteit der Geesteswetenschappen
Opleiding Conservering en Restauratie van Cultureel Erfgoed
Specialisatie Moderne en Hedendaagse Kunst
Inhoudsopgave
Inleiding
... p. 7Hoofdstuk 1 Lichtkranten van Jenny Holzer
1.1 Ontwikkelingen in het oeuvre van Jenny Holzer ... p. 9 1.2 Techniek ... p.12
1.2.1 Unex borden ... p.12 1.2.2 Lichtkranten met een intern geheugen ... p.12 1.2.3 Lichtkranten met een extern geheugen ... p.13
1.3 Selections from the Survival Series (1983) ... p.14 1.3.1 Binaire data ... p.15 1.3.2 Componenten die niet aan de printplaat bevestigd zijn ...p.15 1.3.3 Printplaat ... p.15
1.3.4 LED bord ... p.16
1.3.5 Uiterlijk letters ... p.16
1.4 Technische problemen ... p.19
Hoofdstuk 2 Eerste hulp bij kapotte lichtkranten
2.1 Inleiding ... p.21 2.2 Doormeten ... p.21 2.3 Verbindingen ... p.21 2.4 Componenten ... p.22 2.4.1 Elcoʼs ... p.23 2.4.2 ICʼs ... p.24 2.4.3 Transistors ... p.25 2.4.4 Weerstanden ... p.25 2.4.5 Klok ... p.26 2.4.6 Zekering ... p.26 2.4.7 Schakelaar ... p.26 2.4.8 Isolering ... p.26 2.5 Conclusie ... p.26
Hoofdstuk 3 Conserveringsstrategieën voor
Selections from the Survival Series
3.1 Inleiding ... p.27 3.2 ʻTime-basedʼ kunst en authenticiteit ... p.27 3.3 Conserveringsstrategieën ... p.28 3.4 Emulatie ... p.29 3.5 Conserveringsstrategieën voor Selections from the
Survival Series ... p.31
3.5.1 De kern van het werk ... p.31 3.5.2 De mening van de kunstenares ... p.31 3.5.3 Overwegingen aan de hand van het DOCAM beslissings-
model ... p.32 3.5.4 Uiterlijke restricties ... p.33 3.5.5 Ruimtelijke restricties ... p.33 3.5.6 Technische restricties ... p.33 3.5.7 Nieuwe versie ... p.34 3.6 Documentatie ... p.34
Hoofdstuk 4 Logic Analyzer
4.1 Opties voor het analyseren van Selections from the
Survival Series ... p.37 4.2 Logic analyzer ... p.38
4.2.1 De tijdwaarnemingsmodus ... p.38 4.2.3 Binaire versus hexadecimale data ... p.39 4.2.4 Aanvulling output met andere documentatie ... p.39 4.2.5 ʻReverse engineeringʼ ... p.39
Conclusie
... p.41Samenvatting
... p.43English Summary
... p.45Literatuur
... p.47Fotoverantwoording
... p.51Bijlages
...p.53Dankwoord
Graag zou ik de volgende mensen willen bedanken voor hun hulp bij de
totstandkoming van deze scriptie: Paul Klomp, De Oplichters van de Universiteit Twente, Merrick Ketcham en Henry Appleton van Sunrise Systems Inc., Jan
Goezinne, Richard Gagnier van het Musée des Beaux-Arts in Montreal, Marcel van der Sande van het Kröller-Müller Museum in Otterlo, Marianne Brouwer, Sanneke Stigter, Jan de Vries, Gaby Wijers, René Hoppenbrouwers, Tatja Scholte en Stephan van de Kerkhof.
Daarnaast heb ik tijdens deze periode veel gehad aan de steun van mijn familie en vrienden.
Inleiding
Overal om ons heen worden lichtkranten gebruikt als medium om informatie te verschaffen aan grote groepen mensen. Lichtkranten zijn apparaten die een
voorbijschuivende tekst tonen op een elektronisch scherm, waarbij de letters worden gevormd door brandende lampjes. Gezien zij een zeer opvallend uiterlijk hebben, zijn zij uitstekend geschikt om commerciële boodschappen uit te dragen. In de loop der jaren is de technologie van dit soort apparatuur geëvolueerd, waardoor het voor de gebruiker steeds gemakkelijker is geworden om zelf boodschappen te
programmeren. Deze vooruitgang –gecombineerd met de beperkte levensduur – heeft ervoor gezorgd dat lichtkranten op grote schaal worden vervangen.
In de commerciële sector is het een zeldzaamheid om een lichtkrant uit de jaren tachtig tegen te komen, maar in de kunstwereld is het geen uitzondering. Verschillende kunstenaars hebben met het medium gewerkt, maar de belangrijkste en bekendste is Jenny Holzer. In 1983 schreef zij haar eerste tekstreeks voor lichtkranten, waarna er nog velen zijn gevolgd. Helaas brengt het gebruik van techniek in de kunst de nodige problemen met zich mee. De technologie veroudert met de dag, maar het is niet mogelijk het medium zomaar te vervangen.
Een voorbeeld van een vroeg kunstwerk van Jenny Holzer is Selections from
the Survival Series (1983) uit de collectie van het Kröller-Müller Museum in Otterlo.
Doordat er meerdere keren problemen met het werk zijn opgetreden, rees de vraag hoe het werk in de toekomst gerestaureerd moest worden. De specialisten op het vlak van verouderde apparatuur zijn immers op een bepaald moment niet meer te raadplegen en de losse componenten verdwijnen langzamerhand van de markt.
Op dit moment is er weinig literatuur te vinden over lichtkranten, hun elektronische componenten en het verouderingsproces ervan. Deze informatie is nodig om een passende conserveringsstrategie op te kunnen stellen. Omdat de technologie razendsnel veroudert, is inzicht in de techniek, problematiek en
conserveringsmogelijkheden van lichtkranten onontbeerlijk. Het onderzoeksgebied is te groot om alles te kunnen behandelen, daarom is er gekozen om de theorie in deze scriptie louter te baseren op de problematiek van de case study.
Deze scriptie zal verschillende conserveringsstrategieën behandelen voor computergestuurde lichtkranten met een intern geheugen dat is uitgerust met EPROMs. Selections from the Survival Series zal daarbij als case study worden gebruikt. In het eerste hoofdstuk wordt kort besproken wanneer en waarom Jenny Holzer is begonnen lichtkranten te incorporeren in haar oeuvre. In haar werk heeft zij met drie verschillende soorten elektrische lichtkranten gewerkt. Selections from the
Survival Series is een lichtkrant met een intern geheugen. Door diep in te gaan op de
technische specificaties van dit werk, ontstaat er vergelijkmateriaal voor
kunstinstellingen die soortgelijke werken in hun collectie hebben. In dit hoofdstuk wordt ook besproken welke technische problemen er tot nu toe zijn opgetreden.
Het tweede hoofdstuk kan dienen als hulpmiddel om lichtkranten met een intern geheugen voor een korte tijd weer aan de praat te krijgen door problemen op circuit- of componentniveau op te lossen. Dit is echter een oplossing voor de korte termijn. Hierna verschuift de focus naar conserveringsstrategieën die het probleem voor een langere termijn zouden kunnen oplossen. De juiste conserveringswijze kan pas gekozen worden met inachtneming van de ethische consequenties en de mogelijke technische complicaties. Deze kwesties komen daarom ook aan bod. Objectieve technische documentatie zou in de toekomst kunnen dienen als
uitgangsbasis voor conserveringsingrepen. Daarom wordt tot slot de ʻlogic analyzerʼ besproken, een technisch meetinstrument dat elektrische activiteit omzet naar binaire codes.
Met het schrijven van deze scriptie wil ik in de eerste plaats proberen inzicht te geven in alle facetten van de restauratie van een lichtkrant. Door uitgebreid in te gaan op de technische aspecten, kan de communicatie tussen restauratoren en elektrotechnici vergemakkelijkt worden. Door een objectieve documentatiewijze aan te dragen die vastlegt wat de output van het origineel is, ontstaat er een
basisdocument waar men bij alle komende restauraties op terug kan vallen.
Hoofdstuk 1
Lichtkranten van Jenny Holzer
1.1 Ontwikkelingen in het oeuvre van Jenny Holzer
Onbewust is iedereen bekend met het werk van Jenny Holzer (1950, Gallipolis, Ohio). Haar kunstwerken zijn niet alleen te zien in musea, zij infiltreren het straatbeeld en openbare ruimtes zoals casinoʼs en vliegvelden. Bekende
voorbeelden zijn Private Property Created Crime (1985) op Times Square (afb.1) en
Zonder Titel (1995) naast de stijgpartij tussen vertrekhal 1 en vertrekhal 2 op
vliegveld Schiphol (afb.2).Zij vermommen zich in eerste instantie als een commercieel medium, maar de kritische ondertoon van de boodschap geeft de beschouwer stof tot nadenken. Hoewel Holzer in haar vroege carrière ook heeft geëxperimenteerd met schilderkunst, is zij bij het grote publiek vooral bekend om deze zelf geschreven tekstreeksen die – afhankelijk van het kunstwerk – worden opgeknipt in statements of langere fragmenten. De kunstenares schreef haar eerste tekstreeks, Truisms, van 1977 tot 1979.1 Daarna volgden er tien andere series, waaronder de Inflamatory Essays (1979-82), de Living Series (1980-82) en de
Survival Series (1983-85).2 Hoewel elke tekstreeks zijn eigen karakter heeft, kan worden vastgesteld dat zij allemaal een sociale boodschap uitdragen en dat deze boodschap vaak provocerend van aard is.
