Netneutraliteit & Network slicing : Hoe het Europese 5G-beleid botst met de Europese netneutraliteitsregels

(1)

NET

NEU

RAL

ITEI

T

Naam: Allard Koers Email:

Studentnummer:

Mastertrack: Informatierecht

Naam begeleider: prof. dr. N.A.N.M van Eijk Inleverdatum: 07-01-2019

(2)

V

OORWOORD

Voor u ligt mijn masterscriptie, geschreven ter afsluiting van de master Informatierecht aan de Universiteit van Amsterdam.

Binnen de master Informatierecht komen hoofdzakelijk informatierechtelijke en Intellectueel Eigendomsrechtelijke vraagstukken aan bod. Daarnaast bestaat er een mogelijkheid het vak telecommunicatierecht te volgen. Een vak dat naast juridische aspecten zoals, netneutraliteit ook technische en bedrijfskundige zaken binnen de telecomsector behandeld. Het snijvlak tussen technologie, regulering en het grote maatschappelijke belang dat telecombedrijven steeds meer hebben fascineert mij. Deze fascinatie heeft ertoe geleid een scriptie te schrijven over een nieuwe technologie binnen de telecomsector, die potentieel een grote invloed heeft op de maatschappij en waar onduidelijkheid over de juridische toepassing heerst.

Ik wil prof. dr. N.A.N.M van Eijk bedanken voor de begeleiding en het bieden van nieuwe inzichten tijdens het schrijven van mijn masterscriptie.

Allard koers Amsterdam, 7 januari 2018

(3)

Inhoudsopgave

abstract... 4 Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Introductie... 5 1.2 Onderzoeksvraag...7 1.3 Methodologie en opzet...8 Hoofstuk 2: Netneutraliteit 2.1 Het internet en netneutraliteit in het kort...9

2.2 Stakeholders...11

2.3 Het belang van netneutraliteit...15

2.3.1 Grondrechtelijke belangen...15

2.3.2 Economische belangen...16

2.3.3 Politieke belangen...17

2.4 Deelconclusie...18

Hoofdstuk 3: Network Slicing 3.1 Inleiding 5G...19

3.2 Wat is network slicing?...21

3.3 Use cases van network slicing...22

3.4 Technische kenmerken network slicing...24

Hoofdstuk 4: Juridisch kader 4.1 Introductie...26

4.2 Artikel 3, lid 3: Gelijke behandeling van al het dataverkeer...27

4.2.1 Artikel 3 lid 3 alinea 2: Redelijke verkeersbeheersmaatregelen...28

4.2.2 Verkeersbeheersmaatregelen op basis van technische kwaliteitsvereisten (quality of Service)...29

4.2.3 Transparant, non-discriminatoir en proportioneel...30

4.2.4 Verbod op discriminatie op grond van commerciële belangen...31

4.2.5 Niet langer dan noodzakelijk...31

4.3 Geoptimaliseerde diensten conform artikel 3, lid 5...32

4.3.1 Analyse eerste alinea artikel 3, lid 5...32

4.3.2 Gespecialiseerde of innovatieve diensten?...33

4.3.3 Noodzakelijkheidsvereiste gespecialiseerde dienst...33

(4)

4.4.1 Voldoende netwerkcapaciteit voor gespecialiseerde diensten...35

4.4.2 Geen verslechtering van de kwaliteit van internettoegangsdiensten...36

4.4.3 Gespecialiseerde diensten dienen niet ter vervanging van internettoegangsdiensten...36

4.4.4 Gespecialiseerde diensten voor commerciële doeleinden...36

Hoofdstuk 5: Analyse netneutraliteit tegen network slicing 5.1 Introductie...38

5.2 Internettoegangsdiensten en gespecialiseerde diensten...39

5.3 Dataverkeersmanagement tegen network slicing...42

5.3.1 Verkeersbeheersmaatregelen op basis van objectief technische kwaliteitseisen...42

5.3.2 Transparant en non-discriminatoir...43

5.3.3 Verbod discriminatie op grond van commerciële belangen...43

5.3.4 Verkeerbeheersmaatregelen niet langer dan noodzakelijk (proportionaliteit)...44

5.3.5 Deelconclusie...45

5.4 Artikel 3, lid 5 tegen network slicing...46

5.4.1 Noodzakelijkheidsvereiste gespecialiseerde dienst...46

5.4.2 Gespecialiseerde diensten mogen geen impact hebben op de Internettoegangsdiensten...48

5.4.3 Gespecialiseerde diensten niet ter vervanging van internettoegangsdiensten...50

5.4.4 Deelconclusie...51

5.5 Network slicing tegen de vrijheid van toegang tot en verspreiding van informatie...52

Hoofdstuk 6: Conclusie 6.1 Conclusie... 54 6.2 Aanbevelingen...57 Hoofdstuk 7: Bibliografie 7.1 Boeken... 58 7.2 Artikelen...58 7.3 Rapporten...61 7.4 Correspondentie EU:...62 7.5 Jurisprudentie...63

7.6 Wetten, verdragen en richtlijnen...63

(5)

ABSTRACT

In deze masterscriptie is onderzocht in welke mate artikel 3 van de netneutraliteitsverordening (Verordening (EU) 2015/2120) een belemmering vormt voor de uitrol van network slicing een technologie die voortkomt uit 5G technologie. Netneutraliteit betekent dat aanbieders van internettoegangsdiensten al het dataverkeer op gelijke wijze en non-discriminatoir dienen te verwerken. Network slicing is een technologie die het mogelijk maakt te differentiëren tussen internetsnelheden en netwerkkwaliteiten. De toepassing hiervan heeft als gevolg dat dataverkeer niet gelijk en non-discriminatoir wordt behandeld en daarmee strijdig is met artikel 3 lid 3 van de

verordening. Hoofdstuk 2 bespreekt met een normatieve, multistakeholder approach dat netneutraliteit een belangrijk en ingewikkeld onderwerp is dat meerdere aspecten kent. De telecomaanbieders, burgerrechtenbewegingen, eindgebruikers en de Europese Commissie hebben ieder hun belangen binnen de discussie. Hoofdstuk 4 en 5 laten zien dat de verordening grondslagen biedt die een uitzondering maken op netneutraliteitsbeginselen. Hierbij kan een onderscheid tussen

internettoegangsdiensten en gespecialiseerde diensten worden gemaakt. Dit verschil is belangrijk gezien een internettoegangsdienst letterlijk toegang tot het internet biedt en binnen het regime van netneutraliteit valt. Een gespecialiseerde dienst is gemaakt voor toepassingen die een geoptimaliseerde netwerkkarakteristieken vereisen voor specifieke toepassingen en valt buiten het

netneutraliteitsregime. Omdat de wetgever netneutraliteit wil waarborgen stelt het strenge voorwaarden aan de implementatie van een gespecialiseerde dienst omdat deze netneutraliteit

potentieel kan omzeilen. Een network slice kan beide diensten hosten. Hoewel het technisch mogelijk is een internettoegangsdienst te hosten zal dit in de praktijk niet gebeuren. De

verkeersbeheersmaatregelen, oftewel het beheersen van dataverkeer, mag niet voor commerciële doeleinden en niet langer dan noodzakelijk worden toegepast. Artikel 3 lid 5 voor gespecialiseerde diensten biedt een betere grondslag voor de toepassing van een network slice. Dit lid is bedoeld voor de toepassing van innovatieve diensten. Echter kleven hier moeilijkheden aan. Als eerste kent dit artikel een noodzakelijkheidsvereiste die niet direct uit de verordening is af te leiden. Door deze voorwaarde is het onzeker of een network slice gerechtvaardigd een gespecialiseerde dienst kan hosten. Als tweede is er geen consensus over de meet- en monitormethode van de impact die

gespecialiseerde diensten maken op internettoegangsdiensten. Deze wordt cruciaal geacht ten aanzien van het waarborgen van de netneutraliteitsbeginselen. Als laatste wordt de vrijheid tot toegang en verspreiding van informatie, vermoedelijk niet door de uitrol van network slicing geschaad. De technologie zal gespecialiseerde diensten hosten voor verschillende use cases, deze gespecialiseerde diensten maken gebruik van het IP-protocol, maar bieden geen toegang tot het internet. Derhalve zullen naar verwachting eindgebruikers niet in de genoemde grondrechten worden geschaad. De belangrijkste voorwaarde om deze schade te voorkomen is door de impact van gespecialiseerde

(6)

diensten te meten en te monitoren. Op die manier kan netnetneutraliteit voor de eindgebruiker worden gewaarborgd.