Er is vaak beweerd dat de kunstuitingen van Holzer sterk geworteld zijn in het Conceptualisme. Hoewel taal bij zowel Holzer als de conceptualisten een belangrijke rol speelt in het oeuvre, kan er een belangrijk verschil in hun esthetisch
gedachtegoed worden aangeduid. In het Conceptualisme wordt het idee van het kunstwerk verheven boven de materiële uitwerking ervan.3 Deze scheiding van vorm en inhoud, die kenmerkend is voor vroege conceptuele kunst, is echter niet aanwezig in het werk van Jenny Holzer. De betekenis van haar kunstwerken hangt sterk af van de situering en het uiterlijk. Door woorden visueel en ruimtelijk te omlijsten, kan de beschouwer de teksten op een multizintuiglijke manier ʻlezenʼ en interpreteren.4
De materiële omlijsting van Holzers teksten is in de loop der jaren
geëvolueerd van low-tech naar high-tech. Aan het eind van de jaren zeventig werden in New York gedeelten uit Truisms op onder andere posters, t-shirts en petjes
gedrukt. Teksten uit de Living Series zijn in de jaren tachtig verschenen op billboards en plaquettes, waarmee een stap werd gezet naar een monumentale manier van tentoonstellen. In 1982 maakte Holzer voor het eerst gebruik van de mogelijkheid om te programmeren voor een elektronisch reclamebord: het ʻSpectracolorʼ bord op Times Square (afb.1).5 Doordat zij gebruik kon maken van lege opslagruimte in al bestaande apparatuur, bleek dit een zeer goedkope manier om haar teksten te profileren.6
Kort nadat zij haar eerste ervaring had opgedaan over het werken met een technisch medium volgde de Survival Series, de eerste tekstreeks die speciaal gemaakt werd voor elektronische lichtkranten. De lichtkranten die in deze
1 Joselit, D., J. Simon en R. Saleci (ed.), Jenny Holzer, Londen, 1999, p.22 2 Ibid., p. 25
3 LeWitt, S., ʻParagraphs on Conceptual Artʼ, Artforum, 1967
Online via: http://www.ddooss.org/articulos/idiomas/Sol_Lewitt.htm (geraadpleegd 1 april 2010)
4 Simon, J., ʻOther Voices, Other Formsʼ in D. Breslin (ed.), Jenny Holzer: Protect Protect, tent. cat.
Museum of Contemporary Art Chicago, Ostfildern, 2009, p.13
5 Op.cit. (noot 1), p.26
6 Buchloh, B.H.D., ʻAn Interview With Jenny Holzerʼ in D. Breslin (ed.), Jenny Holzer: Protect Protect,
beginperiode zijn gemaakt, komen uit de koker van het bedrijf dat het ʻSpectracolorʼ bord op Times Square heeft geproduceerd.7
De keuze van de kunstenares om te werken met lichtkranten als medium is alles behalve arbitrair geweest. Door gebruik te maken van lichtkranten, kon zij bepaalde gedeelten van de tekst benadrukken door bijvoorbeeld de snelheid aan te passen, een woord te laten knipperen of de looprichting te veranderen. In een
interview met Arts Magazine gaat Holzer in op de vergelijking tussen gesproken tekst en teksten op elektronische beeldschermen:
ʻA great feature of the signs is their capacity to move, which I love because itʼs so much like the spoken word: you can emphasize things; you can roll and pause which is the kinetic equivalent to inflection in the voice.ʼ 8
Hoewel deze ʻkinetische klankkleurʼ een belangrijk element is van haar lichtkranten, is er nog een element aan te wijzen dat de beleving van deze kunstwerken beïnvloedt. Normaliter worden lichtkranten louter gebruikt voor reclameboodschappen. Bij het publiek heerst dan ook een zeker
verwachtingspatroon wat betreft de teksten die op zulke elektrische beeldschermen te zien zouden zijn. Door reclames te vervangen door Holzers eigen poëtische teksten, ontstaat er een zeker verrassingselement. Door de combinatie van de plaatsing en het bijbehorende verrassingselement en de gebruikte technische effecten is men zich zeer bewust van de leeservaring. Door deze afstandelijke wijze van beschouwen is men nog beter in staat de tekst kritisch te interpreteren.
Holzers lichtkranten zijn terug te vinden in de openbare ruimte en in kunstcollecties. Wanneer haar werken worden tentoongesteld in kunstcollecties, vervalt het verrassingselement grotendeels en komt de nadruk vooral op de tekst te liggen. Vanwege het feit dat kunstpubliek langer zijn aandacht kan vestigen op afzonderlijke objecten, is het mogelijk de teksten langer te maken en meer nuances aan te brengen. In 1989 vat Holzer de voor- en nadelen van lichtkranten in musea als volgt samen:
ʻWhat I gain outdoors is the surprise that the passerby has from seeing something unexpected, something with my kind of hard content. Thatʼs lost indoors. Itʼs almost impossible to shock an art audience. (...) However, what you gain indoors is the chance to develop a complex presentation of a lot of ideas. The installation can be more complex, the writing can be more complicated, the ideas can be more
elaborated, the emotional tone can be richer, you can have layers. The ʻartʼ might be better.ʼ9
7 Op.cit. (noot 1), p.26
8 Siegle. J., ʻJenny Holzerʼs Language Gamesʼ, Arts Magazine, Vol. 60, december, 1985, p. 67.
9Waldman, D. (ed.), Jenny Holzer, tent.cat. Solomon R. Guggenheim Museum New York,
Afbeelding 1: Jenny Holzer, Private Property Created Crime, 1985, Spectracolor Billboard, Times
Square, New York
Afbeelding 2: Jenny Holzer, Zonder titel, 1995, stijgpartij tussen vertrekhal 1
1.2 Techniek
Jenny Holzer heeft door de jaren heen met verschillende soorten elektrische lichtkranten gewerkt, die grofweg kunnen worden opgedeeld in drie categorieën: UNEX borden, lichtkranten met een intern geheugen en lichtkranten met een extern geheugen.
1.2.1 UNEX borden
Nadat de kunstenares gewerkt heeft met het ʻSpectrocolorʼ bord op Times Square, produceert zij een aantal UNEX borden met delen uit de Survival Series.10 Enkele werken uit deze tijd zijn in museumcollecties terug te vinden, waarbij het opvalt dat de techniek door elke instantie anders wordt benoemd.11 Het systeem bestaat uit een beeldscherm (de UNEX), die verbonden is met een technisch onderdeel dat
magnetische cassettes kan lezen. Op deze cassettes, die numerieke gegevens bevatten, staat de boodschap die op het scherm moet verschijnen. Het scherm is een puntmatrix, waarbij de punten worden gevormd door afgedekte blauwe, rode, gele of groene plastic rondjes. Hierachter bevinden zich lange tl-buizen. Tussen de plastic rondjes en de tl-buizen bevinden zich magnetische schijfjes, die geopend of gesloten kunnen worden door een mechanische arm die horizontaal over het beeldscherm schuift. Wanneer een magnetisch schijfje open schuift, zal de tl-buis door het plastic rondje heen schijnen en is het punt in de puntmatrix geactiveerd.12
1.2.2 Lichtkranten met een intern geheugen
De Survival Series is ook verschenen op lichtkranten met een intern geheugen, geproduceerd door het bedrijf Cybernetic Data Products (CDP). Bij dit soort lichtkranten bestaat de matrix, die de basis vormt van het beeldscherm, niet uit tl-buizen maar doorgaans uit Light Emitting Diodes (LEDs). De kern van de hardware bestaat uit Erasble Programmable Read Only Memories (EPROMs) en een
microcontroller. Op de EPROMs kunnen gegevens worden gebrand, waardoor men ze classificeert als een geheugenchip. De microprocessor incorporeert verscheidene functies, maar de belangrijkste van alle is de mogelijkheid instructies te decoderen en aan andere onderdelen door te sturen.
CDP heeft de data – die Holzer specifiek heeft gemaakt voor deze
technologie – in de broncode van het programma gebrand en op de verschillende EPROMs geschreven.13 De gegevens komen bij het inschakelen van het apparaat dus niet uit een bron van buitenaf, maar uit het programma zelf. Door programmeurs wordt dit proces ook wel ʻhard codingʼ genoemd. Met behulp van een timer kan per moment een signaal naar de EPROMs worden gestuurd. Deze data worden
doorgezonden naar de transistors die zijn bevestigd boven elke kolom LEDjes en de op de andere printplaat aanwezige transistors voor de rijen. De transistors zullen, aan de hand van de doorgekregen data, stroom doorlaten of tegenhouden waardoor er lampjes worden geactiveerd of gedeactiveerd.14
10 Op.cit. (noot 1), p.26
11 Gagnier, R. en A. Noel de Tilly, ʻÉtude de cas – UNEX Sign No. 2 de Jenny Holzer, Musée des
beaux-arts du Canadaʼ, Final Report, zomer 2008, p.6
12 Ibid.
13 E-mailcorrespondentie met Merrick Ketcham, hoofd Grafische Productie van Sunrise Systems Inc.,
woensdag 10 maart 2010.