H

OOFDSTUK

1: I

NLEIDING

1.1 I

NTRODUCTIE

Sinds de 21e_{eeuw is de mens gewend geraakt aan het gebruik van internet en al haar zijn}

voordelen. Volgens het Centraal Bureau van de Statistiek behoort Nederland tot de kopgroep wanneer het gaat om toegang tot het internet.1_{In 2017 had 98% van de Nederlandse}

huishoudens dit.2_{Wat betreft mobiel internet bedienen de Europese 4G-netwerken gemiddeld}

91% van de Europese bevolking.3_{Het mobiele netwerk is daarmee onmisbaar geworden,}

zowel in Europa als wereldwijd. Het aantal gebruikers stijgt en vraagt steeds vaker om meer toepassingen en een hogere capaciteit van het netwerk. In 2017 rapporteerde de Autoriteit Consument & Markt dat een explosieve toename is in het mobiele dataverbruik, met een stijging van 63% in 2016 ten opzichte van 2015.4_{De meest opvallende trends zijn een hogere}

afname van internet met een zeer hoge snelheid en een sterke toename van de zogenaamde Internet of Things (IoT).5_{Met de komst van 4G werd het voor het eerst mogelijk om een grote}

hoeveelheid apparaten met name smartphones te bedienen met een hoge bandbreedte. Hoewel 4G een grote voortuitgang was, blijft het aantal apparaten toenemen. Deze toename gaat bovendien gepaard met nieuwe technologieën die meer eisen dan alleen een hoge bandbreedte van het netwerk.

5G moet hier een oplossing voor bieden, via onder andere de techniek van network slicing. Network slicing komt voort uit 5G-technologie en maakt het mogelijk om verschillende virtuele netwerken te plaatsen onder één fysiek netwerk. Op deze manier kunnen

telecomaanbieders op maat gemaakte netwerken aanbieden die voldoen aan de gewenste technische kwaliteitseisen. De mogelijkheden van deze technologie zijn veelbelovend, alleen is er een probleem. Network slicing maakt het mogelijk om te differentiëren tussen

verschillende soorten dataverkeer. Dit is in strijd met Europese netneutraliteitsregels, die 1 Nederland koploper in Europa met Internettoegang, Centraal Bureau voor de statistiek, 3 februari 2018

2 Nederland koploper in Europa met Internettoegang, Centraal Bureau voor de statistiek, 3 februari 2018

3 European Commission: The Digital Economy and Society Index (DESI), ec.europa.eu, Geraadpleegd November 2018

4 Explosieve toename mobiel dataverbruik, Autoriteit Consument & Markt, 8 augustus 2017

(7)

stellen dat aanbieders van internettoegangsdiensten al het dataverkeer op gelijke wijze moeten behandelen.6

Om deze reden zijn aanbieders van internettoegangsdiensten en investeerders huiverig om te investeren in deze technologie. Zij vrezen namelijk voor een strikte interpretatie van de netneutraliteitsregels. Dit blijkt hun manifest om 5G tijdig in Europa te introduceren.7_Door

aanbieders van internettoegangsdiensten samen te laten werken met industriepartners en een eenduidig reglementair beleid te hanteren, trachten ze de introductie van 5G te bevorderen.8

De Europese Commissie heeft hierop gereageerd met het 5G Europe Action Plan, dat

onderdeel is van de Digital Single Market strategie die als doel heeftom de toegang tot online activiteiten voor individuen en bedrijven te verzekeren onder eerlijke

concurrentievoorwaarden, consumenten- en gegevensbescherming en het voorkomen van geoblocking.9_{Hiermee beoogt de Commissie investeringen in 5G te bevorderen en de eerste}

netwerken in 2020 te laten uitrollen.10_{Ondanks de publicatie van dit plan, heerst nog veel}

onduidelijkheid over hoe deze technologie, en met name network slicing, zich verhoudt tot de Europese netneutraliteitsregels. Deze onduidelijkheid levert volgens de telecomaanbieders onzekerheid op, wat invloed heeft op de investerings- en ontwikkelingsplannen voor 5G. Niet alleen de investeringen komen hiermee in gevaar, maar ook de concurrentiepositie van een sterke digitale economie waar de Europese Commissie naar streeft. Volgens Europees commissaris Günther Oettinger van de digitale Europese Economie en verscheidene ngo’s is het echter de vraag of dit zo is. Hoewel er onduidelijkheid heerst over de toepassing van bepalingen uit de verordening in het kader van de netneutraliteitsregels, wordt er op dit moment zwaar geïnvesteerd in 5G en veel mee getest. Vermoed wordt dat hier andere motieven spelen, bijvoorbeeld dat telecomexploitanten het rendement op hun investeringen willen beschermen.

Hier is een duidelijke tegenstelling merkbaar. Enerzijds is het beleid van de Europese Unie ten opzichte van de uitrol van 5G zeer positief. Anderzijds zijn er netneutraliteitsregels die mogelijk toepassingen van 5G blokkeren indien deze strikt worden geïnterpreteerd. Deze masterscriptie onderzoekt of de Europese netneutraliteitsregels een obstakel vormen voor de 6 Verordening (EU) 2015/2120 2015, art. 3 lid 1

7 5G Manifesto for timely deployment of 5G in Europe, July 2016, Brussels, p.1

8 5G Manifesto for timely deployment of 5G in Europe, July 2016, Brussels, p.1

95G for Europe Action Plan, EC Europe, laatst geüpdatet: augustus 2018, Brussel

(8)

introductie van network slicing. Hierbij zal network slicing tegen het licht van de Europese netneutraliteitsregels worden gehouden. Hieruit zal duidelijk worden of de verordening telecomaanbieders daadwerkelijk belemmert, of dat dit slechts een excuus is om hun marktpositie te beschermen.

1.2 O

NDERZOEKSVRAAG

De netneutraliteitsverordening bevat gemeenschappelijke regels om de gelijke en niet-discriminerende behandeling van het dataverkeer van internettoegangsdiensten te

waarborgen.11_{Artikel 3 van de verordening waarborgt open internettoegang. Artikel 3, lid 3}

onderschrijft het neutraliteitsbeginsel duidelijk:

Aanbieders van internettoegangsdiensten behandelen bij het aanbieden van internettoegangsdiensten alle verkeer op gelijke wijze, zonder discriminatie, beperking of interferentie, en ongeacht de verzender en de ontvanger, de inhoud waartoe toegang wordt verleend of die wordt verspreid, de gebruikte of aangeboden toepassingen of diensten, of de gebruikte eindapparatuur.12

Zoals eerder is benoemd, kenmerkt de technologie network slicing zich door de mogelijkheid om onderscheid te maken in de technische kwaliteitsvereisten, met als gevolg een onderscheid in bijvoorbeeld bandbreedtesnelheid, capaciteit of latentie. Dit is in strijd met een strikte interpretatie van artikel 3, lid 3 van de verordening. De bepaling bevat enkele specifieke uitzonderingen, het is echter onduidelijk of deze technologie onder één van die uitzonderingen valt. Om te onderzoeken of artikel 3 een belemmering vormt voor de uitrol van network slicing en dus het 5G-netwerk, is de volgende onderzoeksvraag opgesteld:

In welke mate vormt artikel 3 van de Verordening ter waarborging van het open internet (Verordening (EU) 2015/2120 een belemmering voor de uitrol van de 5G-technologie network slicing?

11 Verordening (EU) 2015/2120 2015, r.o. 1

(9)

1.3 M

ETHODOLOGIE EN OPZET

Gezien het beperkte aantal zaken over dit onderwerp, wordt de onderzoeksvraag voornamelijk beantwoord door middel van rapporten en nationale en internationale rechtswetenschappelijke literatuur. Hierbij worden de Europese verordening ter waarborging van het open internet (Verordening (EU) 2015/2120) en de richtsnoeren van de Body of European Regulators for Electronic Communications (BEREC) gebruikt als juridisch kader. Daarbij worden enkele relevante uitspraken van het Europese Hof van Justitie, het Europese Hof van de Rechten van de Mens en van de Rechtbank Rotterdam besproken. Voorts is ook

niet-rechtswetenschappelijke literatuur geraadpleegd om de werking, architectuur en overige elementen van network slicing in kaart te brengen.

De scriptie is onderverdeeld in zeven hoofdstukken. Hoofdstuk twee legt het begrip

netneutraliteit uit vanuit verschillende perspectieven met een multistakeholder approach. Eerst wordt een normatieve introductie over het begrip zelf gegeven, waarbij de stakeholders binnen deze discussie worden opgesomd. Vervolgens worden de economische, politieke en maatschappelijke belangen van netneutraliteit besproken. Daarna wordt het juridisch kader van netneutraliteit geschept, met artikel 3 van de verordening als uitgangspunt. Het derde hoofdstuk gaat dieper in op network slicing zelf. Deze uiteenzetting bestaat uit een uitleg over 5G, network slicing, de werking van network slicing en de verschillende use cases die door deze technologie mogelijk worden gemaakt. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen “gespecialiseerde diensten” en “internettoegangsdiensten” gemaakt, wat relevant is voor de toepassing van netneutraliteitsregels. Nadat de begrippen netneutraliteit en network slicing zijn uitgewerkt, bekijkt het vijfde hoofdstuk, Analyse netneutraliteit tegen network slicing, network slicing in het licht van de netneutraliteitsregels. Hieruit volgt of en op welke manier, de technologie van network slicing in strijd is met de netneutraliteitsbepalingen. Daarnaast wordt verkend op welke manier network slicing wel in overeenstemming met de Europese netneutraliteitsregels zou kunnen zijn. Dit heeft te maken met de twee

uitzonderingsbepalingen uit artikel 3, namelijk de ‘redelijke verkeersbeheersmaatregelen’ en ‘gespecialiseerde diensten’. Tot slot volgt een conclusie waarin het onderzoek wordt

(10)

samengevat en de onderzoeksvraag wordt beantwoord. Dit is een praktijkgericht onderzoek dat beschrijvend, verklarend en normatief is. Het beschrijvende gedeelte wordt uitgevoerd op basis van (rechts)wetenschappelijke artikelen die de werking van network slicing uitleggen. Daarnaast belicht het onderzoek het begrip netneutraliteit vanuit een normatief extern perspectief, waarbij, zoals eerder benoemd, het begrip vanuit verschillende niet-juridische perspectieven benaderd wordt.

H

OOFDSTUK

2: N

ETNEUTRALITEIT

2.1 H

ET INTERNET EN NETNEUTRALITEIT IN HET KORT

Het internet is de afgelopen twintig jaar een essentieel onderdeel geworden van ons alledaagse leven.13_{Het biedt toegang tot ontelbare soorten informatie en diensten, van het versturen van}

berichten tot het gebruik van media- en cloudcomputingdiensten.14_{Het internet vormt het hart}

van onze informatiemaatschappij.

Het is niet eenvoudig een eenduidige definitie van het internet te vinden. Een zoekopdracht in Google geeft er meer dan 25. Letterlijk betekent het woord ‘internet’ het ‘netwerk der

netwerken’. Een technische verklaring hiervoor is het End-to-End-karakter van het internet.15

Dit karakter houdt in dat het internet alleen toegankelijk is vanuit de eindpunten van het netwerk, met andere woorden: het netwerk waar de eindgebruiker op aangesloten is.16_Die

heeft via dit netwerk toegang tot alle open netwerken in de wereld. Het internet is volledig gedecentraliseerd en kent daarmee geen beheerder. Echter, de infrastructuur waarover het internet zich verspreidt en die het internet toegankelijk maakt, valt wel onder de

verantwoordelijkheid van een aanbieder. Zij worden internetserviceproviders (ISP) genoemd. In Nederland zijn dit KPN, Vodafone Ziggo en T-Mobile. De infrastructuur bestaat uit

elektronische communicatienetwerken die digitale signalen omzetten en transporteren naar de eindgebruiker, die vervolgens toegang tot het internet krijgt.17_{De beheerders van het netwerk}

kunnen om deze reden gezien worden als de poortwachters van het internet.18_{Immers, zonder}

toegang tot het netwerk is er geen toegang tot het internet. Door de machtspositie van de ISP’s 13 Strowel 2013, p.47

14 Strowel 2013, p.47

15 Luca & De Fillipi 2016, p.16

16 Luca & De Fillipi 2016, p.15

17 Strowel 2013, p.47

(11)

kunnen zij de eindgebruiker te beïnvloeden door bijvoorbeeld het dataverkeer van bepaalde diensten te vertragen of zelfs te blokkeren. Het is deze machtspositie die de discussie omtrent netneutraliteit heeft doen opwaaien en waar netneutraliteit een oplossing voor biedt.

Net als het internet laat ook netneutraliteit zich niet gemakkelijk definiëren. De term vindt zijn oorsprong in de Verenigde Staten en werd voor het eerst gebruikt door Tim Wu, een

Amerikaanse advocaat in zijn paper Network neutrality, broadband discrimination.19_Het

begrip ‘neutraliteit’ stamt af van het woord ‘neuter’, dat ‘noch het één, noch het ander’ betekent.20_{Woordenboeken stellen het begrip gelijk aan objectiviteit en onpartijdigheid}21

Netneutraliteit hangt samen met deze begrippen en is van toepassing op de open internettoegang van het web. Het is een principe waarbij aanbieders van elektronische communicatiediensten al het dataverkeer op gelijke wijze behandelen zonder onderscheid in de herkomst, inhoud, verzender of ontvanger te maken.22_{Dit principe is van toepassing op elk}

netwerk dat verbonden is met het internet. In de praktijk betekent dit dat aanbieders van internettoegangsdiensten niet de mogelijkheid hebben om het internetverkeer te blokkeren, vertragen of prioriteren.23_{Netneutraliteit bestaat dus primair om een open internet te}

garanderen. Dit is vanuit verschillende invalshoeken te benaderen, die in de volgende paragraaf worden besproken. Omdat voor dit onderzoek alleen de Europese

netneutraliteitsregels relevant zijn, worden alleen deze besproken.

19 Wu 2003. p.5

20 Strowel 2013, p.2.

21 Strowel 2013, p.2.

22 ARCEP 2012, p.12.

(12)

2.2 S

TAKEHOLDERS

Net als met elk maatschappelijk debat zijn er verschillende spelers met verschillende

belangen. Voordat het belang van netneutraliteit binnen dit onderzoek besproken kan worden, is het van belang om stil te staan bij de verschillende stakeholders binnen deze discussie.

De Europese Commissie

De Europese Commissie is het politiek onafhankelijke, leidinggevende orgaan van de EU.24

De Commissie stelt nieuwe Europese wetgeving op en voert de besluiten van het Europese Parlement en de Raad van de Europese Unie uit.25_{Voor de uitrol van 5G heeft de Europese}

Commissie het 5G Action Plan opgesteld, dat onderdeel is van de Europese Digital Single Market-strategie.26_{Om de uitrol van 5G te bevorderen, is 700 miljoen euro vrijgemaakt om in}

2020 een werkend 5G-netwerk te hebben in minstens een stad per lidstaat.

De Europese Commissie is een belangrijke speler in de discussie omtrent netneutraliteit. Zij zijn de enige partij die – samen met het Europese Parlement – de verordening kunnen aanpassen. Telecomaanbieders lobbyen bij de Commissie voor lichtere netneutraliteitsregels en meer cofinanciering.

BEREC

BEREC is zoals eerder gezegd het orgaan van Europese regelgevende instanties voor

elektronische communicatie. De rol van BEREC vloeide voort uit het politieke compromis dat er een coördinerende organisatie van nationale in plaats van federale regelgevende instanties moest zijn.27_{Voor de oprichting van BEREC bestonden er namelijk twee vergelijkbare}

organisaties, de Independent Regulators Group, opgericht in 1997, en de European Regulators Group, opgericht in 2002. BEREC is in 2010 opgericht en is inmiddels vertegenwoordigd in 24 About the EU Institutions and bodies, Europa.eu, Geraadpleegd december 2018

25 About the EU Institutions and bodies, Europa.eu, Geraadpleegd december 2018

26 Digital Single Market : Towards 5G, ec.europa.eu, Geraadpleegd december 2018

(13)

28 landen, waarvan er negen geen lid zijn van de Europese Unie. De organisatie heeft de European Regulators Group vervangen.28_{Door deze brede vertegenwoordiging in veel landen}

wordt BEREC gezien als een sterk georganiseerde organisatie die quasionafhankelijk opereert in relatie tot de nationale staten en de Europese Commissie.