14 De techniek van deze lichtkrant is bestudeerd met de hulp van technicus Paul Klomp en studenten
1.2.3 Lichtkranten met een extern geheugen
Bij nieuwere lichtkranten maakt Holzer gebruik van een meer ingewikkelde
technologie. Hierbij wordt de lichtkrant of een cluster van lichtkranten aangestuurd door een hoofd PC, waarop het programma en de bijbehorende data staan. De lichtkranten die aan deze hoofd PC zijn verbonden, bevatten een chip die fungeert als een ʻslaafʼ van deze hoofd PC. Mocht er sprake zijn van een cluster, dan communiceert elke lichtkrant apart met de hoofd PC en er kan maar één chip tegelijkertijd contact maken.15
Afbeelding 3 en 4: Unex bord. Jenny Holzer, Unex Sign Nr. 2 (Selections from the Survival Series),
1983-1984, Musée des Beaux-Arts du Canada, Montreal
Afbeelding 5 en 6: Lichtkrant met een intern geheugen van EPROMs. Jenny Holzer, Selections from
the Survival Series, 1983, Kröller-Müller Museum, Otterlo
Afbeelding 7 en 8: Clusters van lichtkranten met een extern geheugen. Jenny Holzer, Berlin Neue
Nationalgalerie Installation, 2001
15 Onderdeel ʻLED Installationʼ , geschreven door Merrick Ketcham, op de website
1.3 Selections from the Survival Series (1983)
Het werk Selections from the Survival Series (1983) uit de collectie van het Kröller-Muller Museum in Otterlo is een computergestuurde lichtkrant die werkt met een intern geheugen. Het werk is aangekocht bij Galerie ʼt Venster in Rotterdam, die het via de Barbara Gladstone Gallery in New York naar Nederland heeft gebracht.16 Het behoort niet tot een serie, er bestaan echter wel verschillende lichtkranten met delen uit dezelfde tekstreeks.17 Het werk bestond al voordat het naar het Kröller-Muller Museum werd gehaald, maar het is onduidelijk hoe het precies in de galerie terecht is gekomen. In overleg met de kunstenares is Selections from the Survival Series opgehangen in het cafetaria van het museum, omdat juist op deze plek een schril moralistisch contrast ontstaat tussen de consumptiemaatschappij en de teksten van Jenny Holzer.18 Een bijkomstigheid is dat het werk zeer hoog in een doorgangsruimte van het museum is gehangen, waar iedereen – niet alleen de bezoekers van het cafetaria – het werk goed kan bekijken. De plaatsing van de lichtkrant draagt in belangrijke mate mee aan de beleving van het werk, omdat het de intentie van de kunstenares benadrukt. Dat is ook de reden waarom hij sinds de aankoop alleen op deze plek heeft gehangen.19
Afbeelding 9 en 10: Voorkant en achterkant van Selections from the Survival Series (1983)
Afbeelding 11: Still uit digitale opname van Selections from the Survival Series (1983)
16 Restauratie documentatie van Selections from the Survival Series (Jenny Holzer, 1983), Kröller-
Müller Museum in Otterlo.
17 Gebaseerd op informatie uit alle tentoonstellings- en overzichtscatalogi.
18 Telefoongesprek met Marianne Brouwer, oud-conservator van het Kröller-Müller Museum in
Otterlo, 27 mei 2010
Voor Selections from the Survival Series is gebruik gemaakt van een
standaard lichtkrantbehuizing van zwart metaal, die door het bedrijf Cybernetic Data Products vermoedelijk ook werd gebruikt voor meer commerciële aanvragen. Deze behuizing is afgewerkt met strip rode zelfklevende tape. Het beeldscherm bestaat uit rode LED lampjes. Wanneer de lichtkrant functioneert, is er een 13 minuten durende tekst met fragmenten uit de Survival Series te lezen die zich telkens herhaalt (zie bijlage 1) . De tekst loopt niet alleen van links naar rechts, maar ook van boven naar beneden. Andere technische trucs die worden toegepast zijn flikkeringen en
zogenaamde ʻcross-fadesʼ, waarbij teksten langzaam over elkaar heen schuiven en verdwijnen. Het kunstwerk wordt met een stekker op het lichtnet aangesloten.
1.3.1 Binaire data
De basis van informatie in computergestuurde apparaten zoals Selections from the
Survival Series bestaat uit enen en nullen. Omdat er maar twee mogelijkheden zijn -
in het geval van een lichtkrant zijn dat voornamelijk aan (1) of uit (0) - wordt dit systeem binair genoemd.20 Met dit binaire systeem kunnen alle mogelijke gegevens in codes worden weergegeven. Stel dat een EPROM 8 bit groot is, dan betekent dit dat de codes bestaan uit acht binaire cijfers (binary digits, of bits). De hoeveelheid bits bepaalt ook de hoeveelheid gegevens die het apparaat kan bevatten.21
Het voordeel van de binaire codes, is dat zij een duidelijk en zeer objectief beeld geven van wat er gebeurt in het circuit. In het geval van een lichtkrant, kan door het bekijken van de binaire codes geconcludeerd worden welke lampjes er in een bepaalde tijdsspan aan en uit gaan. Deze informatie dient te worden aangevuld met informatie over het exacte moment waarop de LED lampjes aangaan en de snelheid waarmee dit gebeurt. Door te kijken naar de output van de in het systeem geïntegreerde klok, kan worden gekeken op welk moment de signalen worden doorgestuurd.
1.3.2 Componenten die niet aan de printplaat bevestigd zijn
Via het lichtnet wordt de stroom via de schakelaar naar de zekering gestuurd. Vanuit hier gaat de elektriciteit naar de transformator, die de hoge wisselspanning omzet naar een lagere wisselspanning. De gelijkrichter zal hierna de wisselspanning omzetten naar gelijkspanning, welke wordt doorgestuurd naar de stabilisator. De stabilisator reguleert het voltage en omdat dit element nogal warm kan worden, is het op een grote aluminium koelplaat geschroefd. Hierdoor kan de warmte over een groter oppervlak uitgestraald worden, zodat de temperatuur in de metalen behuizing niet zo snel oploopt. De printplaat is direct aan de stabilisator gekoppeld (zie afb. 12 en 13).
1.3.3 Printplaat
Met de hulp van technicus Paul Klomp is vastgesteld dat de printplaat van de lichtkrant met de hand is gemaakt. Op deze printplaat zijn verschillende
computercomponenten vast gesoldeerd (zie bijlage 2 en 3), waarvan het grootste gedeelte bestaat uit ʻIntegrated Circuitsʼ (ICʼs). In deze ICʼs zitten de schakeling en alle andere benodigde componenten geïntegreerd in een plastic chip met een wisselend aantal metalen pootjes die in een fitting op de printplaat kunnen worden bevestigd. Zowel de EPROMʼs (6 in totaal) als de microprocessor en de klok zijn voorbeelden van dergelijke ICʼs. Rondom de ICʼs bevinden zich weerstanden voor
20 Cox, D.R & E.J. Snell, Analysis of Binary Data, New York, 1999, p. IX
21 Malan, D.J., Introduction to Computer Science. How Computers Work, Binary, college aan de
Harvard University (Cambridge, Massachusetts) via:
stroombegrenzing en keramische condensatoren, filmcondensatoren en
elektrolytische condensatoren die allen de voedingsspanning stabiliseren. Om ervoor te zorgen dat de frequentie van het signaal constant blijft, is er een zogenaamd kristal op de printplaat aanwezig (zie afb.14). Enkele componenten zijn via de achterkant van de printplaat aan elkaar verbonden met ʻpatchesʼ: elektrische draden die de communicatie tussen de onderdelen verbeteren. De bovenste rand van de printplaat, die in de aluminium behuizing geschoven kan worden, is afgeplakt met isolatietape (zie afb. 15).
1.3.4 LED bord
Via de transistors op de printplaat die de rijen aansturen, wordt de stroom naar het LED bord toegestuurd. Het bord is, evenals de printplaat, aan de bovenkant beschermd met isolatietape. Op dit bord zijn 672 rode LED lampjes bevestigd, verdeeld over 96 kolommen en 7 rijen. Boven elke rij zijn transistors bevestigd die een signaal uitsturen naar elke kolom. Onder en tussen elke transistor is een weerstand geplaatst voor stroombegrenzing. Onder de LED lampjes is een rij
componenten aangebracht die afwisselend bestaat uit keramische condensatoren en demultiplexers. Deze demultiplexers zetten een enkel signaal om naar een signaal dat naar meerdere kanalen kan worden gestuurd (zie afbeelding 16 en 17).