Haar missie om is om onafhankelijke, consistente en sterke regelgeving te leveren voor elektronische communicatiediensten ten voordele van Europa en haar burgers.29_{De IRG}

bestaat nog steeds, maar is een informele organisatie waar 38 toezichthouders van

verschillende landen informatie met elkaar uitwisselen. In tegenstelling tot BEREC publiceren zij geen richtsnoeren voor de toepassing van wetten, zoals de netneutraliteitsverordening. BEREC houdt zich dus bezig netneutraliteit in Europa. Bovendien is BEREC in de

Verordening ter waarborging van het open internet opgedragen om de richtsnoeren op te stellen over hoe de nationale toezichthouders de verordening moeten interpreteren.30_Hoewel

de richtsnoeren niet bindend zijn, hebben ze wel veel gewicht en beschouwen nationale toezichthouders ze als leidend.31

ETNO

ETNO, de European Telecommunications Network Operators’ Association, is een organisatie die bestaat uit pan-Europese telecomaanbieders. ETNO draagt nauw bij aan het vormgeven van de regelgevings- en commerciële omgeving voor haar leden door innovatieve en hoogwaardige diensten en platforms uit te rollen.32_{Het grootste belang van ETNO ligt in de}

toekomst bij de uitrol van 5G. Om die reden steunt zij het manifest dat de ISP’s naar de Europese Commissie hebben gestuurd. Centraal in dit manifest staat een verzoek om een zwakker netneutraliteitsregime. Het grootste struikelblok voor ETNO is dat de richtsnoeren om de netneutraliteitsverordening te implementeren en de bepalingen van de verordening zoals eerder vermeld mogelijk zelf een juridische barrière vormen voor de uitrol van 5G.33

Telecomaanbieders voelen de afgelopen jaren steeds meer druk van tech giganten zoals Google, Amazon Web Services, Facebook en Apple, die steeds meer applicaties en over the top of OTT-toepassingen aanbieden. OTT diensten bieden content aan zoals, video over het 28 Marsden. 2017, p.82

29 What is BEREC ?, Berec.europa.eu, Geraadpleegd December 2018

30 Marsden, 2017, p.83

31 Marsden 2017, p.83

32 About ETNO, etno.eu, Geraadpleegd op 18 decemberhttps://etno.eu/home/about/etno

(14)

netwerk aan zonder beheerder van het netwerk te zijn.34_{De relatie tussen OTT-diensten en}

netwerkaanbieders is controversieel, omdat hun aanbod, zoals communicatiediensten en een groeiende hoeveelheid content, vergelijkbaar is met dat van de netwerkaanbieders.35

Daarbij gebruiken de OTT-diensten de infrastructuur van de netwerkaanbieder, die hier geen vergoeding voor krijgt. Dat wringt. Ed Whitacre, CEO van AT&T, zei hierover in 2005: “The Internet can’t be free in that sense, because we and the cable companies have made an

investment and for a Google or Yahoo! or Vonage or anybody to expect to use these pipes [for] free is nuts!”36_{Dit sentiment leeft vandaag nog steeds. Kort gezegd staan de aanbieders}

voor drie uitdagingen:

1) Rendement behalen op investeringen in de capaciteit van 5G wanneer een groot deel van de service-inkomsten naar over-the-top-aanbieders gaan;

2) Voorkomen dat ze enkel ‘domme’ transmissiepijpen worden voor die providers; 3) Hun connectie- of data-inkomsten behouden in de IoT-wereld.37

Hoewel deze uitdagingen niet centraal staan in deze scriptie, is het relevant om de belangen van deze partijen te kennen om te begrijpen waarom zij minder strikte netneutraliteitsregels willen.

Eindgebruikers

Zoals in de volgende paragraaf aan bod komt, heeft het internet een centrale plaats in de samenleving gekregen. Hierdoor zijn verschillende grondrechten op het internet van

toepassing, zoals het recht van vrijheid op meningsuiting en toegang tot en het verkrijgen van informatie. Volgens het netneutraliteitsprincipe hebben eindgebruikers vier vrijheden. Ze moeten een vrije keuze kunnen maken over de content die zij zien, de applicaties die ze gebruiken, de diensten die ze gebruiken en de hardware.38_{Telecomaanbieders kunnen dit}

mogelijk maken door waarborgen die de Commissie en BEREC hebben opgesteld. Deze waarborgen zijn nodig, want uit de resultaten van een onderzoek uitgevoerd door BEREC blijkt dat gemiddeld een op vijf Europeanen met vaste internettoegang en een op drie met

34 Shin, Park & Lee 2016, p. 329

35 Antonopoulus, Kartsakli, Perillo & Verikoukis, IEEE Communications magazine 2017, p.217

36 Marsden 2017, p.11

37 EU operators’ 5G manifesto misses the point, theregister.co.uk, 13 juli 2016

(15)

mobiele internettoegang al beperkingen ondervond in het gebruik van zijn

internettoegangsdienst, zoals het blokkeren van Voice over internet protocol (VoIP).39

EDRI

European Digital Rights (EDRi) is een vereniging van burger- en mensenrechtenorganisaties uit heel Europa.40_{De internationale nonprofitorganisatie is in 2003 opgericht in Brussel. EDRi}

verdedigt de rechten en vrijheden van Europese burgers in de digitale omgeving en focust op privacy, surveillance en netneutraliteit.41_{De organisatie bewaakt de rechten en vrijheden van}

burgers in de onlinewereld wanneer deze worden bedreigd door acties van politieke of particuliere organisaties.42_{EDRi is dus ook zij actief in de discussie omtrent 5G, network}

slicing en netneutraliteit.

Met de komst van network slicing vreest de nonprofit scenario’s die variëren van een

voorkeursbehandeling voor zwaar betalende gebruikers tot een complete segmentatie van het internet met granulaire controle over het netwerk voor elke toepassing.43_{Volgens EDRi geeft}

5G meer controle over voorkeursbehandelingen aan individuele applicaties. Verder heeft het ook nieuwe functies die zouden kunnen worden gebruikt voor IoT-toepassingen.44_{De vraag}

hierbij is in hoeverre BEREC de sterke bescherming tegen het misbruik van

netneutraliteitsexcepties zal handhaven.45_{EDRi staat innovatie niet in de weg, zolang de}

netneutraliteitsregels gewaarborgd worden.

39 Sørensen 2016, p.1

40 About EDRi, edri.org/about, Geraadpleegd december 2018

41 About EDRi, edri.org/about, Geraadpleegd december 2018

42 EDRi:Why we do it, edri.org/why-we-do-it, Geraadpleegd december 2018

43 Net Neutrality vs. 5G: what to expect from the upcoming EU review?, edri.org, 5 december 2018

44 Net Neutrality vs. 5G: what to expect from the upcoming EU review?, edri.org, 5 december 2018

(16)

2.3 H

ET BELANG VAN NETNEUTRALITEIT

2.3.1 GRONDRECHTELIJKEBELANGEN

De open architectuur van het internet heeft er niet alleen voor gezorgd dat duizenden lokale netwerken met elkaar verbonden werden, het gaf eindgebruikers ook de mogelijkheid om hun recht op vrijheid van meningsuiting en het recht om informatie te verkrijgen en delen uit te oefenen.46_{Het recht op vrijheid van meningsuiting is onderschreven in artikel 10 van het}

Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Het eerste lid luidt: “Een ieder heeft het recht op vrijheid van meningsuiting om inlichtingen of denkbeelden te ontvangen of te verstrekken zonder inmenging van enig openbaar gezag ongeacht de grenzen.”47_{Ook het}

verstrekken en ontvangen van informatie vallen onder dit recht. Hoewel de wetgever niet het internet in gedachten had bij het opstellen van dit artikel, is het hier zeker op van toepassing. In de zaak Sunday Times v. UK in 1979 verklaarde het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM): “The protections extend not only to the content of expressions but also to the means of disseminating them. Any restriction imposed on the means of transmission

necessarily interferes with the right to receive and impart information.”48_{Dit artikel beschermt}

dus niet alleen uitingen, maar ook de manier waarop ze worden verspreid en ontvangen. Het internet is hiervoor het primaire middel geworden.

Het recht op toegang tot informatie strekt nog verder. In 2016 besloot het EHRM in Kalda v. Estonia voor de eerste keer dat het verbieden van toegang tot het internet in strijd is met artikel 10 van het EVRM.49_{De zaak betrof een gevangene die geen toegang tot het internet}

kreeg. Met verwijzingen naar ‘The Declaration on freedom of communication on the Internet of the Committee of Ministers of Europe’ en het ‘2011 Report to the Human Rights Council’ 46 Belli & De Filippi 2016, p.13.

47 Europees verdrag voor de rechten van de mens 1957 (EVRM), art. 10

48 EHRM 26 April 1979, NJ 1980/146 (Sunday Times v. UK)

(17)

acht het Hof toegang tot het internet steeds vaker als een grondrecht. Deze grondrechten stroken met de netneutraliteitsbeginselen. Het blokkeren van websites of van het internet an sich kan in strijd zijn met artikel 10 van het EVRM.50_{Ook het verlagen van de bandbreedte en}

het prioriteren van internetverkeer kunnen in strijd zijn met deze grondrechten, omdat hiermee de toegang tot het internet en het verkrijgen van informatie wordt belemmerd. Doordat het internet de plaats is geworden voor het delen van informatie, wordt het gezien als “the marketplace of ideas”.51_{Een plek waar men online ideeën met elkaar kan uitwisselen.}

Derhalve is het van belang dat netneutraliteitsregels voorkomen dat aanbieders van

internettoegangsdiensten of de overheid naar eigen belang blokkades of beheersmaatregelen kunnen instellen in het internetverkeer.