1.3.5 Uiterlijk letters
Het gekozen font staat standaard ingeprogrammeerd in lichtkranten. Volgens Merrick Ketcham, die tegenwoordig in de functie van hoofd Grafische Productie van het bedrijf Sunrise Systems Inc. de programmering van het werk van Jenny Holzer op zich neemt, wordt het ʻmost standard LED fontʼ gebruikt.22 De normale en cursieve letters zijn allen 5 bij 7 lampjes groot. Op sommige momenten in de 13 minuten durende tekst heeft Holzer gekozen voor een lettertype dat op de verticale as een dubbele rij actieve LED lampjes heeft. Deze tekst is geschreven in hoofdletters met een lettergrootte van 10 bij 7 lampjes (zie bijlage 4).
Afbeelding 12: De manier waarop de stroom via de schakelaar naar binnen komt
Afbeelding 13: De stroom gaat via de gelijksrichter en de stabilisator naar de printplaat
Afbeelding 15: Opbouw van de printplaat, van bovenaf gezien
Afbeelding 17: Demultiplexer en keramische condensators onder de kolommen met LED lampjes
1.4 Technische problemen
De techniek die gebruikt is voor Selections from the Survival Series bleek helaas relatief snel te verouderen. Op de lichtkrant zelf is een garantie gegeven van slechts één jaar en voor een dergelijke techniek wordt normaal gesproken een levensduur van 10 jaar gegarandeerd. Opvallend genoeg vertoonde het werk uit de collectie van het Kröller-Müller exact na 10 jaar zijn eerste gebreken.23 Het object is destijds voor restauratie terug gestuurd naar het bedrijf Cybernetic Data Products, gezien hun specialisten de lichtkrant in 1983 vervaardigd hadden en zij daardoor beschikten over alle belangrijke informatie over het model en de gebruikte techniek.
Na het bekijken van de printplaat is op te maken wat er tijdens de restauratie precies is gebeurd. Allereerst zijn er op een verhoogd stukje printplaat nieuwe decoders/demultiplexers uit 1989 aangebracht. Dit kan geconcludeerd worden, omdat de productiecode op de IC zowel de week als het jaar van fabricage aangeeft. Ook zijn de microprocessor en de naastliggende ʻperipheral interface adapterʼ (die zorgt voor een parallelle input en output voor systemen met een microprocessor) vervangen, gezien deze respectievelijk uit 1986 en 1992 komen.24
Na de restauratie van 1993 heeft de lichtkrant een tijd goed gelopen, maar in 2006 stopte hij met functioneren. Behoudsmedewerker Marcel van der Sande heeft het werk eerst van buitenaf beoordeeld en gemeten. Hierna is de schakelaar, de kabel en de zekering gecontroleerd. Nadat het werk weer onder spanning was gezet, bleek de lichtkrant weer naar behoren te werken. Het defect is waarschijnlijk ontstaan
23 Op.cit. (noot 16)
doordat er een slecht contact was tussen de zekering en de houder als gevolg van oxidatie.25
Helaas duurde het slechts één jaar voordat er nieuwe problemen optraden. Technicus Paul Klomp heeft onder begeleiding van Sanneke Stigter en Marcel van der Sande, vast gesteld dat er slecht contact werd gemaakt tussen het 40ste tandje van de rechter EPROM en de houder. Het verbuigen van het contact bleek
voldoende te zijn om het systeem weer aan de praat te krijgen.26 Helaas vertoonde het werk binnen enkele jaren weer gebreken: eind 2008 waren op de lichtkrant geen hele zinnen en woorden te zien, maar slechts één rij met brandendelampjes. De brandende lampjes versprongen na het aan- en uitzetten van plaats op dezelfde rij. Na het werk voorzichtig open en dicht te hebben geschroefd, bleek het probleem tijdelijk te zijn verholpen.
Tijdens de periode dat de lichtkrant niet meer functioneerde, rees de vraag hoe hij gerestaureerd moest worden en hoe in de toekomst de werking van het kunstwerk te kunnen blijven garanderen. Hoewel Selections from the Survival Series nu weer naar behoren werkt, treedt er –net als bij andere computergestuurde kunstwerken in kunstcollecties – onherroepelijk verdere veroudering van de afspeelapparatuur op. Dit kan de nodige problemen veroorzaken. Veelal begint de aftakeling van het systeem met kleine gebreken die voor de korte termijn verholpen kunnen worden. Het is belangrijk om deze stap te zetten voor men op zoek kan gaan naar een lange termijn oplossing, omdat men tijdens deze korte periode kan zorgen voor correcte, extensieve documentatie. Op deze manier zal er in de toekomst zo weinig mogelijk dataverlies optreden.
Afbeelding 18: Niet functionerende lichtkrant (Selections from the Survival Series), 14 januari 2010
25 Op.cit. (noot 16) 26 Op.cit. (noot 16)
Hoofdstuk 2
Eerste hulp bij kapotte lichtkranten
2.1 Inleiding
Een lichtkrant bestaat uit veel verschillende componenten en er is kennis voor nodig om een mogelijk probleem op te sporen en te benoemen. Allereerst wordt het hele systeem onder de loep genomen, waarna de focus steeds meer komt te liggen op afzonderlijke componenten. De eerste stappen die een restaurator moet zetten bij de behandeling van een defecte lichtkrant met een intern geheugen, is het doormeten van het elektrisch circuit en het nakijken van de verbindingen.
2.2 Doormeten
Met een multimeter, ook wel universeelmeter genoemd, kan het elektrisch circuit worden doorgemeten. Met deze meter is het mogelijk om onder andere de
gelijkspanning in Volt, de stroom in ampère en de weerstand in Ohm te gemeten. Om te kunnen vaststellen of verbindingen nog goed zijn, dient men gebruik te maken van de ohmmeter of de continuïteitstester. Beide functies meten de weerstand, maar alleen de continuïteitstester geeft automatisch aan dat de verbinding nog goed is. Wanneer de weerstand nagenoeg 0 ohm is, zijn er geen gebreken. De multimeter meet echter oneindig veel ohm wanneer de verbinding niet meer volstaat.27
De weerstand kan op twee verschillende niveaus getest worden, namelijk op circuitniveau en op componentniveau. Wanneer een lichtkrant niet meer goed
functioneert, is het van belang op circuitniveau naar het probleem te zoeken. Pas als er een sterk vermoeden ontstaat dat er iets niet klopt, kunnen de componenten worden los gesoldeerd om op componentniveau te worden doorgemeten. Diodes, transistors en kleine condensatoren worden beschouwd als onderdelen die
eenvoudig door te meten zijn, andere onderdelen kunnen lastiger te testen zijn.28 Een spanningsmeting is alleen mogelijk wanneer het apparaat aan staat en het
interpreteren van de meetresultaten vereist behoorlijk wat vakkennis. Mocht er enige twijfel bestaan over de doormeting, is het verstandig een elektrotechnicus of
elektricien te raadplegen.
2.3 Verbindingen
Wanneer blijkt dat de continuïteit in het circuit ontbreekt, loont het om de
verbindingen na te kijken. Om dit veilig te kunnen doen, mag het apparaat niet zijn aangesloten op een stroombron. Het elektrische systeem bestaat uit veel
componenten die aan elkaar verbonden zijn met flexibele bedrading (leidingen) of die met behulp van soldeer een connectie maken. Wanneer een verbinding verbroken is, zal het apparaat dan ook niet (correct) functioneren.
De behuizing van de case study Selections from the Survival Series is, nadat het defect werd geconstateerd, los geschroefd. Omdat de lichtkrant na deze actie weer normaal functioneerde, werd geconcludeerd dat een leiding in het systeem niet goed contact kon maken toen de behuizing nog om het geheel gesloten was.
Controleer daarom altijd of alle leidingen goed vastzitten. Soms wordt contact verhinderd door oxidatie van onderdelen, wat zich uit in het ontstaan van witte
27 Artikel ʻMeten met de Multimeterʼ op
http://magazine.schematheek.net/0905/0905-002/0905-002.pdf (geraadpleegd op 18 april 2010)
metaaloxides.29 Doorgaans wordt alcohol – in het bijzonder isopropanol – gebruikt voor het verwijderen van de oxidatielaag op elektrische componenten.30
Andere verbindingen in het elektrisch circuit worden bewerkstelligd door een klein puntje soldeer, zoals bij weerstanden en ICʼs. Het luistert erg nauw hoe het soldeer wordt aangebracht, omdat slechts op één manier optimaal contact kan worden gemaakt (zie afb. 19). Mocht het nodig zijn te hersolderen, kan het gesmolten residu van de oude verbinding worden opgezogen met een
soldeerpompje. Gebruik voor elektrische apparatuur nooit tinsoldeer met S39
soldeervloeistof, omdat de S39 vloeistof kan zorgen voor ʻkoperrotʼ, ofwel de oxidatie van het koper.31 Normaal gesproken spoelt men dit weg met water, maar bij
elektronica is dit niet mogelijk. Er is speciale harskern soldeer beschikbaar voor dit soort doeleinden, waarbij de hars fungeert als soldeervloeistof.32 Zorg dat de
temperatuur bij het solderen niet te hoog oploopt, gezien dit schade kan toebrengen aan de componenten.33
Afbeelding 19: Correcte en slechte soldeerverbindingen.
2.4 Componenten
Als alle verbindingen goed zijn maar de lichtkrant nog steeds niet naar behoren functioneert, is er waarschijnlijk iets mis met één van de componenten. Ook al zijn deze nog zo stabiel van aard, er is altijd een mogelijkheid dat er een probleem optreedt. Elk onderdeel van het circuit heeft specifieke eigenschappen, waardoor er een typisch schadebeeld optreedt. Er bestaan handige tips om onafhankelijke componenten door te meten en te detecteren wanneer deze aan vervanging toe zijn. Hieronder volgt een overzicht van de componenten die deel uitmaken van
lichtkranten met een intern geheugen, aangevuld met informatie die interessant kan zijn voor restauratoren die met dit soort apparatuur te maken krijgen. Het behoeft geen verdere uitleg dat bij twijfel altijd de hulp van een elektrotechnicus ingeschakeld moet worden.
29 Gesprek met technicus Paul Klomp, 2 maart 2010
30http://www.chemicalnews.ca/isopropyl.html (geraadpleegd 18 april 2010) 31 Op.cit. (noot 29)
32 Op.cit. (noot 27)
33 ʻCybernetic Data Systems, CYB-308 LED Controller. CYB-308 Kit for LED and Prototyping
2.4.1 Elektrolytische condensators (elcoʼs)
Een elektrolytische condensator (of elco) is een condensator met een zeer grote capaciteit, die in een elektrisch systeem doorgaans rondom de ICʼs te vinden zijn om de stroom te stabiliseren (zie afb.20).34 Elcoʼs zijn sterk aan veroudering onderhevig. Wanneer een verouderde elco stuk is, zal de stabilisatie van de voedingsspanning rond de verbruikende componenten niet meer naar behoren werken. Om zeker te zijn dat een elco aan vervanging toe is, kan de weerstand van het component worden gemeten. Vlak voor de meting moet de elco altijd kortgesloten worden, omdat zij de neiging hebben om spontaan spanning op te bouwen. Hierdoor kan er schade aan je meter ontstaan en er kan een verkeerde meting gedaan worden. Het is van belang te weten dat elcoʼs altijd een bepaalde lekstroom hebben, ook als ze nieuw zijn. Begin daarom altijd met de ohmmeter op het laagste bereik. Als de tijd tot ʻoneindigʼ erg kort wordt, kan het bereik tussendoor stapje voor stapje verhoogd worden. Elcoʼs hebben van nature een enorme tolerantie, dat wil zeggen grote verschillen in capaciteit. Als een elco de helft van de tijd nodig heeft om tot ʻoneindigʼ te komen in vergelijking met een nieuwe elco van dezelfde capaciteit, is er daarom eigenlijk nog geen noodzaak tot vervanging. 35
Er zijn bovendien zintuiglijke manieren om te detecteren of het onderdeel vervangen moet worden. Wanneer elcoʼs zes tot twaalf maanden niet gebruikt worden, gaat de oxidehuid zo sterk achteruit dat er een ontoelaatbaar grote lekstroom kan ontstaan. Hierdoor wordt de elco warm, waardoor de lekstroom nog meer toeneemt.36 Dit probleem kan in de praktijk preventief ondervangen worden, door het apparaat eens in de maand aan te zetten. Sony heeft in de periode van 1989 tot 1992 (de periode dat zij zijn overgegaan naar ʻsurface mounted devicesʼ) elcoʼs geproduceerd die extra kwetsbaar zijn voor ontlading na lang stilstaan.37 Wanneer een elco warm wordt, is dit de belangrijkste indicatie dat het onderdeel vervangen moet worden. Ook elcoʼs die bol gaan staan, zijn oud en waarschijnlijk aan vervanging toe.
Mocht er een oude elco in het apparaat blijven zitten, is er een grote kans dat de rest van het systeem er onder gaat lijden. De lekstroom die ontstaat in een elco met een slecht werkende oxydehuid zal bijvoorbeeld erg hoog op kunnen lopen, waardoor er schade op kan treden bij andere onderdelen in het circuit. Bovendien kunnen elcoʼs vloeistof lekken, wat gepaard zou kunnen gaan met corrosie van het componenten of andere componenten op de printplaat.38
Afbeelding 20 en 21: Elcoʼs en hun schematische weergave
34 Gesprek met Marcel van der Sande, behoudsmedewerker van het KMM, 16 februari 2010 35 Gesprek met elektrotechnicus Jan Goezinne, 16 mei 2010
36 ʻDe levensduur van electrolytische condensatorenʼ uit het Philips Service Maandblad, op
http://verdijk.info/tips-en-trucs/condensatoren/cond.htm (geraadpleegd op 18 april 2010)
37 Op.cit. (noot 29) 38 Op.cit. (noot 34)
2.4.2 ICʼs
Integrated Circuits (ICʼs) hebben allemaal een eigen, specifieke functie (zie afb.22). Omdat het lastig kan zijn uit de opbouw van de printplaat op te maken waar de IC precies voor dient, kan met behulp van de productcode op de plastic behuizing uitgebreide informatie worden ingewonnen over de eigenschappen van het
desbetreffende component. Sommige componenten zoals demultiplexers en klokken voeren louter een taak uit en zouden daardoor kunnen worden omgewisseld met nieuwe onderdelen. De microcontroller en de EPROMs bevatten echter alle informatie die nodig is om de lichtkrant aan te sturen op de manier waarop deze is geprogrammeerd, waardoor zij niet zomaar vervangen kunnen worden.
Het kan lastig zijn om te constateren of een IC nog werkt of niet, maar metingen met de multimeter kunnen tot op een bepaalde hoogte inzicht geven. Alle ICʼs hebben veel kleine metalen pootjes waarmee zij contact maken met de fitting. Op de datasheet van het desbetreffende component staat aangegeven wat de functie is van elk afzonderlijk pootje.39 De VDD pin geeft de voeding aan. Bij een IC van 5 volt, moet op de VDD pin hetzelfde voltage staan. Dit kan worden vastgesteld door gebruik te maken van de oscilloscoop. Als het voltage niet gelijk is, kan er een probleem zijn met de stroomtoevoer of met de IC zelf.40
De meeste defecten aan ICʼs ontstaan door menselijke onkunde.
Oververhitting tijdens het vast solderen van de pootjes en statische elektriciteit zijn namelijk de meest voorkomende oorzaken van schade. Het is dan ook aan te raden tijdens het vervangen van een IC een anti-elektrostatisch armbandje te dragen en voorzichtig te solderen.41 De IC kan bovendien maar op één manier in de fitting worden geplaatst. Als dit niet op de juiste manier gebeurt, kan de stroom die door het component loopt grote schade aanrichten.42
EPROMs zijn speciale ICʼs met een karakteristiek schadepatroon. Op de voorkant van de keramische behuizing zit een klein rond stukje kwartsglas waarachter zich de chip bevindt. Het kwartsglas kan UV licht doorlaten en de UV straling zal uiteindelijk de gegevens van de chip wissen. Het ligt aan de intensiteit van de straling hoe lang dit proces precies duurt.43 Om het wissen van gegevens tegen te gaan, plakken producenten vaak stickers over het kwartsglas heen. Het is zaak om de chips te blijven beschermen, gezien deze stickers in de loop der jaren los laten. Helaas moet worden vastgesteld dat EPROMs met de tijd ook vanzelf hun data verliezen; de reden hiervoor kan nog niet precies worden aangewezen.44 Het is daarom uiterst belangrijk het werk goed te documenteren voordat het te laat is. Gelukkig kunnen EPROMs doorgaans elektronisch worden uitgelezen en gekopieerd. De apparatuur om dit te doen is nu nog redelijk gangbaar, maar zal op den duur ook verouderen.45 Deze gang van zaken benadrukt de noodzaak om tijdig EPROMs uit te lezen, omdat anders het programma en de data niet meer te achterhalen zijn.
39 De productcode staat op elke IC aangegeven. De datasheets zijn onder deze code te vinden op
internet.
40 Gesprek met studenten Elektrotechniek van de Universiteit Twente, 8 maart 2010
41 Een elektrostatisch armbandje is bij elke electronica zaak te koop en er zijn verschillende merken
beschikbaar.