2.3.2 ECONOMISCHEBELANGEN

Voor de opkomst van het internet boden telecomaanbieders alleen telefonie en televisie aan. Consumenten betaalden per minuut en konden alleen lineair (en dus niet on demand) televisie kijken. Het internet heeft dit verdienmodel drastisch veranderd. OTT-toepassingen hebben het mogelijk gemaakt om diensten aan te bieden over het netwerk die traditionele telefonie en televisie deels hebben vervangen. Klassieke voorbeelden hiervan voor telefonie en SMS zijn Skype en Whatsapp.52_{Deze diensten opereren op het netwerk van ISP’s en kunnen hun eigen}

tarieven bepalen, al zijn ze veelal gratis. Naarmate het internet gebruik toenam, creëerden ISP’s diverse verdienmodellen om het verlies te compenseren. Zoals eerder besproken, hebben de ISP’s een machtspositie. De content providers, bedrijven die diensten over het net leveren en de eindgebruikers zijn afhankelijk van hen, dit heet een tweezijdige markt.53

Een manier om de markt te beschermen, is om OTT-diensten te blokkeren. KPN maakte in 2011 bekend hogere tarieven te hanteren op het gebruik van Voice over IP, en

instantmessagingapplicaties.54_{Voice over IP (VoIP) is een technologie waarmee het mogelijk}

is om via het netwerk met elkaar te bellen gebruik makend van het internet protocol (IP).55

Het internet protocol is kortgezegd de taal waarmee computers met elkaar communiceren op het netwerk. Als reactie hierop voerde de Nederlandse staat nationale netneutraliteitsregels in, die de plannen van KPN tegenhielden. Immers, dit zou de vrije keuze van eindgebruikers om 50 Sluijs 2012, p.519

51 Lamparello 2015, DePaul University, p.3

52 Van Eijk, Institute for Information Law 2011, p.9

54 Strowell 2013, p. 71.

(18)

het internet te gebruiken aantasten. Desondanks waren er gegronde economische en

technische redenen waarom KPN deze maatregelen wilde introduceren. Door een explosieve toename in het internetverkeer en applicaties moest de capaciteit van de infrastructuur omhoog. Dit vergde hoge investeringen. Tegelijkertijd daalde de omzet echter, wegens een sterke afname in het gebruik van traditionele SMS- en belfuncties.56_{Netneutraliteitsregels}

beschermen dus de eindgebruiker tegen ISP’s die een bijzondere machtspositie hebben in een tweezijdige markt.

(19)

2.3.3 POLITIEKEBELANGEN

De Europese Commissie (Hierna EC) heeft zich voor het eerst over netneutraliteit uitgelaten in de Verklaring van de Commissie inzake netneutraliteit:

De Commissie hecht groot belang aan het handhaven van het open en neutrale karakter van het internet, met volledige inachtneming van de wil van de

medewetgevers om netneutraliteit nu te verankeren als beleidsdoelstelling en regelgevingsprincipe dat door nationale regelgevingsinstanties moet worden bevorderd, naast het versterken van aanverwante transparantievereisten en de

totstandbrenging van vrijwaringsbevoegdheden voor nationale regelgevingsinstanties om verlaging van het kwaliteitsniveau van de diensten en belemmering of vertraging van het verkeer op openbare netwerken te voorkomen.57

Om deze beleidsdoelstelling te verwezenlijken, zag de Commissie het mededingingsrecht als het meest effectieve recht om concurrentieverstorende praktijken aan te pakken.58_{De gedachte}

was dat de concurrentie ervoor zou zorgen dat ISP´s die belemmeringen opwierpen vanzelf zouden verdwijnen.

De korte verklaring kan gezien worden als het begin van verdere maatregelen van de EC.59

Als eerste werd een onderzoek gestart in samenwerking met BEREC naar verschillende problemen, zoals het blokkeren en vertragen van het internet, maar ook naar

mededingingsproblemen die verband hielden met netneutraliteit.60_{Op basis van dit onderzoek}

zou de EC besluiten verdere maatregelen te nemen omtrent netneutraliteit. Uit het onderzoek bleek dat er geen significante problemen waren met de toegankelijkheid van het open internet en de opvolging van netneutraliteitsregels binnen de Europese Unie.61_{Echter, na het}

gezamenlijke onderzoek stond vast dat aanbieders van internettoegangsdiensten

verkeersmaatregelen gebruiken op het netwerk. De vraag die BEREC hierbij stelde is in hoeverre zij deze verkeersmaatregelingen legitiem mochten inzetten.62

57 Verklaring van de Commissie inzake netneutraliteit 1 Decenber 2009, C 308/02

58 Strowell, 2013, p.61

59 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the Economic and Social Committee and the Committee on the Regions 19 April 2011, COM(2011) 222 final.

61 Van Eijk, Institute for Information Law 2011, p.13 Van Eijk, Institute for Information Law 2011, p.12

(20)

Het debat omtrent netneutraliteit is na de korte verklaring van de Europese Commissie in 2009 voortgezet met onderzoeken in samenwerking met nationale toezichthouders, zoals de Franse Arcep, het Britse Ofcom en BEREC. Het resultaat hiervan kwam in 2015, toen de EC de Digital Single Market Strategy bekend maakte.63_{Middels deze strategie wil de EC de}

regelgeving vereenvoudigen en één digitale markt creëren.64_{Dit zou de Europese economie}

jaarlijks 415 miljard euro en vele nieuwe banen opleveren. De digitale eengemaakte markt moet consumenten en bedrijven in heel Europa een betere toegang tot onlinegoederen en diensten geven en stelt randvoorwaarden die bevorderlijk zijn voor digitale netwerken en diensten.65_{Deze strategie strookt met de netneutraliteitsregels, omdat deze weer andere}

randvoorwaarden stellen aan digitale netwerken en diensten ten voordele van burgers en bedrijven. Hetzelfde jaar trad de Verordening tot vaststelling van de maatregelen betreffende open internettoegang in werking, die in de volksmond de Netneutraliteitsverordening wordt genoemd.66_{Artikel 3 van deze verordening heeft de netneutraliteitsregels voor het eerst in de}

geschiedenis gelegaliseerd op Europees niveau. De verordening wordt in de volgende paragraaf besproken.

2.4 D

EELCONCLUSIE

In dit hoofdstuk is besproken waarom netneutraliteit belangrijk is en voor wie. De

telecomaanbieders proberen hun concurrentiepositie te verstevigen middels een versoepeling van netneutraliteitsregels. EDRi strijdt daarentegen voor handhaving van de huidige regels om te waarborgen dat het open internet, ook open blijft. De Europese Commissie zit in een dubbele positie omdat zij in 2020 willen starten met de uitrol van 5G, maar ook de Europese netneutraliteitsregels moeten waarborgen. Verder staat BEREC door alle partijen onder druk. BEREC gaat in 2019 de netneutraliteitsregels evalueren en indien nodig wijzigingen in de richtsnoeren aanbrengen. De andere stakeholders zullen proberen hun belangen bij BEREC op de agenda te zetten. Netneutraliteit kent dus verschillende stakeholders met verschillende belangen. In het volgende hoofdstuk wordt het begrip network slicing geïntroduceerd, hier zal worden besproken wat het is, wat het kan en het hoe werkt.

63 Shaping the Digital Market, ec.europa.eu, Geraadpleegd september 2018

64 Shaping the Digital Market, ec.europa.eu, Geraadpleegd september 2018

65 Strategie voor een digitale eengemaakte markt voor Europa, COM(2015)192, 6 mei 2015, Brussel.

(21)

H

OOFDSTUK

3: N

ETWORK

SLICING

3.1 I

NLEIDING

5G

5G is na 4G de volgende generatie van draadloze telecomnetwerken.67_{Er is nog geen}

definitieve standaard voor 5G, maar het netwerk zal gemakkelijk functioneren en te integreren zijn in het huidige 4G-netwerk. Vanaf 2G bouwde elke generatie voort op het voorgaande netwerk, met als gevolg een verbetering in snelheid en efficiëntie. Het was vanaf 2G mogelijk om te bellen en in minimale hoeveelheden data te versturen, ongeveer 64 kilobyte (kB) per seconde. Hierdoor was mobiel internet praktisch niet mogelijk. Dit veranderde met 3G, dat het mogelijk maakte om data aan 2 megabyte (MB) per seconde over het netwerk te versturen (1 MB is 1000 kB).68_{Met de komst van 4G nam de capaciteit en snelheid van de netwerken}

drastisch, zoals te zien is in Figuur 1. Hierdoor konden de gigantische datastromen die dagelijks over het netwerk bewegen efficiënt beheerst worden.

Al deze verbeteringen stonden in het kader van snelheid en capaciteit, maar 5G voegt nog iets extra’s toe. Weliswaar zal met 5G de mobiele bandbreedte verbeteren, maar dit is slechts één aspect. 5G maakt het mogelijk om een aangepaste verbinding te leveren aan verschillende industrieën, met name de zogenaamde verticale industrieën.69_{Dit zijn industrieën die zowel}

intern met hun fabricageprocessen verbonden moeten zijn als extern met het eindproduct om de eindgebruiker hun diensten te blijven leveren.70_{Een voorbeeld hiervan is Tesla, dat}

verkochte auto’s tijdens hun gehele levensduur volgt en onderhoudt. Hierdoor kunnen telecomaanbieders voor het eerst mobiele netwerken op maat leveren aan industrieën die verschillende connectiviteitseisen

hebben. 5G biedt ook mogelijkheden voor IoT Toepassingen waarbij

elektrische apparaten met elkaar op het 5G netwerk zitten. Denk hierbij aan slimme straatlantaarns of vuilnisbakken die met elkaar kunnen communiceren.71

67 BEREC Study on Implications of 5G Deployment on Future Business Models, Maart 2018, BoR (18) 23, p.2

Figuur 1

(22)

Specifieker heeft het 5G-netwerk drie innovaties waar verschillende toepassingen voor zijn. Allereerst maakt Massive Machine Type Communications (mMTC) het mogelijk om een groot aantal apparaten met verschillende netwerkvereisten aan te sluiten op het mobiele netwerk.72_{Deze innovatie is gericht op IoT-toepassingen. Deze vereisen een breed bereik,}

lage energieconsumptie en lage transmissiesnelheden.73_{mMTC maakt het mogelijk om zeer}

veel apparaten in een dichtbevolkt gebied op het mobiele netwerk aan te sluiten. De tweede innovatie heet Enhance Mobile Broadband (eMBB) en zorgt voor een snelle datatransmissie met uniforme technische kwaliteitseisen.74_{Dit is een verbetering ten opzichte van 4G en moet}

een markt bedienen die steeds snellere datatransmissies vergt. Denk hierbij aan het streamen van 8K-video’s of virtualrealityapplicaties die een substantiële hoeveelheid data verbruiken.75

Tot slot is 5G uitgerust met Ultra Reliable and Low Latency Communications (uRLLC). Dit geeft toepassingen die dit vereisen een zeer hoge reactiviteit van het netwerk met een lage latentie (vertraging op het netwerk).76_{Voorbeelden hiervan zijn autonoom rijdende auto’s en}

telechirurgie, een techniek waarmee op afstand geopereerd kan worden.

72 ARCEP 2017, p.10

73 ARCEP 2017, p.10

74 ARCEP 2017, p.10

75 ARCEP 2017, p.10

(23)

3.2 W

AT IS NETWORK SLICING

?

Zoals in het vorige onderdeel is vermeld, is 5G van belang voor verticale industrieën. Er zijn talloze industrieën met verschillende eisen voor het netwerk dat zij gebruiken. Vanuit

functioneel oogpunt zou elke industrie waarschijnlijk een eigen, op maat gemaakt fysiek netwerk willen. Een efficiëntere manier is om meerdere toegewijde netwerken op één fysiek netwerk te laten opereren.77_{Dit is wat network slicing inhoudt. Het unieke aan network slicing}

is dat het virtueel kan differentiëren tussen netwerkfuncties.78_{Hierdoor kunnen}

telecomaanbieders aparte virtuele netwerken of slices creëren bovenop een enkele fysieke infrastructuur.79_{Deze slices hebben als kenmerk dat ze gegarandeerde prestaties leveren, zoals}

een hoge bandbreedte, een hoge betrouwbaarheid of een lage latentie.80_{Een voorbeeld hiervan}

is een autonoom rijdende auto. Deze gebruikt vehicle-to-anything- of V2X-communicatie.81

Hierbij is een lage latentie nodig, maar geen hoge doorvoer aan data, aangezien de auto maar een beperkte hoeveelheid data moet versturen.

Telecomproviders kunnen ook slices met verschillende kenmerken bundelen, bijvoorbeeld een slice met een hoge bandbreedte en een slice met een hoge betrouwbaarheid. Bij de auto uit de vorige alinea is het denkbaar dat een infotainmentsysteem een hogere bandbreedte vereist dan de V2X-communicatie. Daarnaast moet de moderne auto zelf kunnen sturen en rijden. Een netwerk met een hoge betrouwbaarheid is hierbij cruciaal. In figuur 2 zie je een illustratie van verticale industrieën waar 5G veel potentie voor biedt.

77 GSMA, An introduction to Network slicing 2017, p.3

78 Alexiadis 2016, p. 6

79 Nooren & Keesmaat 2018, p.5

80 Nooren & Keesmaat 2018, p.5

81 Kavanagh 2018, What is network slicing?, 5G.co.uk, Geraadpleegd september 2018

(24)

3.3 USE

CASES VAN NETWORK SLICING

Om een beter beeld te geven van het gebruik van network slicing, bespreekt deze paragraaf enkele potentiële use cases. Deze worden bovendien gebruikt in het volgende hoofdstuk, waarin network slicing aan de netneutraliteitsregels getoetst wordt.

Automotive slices

Moderne auto’s hebben veel opties die een verbinding met een netwerk vereisen. Een voorbeeld hiervan is een geavanceerd infotainmentsysteem dat video’s en muziek kan streamen. Hiervoor is een hoge bandbreedte (eMMB) nodig.82_{Daarbij kunnen auto’s steeds}

vaker en beter autonoom rijden. Om een auto geheel of geassisteerd autonoom te laten rijden, moet de auto verbonden zijn met een netwerk dat een zeer lage latentie (URLLC) heeft en een hoge betrouwbaarheid.83_{Autonoom rijdende auto’s moeten namelijk snel met elkaar kunnen}

communiceren om botsingen te voorkomen. Verder verzamelen deze auto’s veel data via verschillende sensoren en is continuïteit van het netwerk van belang, gezien de mobiliteit van de auto.

Een slice voor massive IoT.

De hoeveelheid IoT-apparaten zal in de toekomst sterk toenemen. Deze apparaten

communiceren zonder tussenkomst van de mens met elkaar, bijvoorbeeld via het 5G-netwerk. Al deze apparaten zullen aan het netwerk verbonden worden, waardoor het moeilijker wordt om het netwerk te beheren. Telecomaanbieders kunnen verschillende slices voor verschillende gebruikers inzetten. Een voorbeeld is een slim inventarisbeheer gedreven door IoT-apparaten.84_{In een warenhuis kan dit door pallets te taggen, camera’s op te hangen en andere}

apparaten te plaatsen om het warenhuis te monitoren.85_{Een slice met mMTC kan al deze}

apparaten met elkaar verbinden, waardoor het warenhuis efficiënt wordt beheerd en betere kwaliteit kan leveren.

(25)

Media en entertainment

Augmented Reality (AR) en Virtual Reality (VR) zijn volop in ontwikkeling. VR maakt het mogelijk om bepaalde content levensecht te ervaren. Om deze ervaring zo realistisch mogelijk te maken, moet de kwaliteit van de content hoog zijn.86_{Er is daarom een zeer hoge}

bandbreedte nodig om deze data te kunnen verzenden naar de VR-module. Daarbij moet de latentie van het netwerk laag zijn voor een zo realistisch mogelijke ervaring.87_{De kwaliteit}

van de ervaring neemt namelijk af bij haperingen.

De bovenstaande voorbeelden geven een duidelijk beeld over de mogelijkheden van network slicing. De slice kan voor een hoge datatransmissie, betrouwbaarheid en dekking zorgen. Daarbij kan het een netwerk met een zeer lage latentie leveren.

3.4 T

ECHNISCHE KENMERKEN NETWORK SLICING

(26)

Network slicing is een bijzonder technisch onderwerp. Hoewel dit onderzoek een juridische aard heeft, is het van belang om de kernelementen van network slicing te begrijpen. Deze worden in dit onderdeel besproken.

Bouwblokken

De sleutel van network slicing is de mogelijkheid om virtuele netwerken op te zetten. Dit wordt mogelijk gemaakt door twee bouwblokken: Software Defined Networking (SDN) en Network Functions Virtualization (NFV). 88

Bij SDN bestuurt een gecentraliseerd controllersysteem het netwerk. Een dergelijk systeem ontstaat door een volledige abstractie van de aansturing van de fysieke netwerkstructuur.89

SDN is een softwarelaag die het centrale management van een netwerk kan automatiseren.90

Bij een traditioneel netwerk is deze controlelaag niet losgekoppeld. Hierdoor moeten alle netwerkapparaten manueel ingesteld worden. Dit kost tijd en kan daarnaast ook fouten opleveren.91_{SDN haalt het brein uit de netwerkapparatuur en centraliseert dit in een}

controlesysteem, zoals te zien is in Figuur 3 hieronder.Hierdoor is het mogelijk om de

serviceprestaties te garanderen per use case. Deze flexibiliteit maakt het mogelijk om met een fysiek netwerk een breed serviceportfolio te ondersteunen.92_{Bovendien laat het gebruik van}

SDN het mogelijk om NFV toe te passen.