42 Op.cit. (noot 33), p.45
43http://computer.howstuffworks.com/rom4.htm (geraadpleegd op 18 april 2010) 44 Op.cit. (noot 29)
45 Op.cit. (noot 35)
2.4.3 Transistors
Transistors vormen een belangrijk onderdeel van het elektrisch circuit, omdat zij schakelen en signalen versterken (zie afb.23). Wanneer zij hun taak niet naar behoren uitvoeren, wordt het signaal verstoord. Transistors zijn over het algemeen redelijk stabiele componenten, maar in bepaalde situaties kunnen er problemen optreden. Wanneer de ingangsstroom in voorwaartse richting of sperrichting te groot is, zal een transistor gebreken vertonen. Bovendien kunnen dit soort onderdelen in bepaalde situaties smelten. Bij het vervangen van transistors moet worden opgelet dat de drie pootjes juist worden gemonteerd, dit is soms moeilijk te zien omdat ze zeer dicht op de printplaat kunnen zitten.46
Afbeelding 23 en 24: Transistors en hun schematische weergave
2.4.4 Weerstanden
Deze componenten zorgen, zoals de naam al zegt, voor een elektrische weerstand (zie afb.25). Wanneer er echter een beschadigde weerstand deel uitmaakt van het elektrische systeem, treedt er ruis op en het is mogelijk dat een schakeling niet optimaal verloopt. Ook deze componenten zijn gevoelig voor een te groot vermogen, gezien zij dan oververhit raken, niet correct meer werken en open kunnen barsten. Bij weerstanden met een grote ohmse waarde kan een extra defect optreden: door vingerafdrukken en vuil is het mogelijk dat het component minder stabiel wordt.47
Afbeelding 25 en 26: Weerstanden en hun schematische weergave
46http://www.philipsradios.nl/tips-en-trucs/condensatoren/elco.htm (geraadpleegd op 18 april 2010) 47 Boere, J., ʻFoutzoeken op component niveauʼ op
2.4.5 Klok
Het klokcomponent in de lichtkrant zorgt ervoor dat op het juiste moment het juiste signaal wordt doorgegeven aan de rest van het systeem. Als de klok niet meer goed werkt, zal dit zijn uitwerking hebben op de informatie die wordt doorgestuurd naar de LED printplaat.48 Het kan zijn dat niet de gehele tekst wordt doorgestuurd, waardoor bijvoorbeeld slechts een statische rij van brandende lampjes te zien is.
2.4.6 Zekering
Selections from the Survival Series blijkt een lichtkrant te zijn waarvoor een speciale
ʻfast blowʼ zekering nodig is. Dit staat doorgaans aangegeven naast de houder van de zekering. Dit betekent dat de zekering een korte tijd (in milliseconden) nodig heeft om de stroom die door het circuit loopt uit te schakelen.49Wanneer een apparaat is uitgerust met een zekering voor een ontoelaatbaar hoog voltage, kan een extensieve stroomtoevoer ongedetecteerd blijven. Doordat er te veel stroom naar elk afzonderlijk component wordt doorgestuurd, kan er blijvende schade optreden aan het systeem.
2.4.7 Schakelaar
Een defecte schakelaar kan de reden zijn dat de lichtkrant niet functioneert. Bij het aanzetten van het apparaat kan men voelen dat er niets gebeurt en dit gaat vaak gepaard met het horen van een ʻlegeʼ klik. Voor de korte termijn kan besloten worden om de schakelaar niet te gebruiken en de draden met elkaar te verbinden, waardoor de lichtkrant aan en uit geschakeld kan worden via de stekker in plaats van de schakelaar. Een andere optie is het aanschaffen en installeren van een nieuwe schakelaar. Het valt niet aan te raden contactspray te gebruiken, omdat producenten hier wonderolie in verwerken. Deze olie zal veel vuil vasthouden, wat een mogelijk gevaar is voor het behoud van de lichtkrant.50
2.4.8 Isolatie
Beide printplaten moeten goed geïsoleerd zijn. Tegenwoordig zit er aan de rand van de printplaat een speciale afwerking, maar in de jaren tachtig is er vaak isolatietape gebruikt om een gesloten circuit te bewerkstelligen. Wanneer de printplaten niet goed geïsoleerd zijn, vloeit de elektriciteit weg naar de geaarde behuizing en ontstaat er kortsluiting.51 Het ligt aan de breedte van de gleuf in de behuizing waar de printplaat in moet vallen, of het mogelijk is om nieuwe tape over de oorspronkelijke isolatietape aan te brengen wanneer hiertoe besloten wordt.
2.5 Conclusie
Het oplossen van technische problemen zorgt ervoor dat de lichtkrant het voor een tijd weer doet. Bij verouderde apparatuur bestaat de kans dat het volgende
technische defect niet meer gerepareerd kan worden, waardoor er gezocht moet worden naar een manier om het kunstwerk voor de (nabije) toekomst te bewaren. Voor computergestuurde kunst, zoals Selections from the Survival Series, bestaan verschillende conserveringsstrategieën. Deze zullen in het volgende hoofdstuk besproken worden.
48 Op.cit. (noot 29)
49 Kuphalt, T.R., All About Circuits: Complete Guide to Electric Circuits, 1996, online via
http://www.allaboutcircuits.com/vol_1/chpt_12/4.html (geraadpleegd op 20 april 2010)
50 Op.cit. (noot 29)
Hoofdstuk 3
Conserveringsstrategieën voor Selections from the Survival
Series
3.1 Inleiding
Technologische vooruitgang is een belangrijk kenmerk van het tijdperk waarin wij leven en nergens worden de implicaties van deze veranderingen zo duidelijk als in de kunstwereld. Daar waar in het alledaagse leven de nadruk ligt op vervanging en ontwikkeling, blijven kunstwerken die gebaseerd zijn op technologie als het ware stil staan in de tijd. Een oude computer kan immers zonder problemen vervangen worden door een nieuwe, terwijl kunstwerken mediumgebonden zijn en niet zonder problemen overgezet kunnen worden. Het gekozen medium zorgt voor een bepaald karakter een uiterlijk, het kan bovendien de boodschap beïnvloeden en geeft een indicatie van de tijd waarin het is gemaakt.
Al vanaf het eind van de jaren negentig van de twintigste eeuw probeert men grip te krijgen op technologische kunstwerken, zodat er een specifieke methodologie voor ontwikkeld kan worden. Hoewel er de laatste jaren veel over dit onderwerp is geschreven, grijpt men vaak terug op oudere baanbrekende artikelen van
bijvoorbeeld Pip Laurenson (Tate Modern, Londen) en Richard Rinehart (University of California, Berkley).
In de artikelen is een algemene tendens waar te nemen. Wanneer restauratoren worden geconfronteerd met verouderde technieken of apparatuur, moeten ethische, esthetische en technische aspecten zorgvuldig tegen elkaar worden afgewogen. Het is zaak een balans te vinden in de verlenging van de levensduur van een kunstwerk en het behoud van het oorspronkelijke karakter van het kunstwerk. Niet ingrijpen is geen optie, omdat specialisten in bepaalde
technieken verdwijnen en onderdelen en apparatuur verouderen en steeds moeilijker te verkrijgen zijn. Uiteindelijk zal zonder ingrijpen het kunstwerk samen met de technologie verloren gaan.
3.2 ʻTime-based artʼ en authenticiteit
Binnen de kunst die gebaseerd is op massatechnologie, vallen verschillende categorieën aan te wijzen. Selections from the Survival Series kan bestempeld worden als ʻtime-based artʼ, omdat het werk computergestuurde elementen bevat en binnen een vastgestelde tijd aan de beschouwer wordt geopenbaard.52 Omdat ʻtime-basedʼ kunstwerken video, dia, film, audio of computers incorporeren, is de hand van de kunstenaar niet meer te zien en rijst de vraag wat men dan precies als authentiek beschouwt. De definitie van authenticiteit binnen deze kunstvorm is complex omdat het niet alleen de ruwe data betreft, maar ook de ervaring van het publiek en de omgeving waarin het werk wordt getoond.53 Dit is radicaal anders dan de vorm van authenticiteit die vanaf de negentiende eeuw is ingeburgerd en die een
52 Deze term en definitie zijn geïntroduceerd door Pip Laurenson in:
Laurenson, P., ʻAuthenticity, Change and Loss in the Conservation of Time-Based Media Installationsʼ, Tate Papers, herfst 2006 Via:
http://www.tate.org.uk/research/tateresearch/tatepapers/06autumn/laurenson.htm (geraadpleegd op 19 mei 2010)
53 Duranti, L, ʻPreserving Authentic Electronic Art over the Long-Term: The InterPARES 2 Projectʼ,
Annual Meeting of the American Institute for Conservation of Historic and Artistic Works, Portland, Oregon, 14 juni 2004
Via: http://cool.conservation-us.org/coolaic/sg/emg/library/pdf/duranti/Duranti-EMG2004.pdf (Geraadpleegd op 19 mei 2010)
duidelijke stempel heeft gedrukt op de restauratiepraktijk. Tot de dag van vandaag zijn er restauratoren die de materiële identiteit van de kunstwerken als uitgangspunt beschouwen. Hierbij wordt elke verandering in de originele (authentieke) staat van het kunstwerk beschouwd als verval.54
Voor ʻtime-basedʼ kunstwerken is het noodzakelijk dat de nadruk op de materialiteit van kunstwerken verschuift. Technische componenten verouderen immers en in dat geval is het wenselijk dat de mogelijkheid bestaat maatregelen te nemen zonder dat het kunstwerk zijn waarde verliest. Zowel Laurenson als Rinehart proberen dit te doen door ʻtime-basedʼ media te vergelijken met muziek. Beide kunstuitingen worden gemaakt in twee verschillende fasen: allereerst zet de kunstenaar zijn ideeën op papier, waarna het werk aan de hand van deze ideeën wordt uitgevoerd. Bij muziek wordt algemeen geaccepteerd dat het werk op
verschillende manieren opgevoerd kan worden (bijvoorbeeld een stuk van Bach voor de piano of celesta), waarbij er niet getornd wordt aan de authenticiteit van de compositie. Er bestaat ruimte voor interpretatie.55 Natuurlijk is het wel noodzakelijk vast te leggen hoe ver men kan gaan. Gezien de meeste kunstenaars nog steeds leven, kunnen zij zelf aangeven binnen welke grenzen interpretaties acceptabel zijn, waardoor er altijd een link gelegd kan worden tussen het werk en de maker.56
3.3 Conserveringsstrategieën
Het is een onomkoombaar feit, dat de technologie van ʻtime-basedʼ kunstwerken veroudert waardoor een restaurator uiteindelijk zal moeten ingegrijpen. De kunstwerken kunnen op verschillende manieren worden aangepast om ervoor te zorgen dat het probleem van verouderde apparatuur wordt opgelost. Binnen de conserveringsstrategieën bestaan er verschillende behoudende en meer ingrijpende mogelijkheden. Allereerst kan een museum ervoor kiezen om onderdelen in te slaan, zodat deze als vervanging van kapotte componenten gebruikt kunnen worden.57 In het geval van LED lichtkranten met een intern geheugen, kunnen onderdelen uit het systeem zoals lampjes, weerstanden en condensators worden ingeslagen voordat ze uit de handel worden genomen. Deze manier van conserveren is ʻbehoudendʼ en bovenal eindig.