NFV is een aanvulling op SDN en biedt een alternatieve manier om netwerkdiensten te ontwerpen, gebruiken en managen.93_{Waar SDN het besturingsmechanisme loskoppelt van het}

88 What Is 5G Network slicing?, sdxcentral.com, geraadpleegd op 03-10-2018

89 Wat is SDN?: Software define networking volgens Quanza engineering, 2018

90 Arora 2018, Software Defined Networking (SDN) explained for beginners, 2018

91 Arora 2018, Software Defined Networking (SDN) explained for beginners, 2018

92 Nikaein & Schiller 2015 , Network Store: Exploring Slicing in Future 5G Networks, University of Thessaly, p.4

93 SDX central, Network functions virtualization (NFV), geraadpleegd in 2018

(27)

netwerk en dit centraliseert, richt NFV zich op het optimaliseren van de netwerkdiensten zelf.94_{Met NFV-bouwblokken is het mogelijk om de netwerkfuncties geheel softwarematig in}

te stellen. Voorbeelden van netwerkfuncties zijn de hoeveelheid latentie, de bandbreedte en de betrouwbaarheid van een netwerk.95_{De combinatie tussen de werking van SDN en NFV zorgt}

voor het innovatieve karakter van een network slice. Bij het opzetten van een slice kunnen het netwerk en de netwerkfuncties vanop afstand ingesteld worden via een centraal beheerd controlepaneel.

De motivatie om NFV te gebruiken komt niet alleen door de vele mogelijkheden die het biedt voor de use cases maar ook uit de ontevredenheid over het huidige model voor het inzetten van nieuwe netwerkdiensten.96_{Dit komt door een toenemende verscheidenheid aan hardware}

apparaten die nodig zijn om netwerken op te zetten. Deze moeten allemaal geïnstalleerd en aangesloten worden op het netwerk. Daarbij wordt deze moeilijkheid verergerd door stijgende kosten van energie, hoge investeringen en een toenemende complexiteit om de hardware te integreren.97_{Het virtueel instellen van netwerkfuncties biedt een vruchtbare oplossing voor}

deze problemen.

3.5 D

EELCONCLUSIE

In dit hoofdstuk is naar voren gekomen wat network slicing is, hoe het is opgebouwd,

waarvoor het kan dienen en wat de grootste voordelen van deze technologie zijn. Hoewel deze technologie veelbelovend is, lijkt ze haaks te staan op netneutraliteitsregels. Als eerste

schendt ze artikel 3, lid 3 van de netneutraliteitsverordening die zegt dat al het verkeer op gelijke wijze behandeld dient te worden. Alleen onder bepaalde voorwaarden mag een aanbieder van internettoegangsdiensten redelijke verkeersbeheersmaatregelen toepassen. Echter, kan een network slice ook een gespecialiseerde dienst hosten die in mindere mate aan de netneutraliteitsregels gebonden is. Het volgende hoofdstuk analyseert wat precies de netneutraliteitsregels zijn. Vervolgens zullen deze regels in hoofdstuk 5 tegenover network slicing worden gezet ter analyse.

H

OOFDSTUK

4: J

URIDISCH

KADER

94 SDX central, Network functions virtualization (NFV), geraadpleegd in 2018

95 Lavallée 2016, Waarom Network slicing zo belangrijk voor de acceptatie van het 5G netwerk is, Ciena.nl/insights, geraadpleegd oktober 2018

96 Lemstra 2018, p.599

(28)

4.1 I

NTRODUCTIE

Het juridisch kader is gebaseerd op artikel 3 van de Verordening (EU) 2015/2120 en de richtsnoeren van BEREC ter implementatie van de verordening. Na meer dan twee jaar onderhandelen heeft het Europees Parlement op 27 oktober 2015 de wet inzake netneutraliteit goedgekeurd.98_{De verordening strekt ertoe gemeenschappelijke regels vast te stellen om de}

gelijke en niet-discriminerende behandeling van het verkeer dat internettoegangsdiensten aanbieden te waarborgen.99_{Daarbij beoogt de verordening de eindgebruikers te beschermen}

en de ononderbroken werking van het internetecosysteem als motor van innovatie te vrijwaren. Na een gezamenlijk onderzoek door BEREC en de Europese Commissie is gebleken dat een aanzienlijk aantal eindgebruikers werd beïnvloed door

verkeersmanagementpraktijken die specifieke applicaties of services blokkeren of

vertraagden.100_{De bepalingen van de verordening worden ingevuld door BEREC. BEREC}

heeft hiertoe een wettelijk, aangezien de verordening stelt dat zij de methodologie om de verordening toe te passen in haar richtsnoeren moet opnemen.101_{BEREC creëert dus geen}

nieuwe regels, maar geeft handvatten over hoe de verordening toegepast moet worden.102

Hoewel de richtsnoeren officieel niet bindend zijn, dienen nationale regelgevende instanties hier zo veel mogelijk rekening mee te houden.103_{In 2019 worden de richtsnoeren geëvalueerd}

en indien nodig gewijzigd.104 _{Deze paragraaf behandelt de juridische}

elementen van netneutraliteit. De netneutraliteitsregels die relevant zijn voor dit onderzoek staan in artikel 3 lid 3 en 5 van de Verordening 2015/2120. Artikel 3 ziet toe op het gebruik van “redelijke verkeersbeheersmaatregelen” en bestaat uit verschillende componenten. Als eerst bevat het bepalingen die de toegang tot het open internet garanderen.105_{Ten tweede}

omvat het de rechten en mogelijkheden van eindgebruikers wat hun toegang tot

internettoegangsdiensten betreft. Tot slot bevat het bepalingen die verplichtingen scheppen voor internettoegangsaanbieders, gevolgd door maatregelen die zij mogen uitvoeren op het netwerk.106_{De bepaling in lid 5 voorziet in het gebruik van geoptimaliseerde of}

gespecialiseerde diensten, die aan bepaalde voorwaarden onderhevig zijn. 98 Marsden, 2017, p.73

100 Marsden, 2017, p.73

102 Sorensen. 2015, p.3

103 Verordening (EU) 2015/2120 2015, r.o 19

104 BEREC opens public consultations on 5G and End-Users and evaluates the Net Neutrality Regulation, Berec.europa.eu, 12 december 2018

105 BEREC Guidelines on the Implementation by National Regulators of European Net Neutrality Rules 2016, p.7

(29)

4.2 ARTIKEL 3, LID 3: GELIJKE BEHANDELING VAN AL HET DATAVERKEER

In artikel 3, lid 3 staat:

Aanbieders van internettoegangsdiensten behandelen bij het aanbieden van internettoegangsdiensten alle verkeer op gelijke wijze, zonder discriminatie, beperking of interferentie, en ongeacht de verzender en de ontvanger, de inhoud waartoe toegang wordt verleend of die wordt verspreid, de gebruikte of aangeboden toepassingen of diensten, of de gebruikte eindapparatuur.

De gelijke behandeling van al het dataverkeer is van toepassing op alle aanbieders van internettoegangsdiensten. Als zij hiervan afwijken, moeten ze dit met gerechtvaardigde redenen onderbouwen.107_{Dit betekent overigens niet dat eindgebruikers allemaal gelijke}

netwerkprestaties ervaren.108_{Het dataverkeer loopt over internettoegangsdiensten volgens het}

best effort-principe.109_{Dit houdt in dat er geen prioritering is in het dataverkeer en het zonder}

onderscheid tussen soorten verkeer wordt verwerkt.110_{Afhankelijk van de drukte op het}

netwerk, kan een netwerk sneller of trager functioneren. Het voordeel van dit principe is dat al het verkeer non-discriminatoir verwerkt wordt, wat in overeenstemming is met artikel 3, lid 1 van de verordening. Een nadeel van dit principe is dat de eindgebruiker geen garantie heeft op een bepaalde netwerksnelheid. Voor network slicing is deze rechtsregel problematisch, aangezien dit juist toelaat om te differentiëren in netwerksnelheden.