Een andere strategie is emulatie. Bij emulatie wordt er een systeem ontwikkeld waarbij software het gedrag van verouderde hardware platformen
nabootst.58 Het uitgangspunt is dat het uiterlijk minimaal verandert, waardoor dit door verschillende bronnen wordt bestempeld als de ideale conserveringsmethode. De migratie naar modernere apparatuur kan echter in tegenstelling tot emulatie juist een verandering in uiterlijk tot gevolg hebben. Bij lichtkranten zou dit bijvoorbeeld tot uiting kunnen komen in veranderingen in de output, het gebruik van een totaal andere behuizing of het herschikken van de lampjes in het elektrisch circuit.
De meest ingrijpende conserveringswijze is herinterpretatie. Elke keer
54 Op.cit. (noot 52)
55 Rinehart, R. ʻA System of Formal Notation for Scoring Works of Digital and Variable Media Artʼ,
gepresenteerd tijdens de Electronic Media Group Annual Meeting of the American Institute for Conservation of Historic and Artistic Works Portland, Oregon, 14 juni 2004, p.2
Via : http://cool.conservation-us.org/coolaic/sg/emg/library/pdf/rinehart/Rinehart-EMG2004.pdf (geraadpleegd op 19 mei 2010)
56 Op.cit. (noot 52)
57 Zie ook: http://www.variablemedia.net/e/welcome.html onder het kopje ʻToolsʼ en ʻPublicationʼ,
geraadpleegd op 19 mei 2010
58 Rinehard, R., ʻThe Straw that Broke the Museumʼs Backʼ, Switch Journal, Nr. 14, Juni 2000
Via http://switch.sjsu.edu/nextswitch/switch_engine/front/front.php?artc=233 geraadpleegd op 19 mei 2010
wanneer het kunstwerk gerestaureerd wordt, zou bij herinterpretatie een modern equivalent van het oude medium worden gebruikt om de oorspronkelijke boodschap uit te dragen. Op deze manier raakt het werk zijn context in de tijd kwijt. Mocht er gekozen worden voor herinterpretatie, dan dient de ingreep vooraf goedgekeurd te worden door de kunstenaar.59
Hoewel een restaurator geneigd is te kiezen voor de minst ingrijpende
conserveringsmethode, is deze keuze in het geval van ʻtime-basedʼ kunstwerken het meest aan onzekerheden onderhevig en weinig toekomstgericht. Het inslaan van extra onderdelen kan de levensduur van een apparaat verlengen, maar
dezeonderdelen kunnen uiteindelijk van de markt verdwijnen omdat ze te oud zijn. Om het kunstwerk voor een lange periode te kunnen bewaren, is het verstandig te kiezen voor een betere strategie. Dit betekent echter wel dat er veel van het oorspronkelijke materiaal vervangen zal worden.
Om een grens te kunnen stellen in hoeverre men het oorspronkelijke materiaal mag vervangen voordat men de integriteit van het kunstwerk beinvloedt, moet eerst een betere definitie van authenticiteit binnen de ʻtime-based artʼ worden geformuleerd, omdat het authenticiteitsbegrip nauw verweven is met de
restauratiepraktijk. De gebruikte techniek is eindig, maar het is niet het materiaal waar de kunstenaar zijn stempel op achter laat. Door gesprekken met de kunstenaar en een inventarisatie van de beschikbare documentatie over onder andere het maakproces en tentoonstellingsgeschiedenis van het kunstwerk, dient achterhaald te worden wat de belangrijkste elementen zijn die voor de toekomst bewaard moeten blijven. Doordat de kunstenaar vaak instructies geeft en ontstaat er ruimte voor een restaurator om de details die niet genoemd worden in deze instructies zelf in te vullen – een relatief nieuw element in het restauratiediscours.
3.4 Emulatie
Emulatie is volgens voorstanders zoals Jeff Rothenberg (Rand Corporation) en Jon Ippolito (kunstenaar en curator bij het Guggenheim museum) de
conserveringsstrategie die in de toekomst het beste resultaat zal leveren.60 De data van een computergestuurd werk, zoals Selections from the Survival Series, zijn gebonden aan en afhankelijk van de software waarmee ze kunnen worden
geïnterpreteerd. Deze software heeft een omgeving nodig, die alleen kan bestaan in specifieke hardware.61 De hardware waarmee de software uitgevoerd wordt, is aan veroudering onderhevig, maar door in te grijpen op hardware of software niveau is het mogelijk om de originele data en het gedrag van het computergestuurde werk te behouden.62 Toch is het gangbaar om een systeem te emuleren op hardware niveau, waardoor de functionaliteit van het informatiesysteem intact blijft.63
Wanneer er wordt gekozen voor emulatie op hardware niveau, zullen verschillende onderdelen van het systeem en de data worden veiliggesteld door
59 Op. cit. (noot 57) 60 Op.cit. (noot 58)
61 Rothenberg, J., ʻDigital Preservation Summaryʼ, Powerpoint presentatie, 4 april 2003
Via: http://www.nationalarchives.gov.uk/documents/rothenberg.pdf, geraadpleegd op 20 mei 2010
62 Hofman, H., ʻHow to Keep Digital Records Understandable and Usable Through
Time?ʼ,papergepresenteerd bij de internationale conferentie ʻLong-Term Preservation of Electronic
Recordsʼ Parijs, 8-9 maart, 2001
63 Granger, S., ʻEmulation as a Digital Preservation Strategyʼ, via
inkapseling in nieuwe software zodat alles op andere hardware kan worden
afgespeeld. Op de eerste plaats worden de documenten, de originele software en de software omgeving ingekapseld. Dit wordt gevolgd door het vastleggen van
specifieke informatie van de oorspronkelijke hardware die de emulator nodig heeft om dezelfde output te kunnen geven op andere hardware. Hierbij kan gedacht worden aan interactie, details over het beeldscherm, de snelheid enz. Tot slot is het van belang om verklarende documentatie – zoals metadata en annotaties – te bewaren. Deze documentatie moet context verschaffen op technisch niveau en tevens door mensen te lezen zijn.64
Niet iedereen ziet het nut in van de manier waarop emulatie zich primair richt op het behoud van het informatiesysteem en niet direct op het behoud van de data.65 Voorstanders geven aan dat dit de enige manier is om de data beschikbaar te
houden. Rothenberg beweert dat het bewaren van data zonder het bewaren van het programma dat deze data interpreteert, hetzelfde zou zijn als “saving hieroglyphics without saving a Rosetta Stone”.66 De oorspronkelijke software is bovendien een gereedschap om het uiterlijk van origineel te bewaren.Het grote voordeel van emulatie, is dat de levensduur van het kunstwerk wordt verlengd met een minimale verandering in het aanzien.
Er kleven echter ook een aantal belangrijke praktische nadelen aan deze conserveringsmethode. Hoewel de technologie zich steeds verder ontwikkelt, blijft emuleren een kostbare aangelegenheid en dient er een ruim budget beschikbaar te zijn. Omdat er gesleuteld wordt aan bestaande hardware en software, heeft men doorgaans te maken met eigendomsrecht. Als het met een emulator bijvoorbeeld mogelijk is om een computerspelletje van Nintendo te spelen op een standaard PC, hoeft de consument geen Nintendo console te kopen. Omdat er intellectueel
eigendom rust op de producten van Nintendo, is het mogelijk dat er geen
toestemming voor emulatie wordt verleend. Dit kan de mogelijkheden tot op een zeker niveau beperken.67 Bovendien is emulatie een doorgaand proces, omdat ook nieuwe technologie onherroepelijk zal verouderen.
Andere nadelen zijn ethisch van karakter. Emulatie is een softwarematige nabootsing van een hardware configuratie en zal mogelijkerwijs kleine veranderingen in de output teweeg kunnen brengen. Deze afwijkingen zijn vaak echter minimaal. Een andere belangrijke vraag is, wat een restaurator moet doen als emulatie de enige manier is om een kunstwerk te behouden terwijl de kunstenaar aangeeft dat zijn werk eindig is. In dat geval is (waar mogelijk) een uitgebreide discussie met de kunstenaar gewenst, zodat kan worden vastgesteld welke elementen bijdragen aan de betekenis van het werk en hoe. Wanneer in samenspraak met de kunstenaar geen duurzaam plan voor de toekomst kan worden opgesteld, is het mogelijk zijn om een dummy tentoon te stellen en het degradatieproces van het origineel door te laten gaan. Toch zullen de musea die een dergelijk kunstwerk in hun bezit hebben eerder pleiten voor het behoud van het origineel. Per object moet worden nagegaan in hoeverre eerder beschreven veranderingen acceptabel zijn.
64 Op.cit. (noot 58)
65 Bearman,D, ʻReality and Chimeras in the Preservation of Electronic Recordsʼ, D-Lib Magazine, April
1999, via http://www.dlib.org/dlib/april99/bearman/04bearman.html , geraadpleegd op 20 mei 2010
66 Op.cit. (noot 61) 67 Op.cit. (noot 63)
3.5 Conserveringsstrategieën voor Selections from the Survival Series
Voordat kan worden vastgesteld wat de opties zijn voor de conservering van
Selections from the Survival Series, is het belangrijk te beschrijven wat de elementen
zijn binnen het werk die bewaard moeten blijven. Daarvoor moet een antwoord worden gevonden op een aantal prangende vragen. Allereerst rijst de vraag wat de basis is van het kunstwerk: de tekst, het apparaat of het geheel. Daarnaast is het goed mogelijk dat de kunstenares zelf ideeën heeft over de toekomst van haar werken, deze moeten geïnventariseerd worden. Bovendien is het van belang te concluderen welke conserveringsstrategieën in dit specifieke geval mogelijk zijn en of er beperkingen bestaan die sturend kunnen zijn in de keuze voor een bepaalde strategie.
3.5.1 De kern van het werk
In het eerste hoofdstuk is aan bod gekomen waarom Jenny Holzer heeft gekozen voor het gebruik van lichtkranten. Niet alleen geeft het medium – gecombineerd met haar poëtische teksten – een verrassingseffect in de openbare ruimte, het verschaft ook de mogelijkheid om teksten op verschillende wijzen te benadrukken. Bij Holzers kunstwerken die in culturele instellingen te zien zijn, draait het niet om het
verrassingseffect maar vooral om de tekst. De teksten voor kunstwerken die voor het museum bedoeld zijn, zijn dan ook langer en bevatten meer effecten. De beschouwer heeft immers de mogelijkheden en de tijd om zijn aandacht er voor een langere tijd op te vestigen. Zo is Selections from the Survival Series ook gemaakt voor in een kunstinstelling – het bestaat uit een 13 minuten lange tekst met veel effecten.
De inhoud van de tekst is onlosmakelijk verbonden met het medium, omdat de nadruk op bepaalde delen wordt bewerkstelligd door de mogelijkheden die het medium biedt. Bovendien is het verrassingseffect van het oorspronkelijk commerciële apparaat nog niet helemaal verdwenen, omdat in een museale omgeving plekken kunnen worden aangewezen waar verwarring op kan treden door het gebruik van een lichtkrant als kunstvorm. De plaatsing van Selections from the Survival Series in het Kröller-Müller museum bij het restaurant is een goed voorbeeld: de duidelijke link met reclame en massamedia wordt gelegd door het werk tentoon te stellen in een doorgangsruimte naast het restaurant. De beschouwer zal daardoor eerder
verwachten dat het menu van de dag voorbij zal komen. In plaats daarvan krijgt het museumpubliek een lange maatschappijkritische tekst te zien, die bekeken kan worden vanaf een zitplaats in het restaurant of wanneer men zich van ruimte naar ruimte verplaatst.
3.5.2 De mening van de kunstenares
Lichtkranten worden nog steeds gebruikt en er zijn veel verschillende modellen op de markt verkrijgbaar. Het is de vraag of het mogelijk is om de data uit de te
conserveren lichtkrant over te brengen naar andere, modernere hardware uit dezelfde categorie. De tekst kan op deze manier nog steeds op dezelfde manier gemanipuleerd worden en bovendien zal het commerciële karakter van het medium bewaard blijven.
De ideeën van de kunstenares zijn bij deze overweging van groot belang. Dit onderwerp is aangestipt tijdens een interview van Jenny Holzer met het Guggenheim museum in Bilbao.68 In dit interview geeft Holzer aan dat bij overzetting het ʻLED
68 Er is geprobeerd een schriftelijk interview af te nemen met de kunstenares waarbij specifieke vragen
werden gesteld over Selections from the Survival Series. Holzers assistent liet echter weten dat zij een heel druk schema had en verwees mij daarbij naar het kunstenaarsinterview dat werd afgenomen door het Guggenheim museum in Bilbao.
uiterlijkʼ van de tekst altijd bewaard moet blijven. Holzer geeft aan dat er op drie opeenvolgende niveaus kan worden ingegrepen wanneer de componenten van één van haar kunstwerken het begeven. Allereerst moet geprobeerd worden om de originele componenten te vervangen met gelijke nieuwe onderdelen. Mochten deze niet meer bestaan, is het geoorloofd om soortgelijke onderdelen te gebruiken. Wanneer deze twee opties niet meer mogelijk zijn vanwege de veroudering van de apparatuur, dan mogen er nieuwe technologieën worden toegepast.69 Uit haar woorden valt te concluderen dat de tekst en het ʻLED uiterlijkʼ ervan de belangrijkste elementen zijn die bewaard moeten blijven voor de toekomst.
Hoewel de mening van de kunstenaar als zeer belangrijk beschouwd kan worden, is het niet ondenkbaar dat hij of zij in de loop der jaren van mening verandert. Ook Jenny Holzer heeft in de loop der jaren twee verschillende
opvattingen geuit over de conservering van haar oeuvre. In een interview met het Smithsonian American Art Museum (SAAM) heeft zij volgens conservator Hugh Shockey aangegeven dat de overzetting naar nieuwe technologieën moet worden stopgezet nadat zij is overleden.70 Dit zou betekenen dat restauratoren in de toekomst met een extra beperking te maken krijgen. Het verschil tussen de twee opvattingen over restauratie is voorgelegd aan Jenny Holzer zelf. Gezien zij direct terug verwees naar het eerder genoemde interview met het Guggenheim museum in Bilbao, kan voorzichtig worden aangenomen dat zij dit toekomstbeeld prefereert.
3.5.3 Overwegingen aan de hand van het DOCAM beslissingsmodel71
Wanneer men te maken krijgt met het verval van technologische apparatuur, dient beredeneerd te worden of reparatie tot de conserveringsmogelijkheden behoort. In het geval van Selections from the Survival Series was het inderdaad mogelijk om de lichtkrant te repareren. Gezien de laatste vier jaar relatief veel defecten zijn
opgetreden, lijkt het er op dat de apparatuur zijn beste jaren heeft gehad. De techniek is verouderd en gaat nu al 17 jaar langer mee dan de door de fabriek gegarandeerde 10 jaar. Reparaties zijn in dit geval een korte termijn oplossing en bieden geen duurzaamheid voor de toekomst. Daarom is het mijns inziens wenselijk om te onderzoeken in hoeverre het mogelijk is om de apparatuur te vervangen. Deze optie stemt overeen met de wensen van de kunstenares, die niet onwelwillend staat tegenover de aanpassing van de oorspronkelijke technologie van het kunstwerk.
Omdat de apparatuur door het museumpubliek te zien is en bovendien sterk verweven is met de betekenis van het werk, is het van belang om op zoek te gaan naar vervangende hardware die hetzelfde karakter heeft als het origineel. Gelukkig zijn er zo veel verschillende nieuwe lichtkranten op de markt te verkrijgen, dat het mogelijk is apparatuur te vinden met een soortgelijk uiterlijk. In dit geval is een tussenstap nodig, namelijk emulatie of migratie. Migratie van het kunstwerk valt ook af, omdat het uiterlijk zal veranderen en de context van het kunstwerk in de tijd (de authenticiteit) verdwijnt. Bij emulatie zijn de oorspronkelijke software en data de basis van de output, ook al is de hardware veranderd. Daardoor zal er een minimale
verandering in het uiterlijk optreden.
69 Interview van Jenny Holzer met het Guggenheim museum in Bilbao,
Via http://www.insideinstallations.org/artworks/artwork.php?r_id=472 , geraadpleegd op 20 mei 2010
70 McCoy, R., ‘Examining the lives of Jenny Holzer’s works/words: A discussion with SAAM conservator
Hugh Shockey’, No Preservatives: Conservation about Conservation, 18 Augustus, 2009
71http://www.docam.ca/en/restoration-decisions/see-the-decision-tree.html , geraadpleegd op 20 juni