107 BEREC Guidelines on the Implementation by National Regulators of European Net Neutrality Rules, BoR (16) 127, Augustus 2016, p.14

109 BEREC Guidelines on Net Neutrality and Transparency: Best practices and recommended approaches, BoR (11) 44, October 2011, p.25

110 BEREC Guidelines on Net Neutrality and Transparency: Best practices and recommended approaches, BoR (11) 44, October 2011, p.25

(30)

4.2.1 ARTIKEL 3 LID 3 ALINEA 2: REDELIJKEVERKEERSBEHEERSMAATREGELEN

De tweede alinea van artikel 3, lid 3 van de verordening stelt dat aanbieders van

internettoegangsdiensten niet belet zijn om redelijke verkeersbeheersmaatregelen te treffen. Verkeersbeheersmaatregelen zijn maatregelen die telecomaanbieders op het netwerk kunnen toepassen om netwerkproblemen zoals congestie te voorkomen.111_{Om als redelijk te worden}

beschouwd, moet de maatregel transparant, niet-discriminerend en evenredig zijn. Daarbij mag hij niet berusten op commerciële overwegingen.112_{Dit belet aanbieders echter niet om}

verkeersbeheersmaatregelen toe te passen die een onderscheid maken tussen objectief verschillende categorieën van dataverkeer.113

Uit de richtsnoeren van BEREC volgt dat deze criteria restrictief moeten toegepast worden. Ook mogen de maatregelen de inhoud van dataverkeer niet monitoren om een

non-discriminatoire behandeling van het dataverkeer te waarborgen.

De hoofddoelen van verkeersbeheermanagement zijn om bij te dragen aan een efficiënt gebruik van netwerkmiddelen en de doorgiftekwaliteit te optimaliseren.114_{Het uitgangspunt}

hierbij is dat de eindgebruiker hier het meest van profiteert.115_{De doorslaggevende factor om}

te bepalen of een verkeersbeheersmaatregel als redelijk wordt beschouwd, is dat deze moet berusten op objectief technische kwaliteitseisen. Dataverkeer dat voorrang krijgt op basis van een maatregel, wordt in een categorie geplaatst. Van belang is dat dataverkeer met gelijke kwaliteitseisen ook in deze categorie wordt geplaatst om discriminatie te voorkomen. Daarbij dient de rechtvaardiging te slaan op de deze specifieke categorie dataverkeer. Een voorbeeld is het streamen van video. Als Netflix voorrang krijgt omdat het beeld niet mag haperen, moeten andere diensten zoals Videoland ook diezelfde voorrang krijgen. Dit omdat ze in dezelfde categorie vallen.

111 Verordening (EU) 2015/2120, 2015, r.o. 9

114 Rechtbank Rotterdam 20 april 2017, ECLI:NL:RBOT:2017:2940

(31)

4.2.2 VERKEERSBEHEERSMAATREGELENOPBASIS VANTECHNISCHE

KWALITEITSVEREISTEN (QUALITY OF SERVICE)

Met het toenemende aantal internetgebruikers is het cruciaal dat de netwerkprestaties ook toenemen. Bovendien vragen onlinediensten steeds meer van het netwerk, zoals een steeds hogere bandbreedte. Het hoofddoel van technische kwaliteitseisen, in het Engels Quality of Service (QoS), is om bepaalde netwerkstandaarden te garanderen. Aanbieders van

internettoegangsdiensten kunnen om de doorgiftekwaliteit te verbeteren maatregelen

toepassen die een onderscheid maken tussen verschillende categorieën verkeer.116_{QoS omvat}

dus twee aspecten, enerzijds zijn dit de transmissiesnelheden, bandbreedte, foutenpercentages en andere parameters die te maken hebben het met datanetwerk.117_{Daarnaast wordt hier een}

minimale kwaliteitsstandaard van het netwerk mee aangeduid. De kwaliteitseisen bepalen het vermogen van een netwerk om prestaties van een specifieke kwaliteit te leveren. 118

Aanbieders van internettoegangsdiensten bieden al enige tijd verschillende pakketten aan met verschillende technische kwaliteitseisen. Hierbij gaat het meestal om een verschil in

bandbreedte.119_{Ook het controleren en beheren van een netwerk door specifieke}

datacategorieën te prioriteren valt onder QoS.120

Een voorbeeld van een dienst die altijd een hoge prioriteit en garantie nodig heeft, is een alarmcentrale. Hierbij mag een onderscheid tussen specifieke soorten dataverkeer worden gemaakt, zolang dit de algehele doorgiftekwaliteit en de ervaring van gebruikers

optimaliseert. Daarnaast kan dit alleen als dit gebeurt op basis van objectief verschillende technische kwaliteitsvereisten van specifieke categorieën van verkeer.121_{Voorbeelden van}

categorieën waarin onderscheid gemaakt dient te worden betreffen latentietijd, variatie in vertraging, pakketverlies en bandbreedte. Het onderscheid moet in verhouding staan tot de doelstelling om de algehele kwaliteit te verbeteren en moet gelijkwaardig verkeer gelijk behandelen.122_{Als een ISP bijvoorbeeld een verkeersbeheersmaatregel wil om een}

VoIP-applicatie zoals Skype goed te laten functioneren, dan is dit toegestaan. De voorwaarde is dat de belfunctie van Whatsapp, een andere VoIP-dienst, gelijk behandeld wordt. Op deze manier maakt de verkeersmaatregel alleen een onderscheid in het soort dataverkeer, maar niet in de inhoud en de dienst.

116 Rechtbank Rotterdam 20 april 2017, ECLI:NL:RBOT:2017:2940, r.o. 9

117 Dictionary of Information Science and Technology, Ed: 2nd_{ed. Hershey, PA: IGI Globalf, 2013. p. 752} 118 What does Quality of Service (QoS) mean?, Techopedia.com, geraadpleegd oktober 2018

119 Dictionary of Information Science and Technology, Ed: 2nd_{ed. Hershey, PA: IGI Global, 2013. p. 752} 120 What does Quality of Service (QoS) mean?, Techopedia.com, geraadpleegd oktober 2018

121 Rechtbank Rotterdam 20 april 2017, ECLI:NL:RBOT:2017:2940, r.o 9

(32)

4.2.3 TRANSPARANT, NON-DISCRIMINATOIRENPROPORTIONEEL

Transparantie, non-discriminatie en proportionaliteit zijn bekende juridische beginselen in het Europese recht en moeten op dezelfde manier behandeld worden. Volgens artikel 3, lid 3 zijn aanbieders van internettoegangsdiensten verplicht om transparante informatie te leveren over welke verkeersbeheersmaatregelen zij gebruiken die impact hebben op het netwerk.123_De

informatie die zij moeten leveren staat in artikelen 4 en 5 van de verordening.124

Wanneer ISP’s verkeersbeheersmaatregelen toepassen, moeten zij dit op een non-discriminatore wijze doen. Dit sluit niet uit dat ISP’s maatregelen mogen nemen om het dataverkeer te optimaliseren door onderscheid te maken in soorten dataverkeer.125_{Zolang het}

onderscheid enkel wordt gemaakt op basis van het soort dataverkeer en dus niet de content, is de maatregel non-discriminatoir.

Een maatregel is ten slotte proportioneel als er een legitiem doel voor is. Voorbeelden hiervan zijn een efficiënt gebruik van het netwerk en de optimalisatie van data-overdacht. Daarbij moet de maatregel noodzakelijk en geschikt zijn om het netwerkprobleem op te lossen. Dit betekent dat een ISP altijd het meest passende en lichtste middel moet kiezen. Dit vergt bij elke maatregel afweging van de belangen van de ISP en die van de eindgebruikers.126

124 Verordening (EU) 2015/2120 , 2015, art. 4 & 5

(33)

4.2.4 VERBODOPDISCRIMINATIE OPGRONDVANCOMMERCIËLE BELANGEN

Uit de richtsnoeren van BEREC volgt dat verkeersmaatregelen die gebaseerd zijn op commerciële doeleinden nooit toegestaan zijn en niet als redelijk kunnen worden beschouwd.127_{Een voorbeeld hiervan is het in rekening brengen van het gebruik van}

verschillende verkeerscategorieën of een maatregel die duidelijk in het voordeel is van een applicatie waarmee de ISP samenwerkt.128_{De bewijslast is erg licht nationale toezichthouders}

hoeven commerciële doeleinden niet namelijk te bewijzen.129_{Het is voor de toezichthouder}

voldoende om te constateren dat de verkeersbeheersmaatregelen niet gebaseerd zijn op objectief technische kwaliteitsvereisten. De Europese Commissie verklaarde bij de inwerkingtreding van de verordening dat “betaalde prioritering op het open internet zal worden verboden”, maar dat het leveren van diensten van gegarandeerde kwaliteit expliciet zijn toegestaan.130_{Het gaat hierbij om “andere diensten dan internettoegangsdiensten die zijn}

geoptimaliseerd voor specifieke inhoud, toepassingen of diensten, of een combinatie

daarvan.”131_{Het is daarom de verantwoordelijkheid van nationale toezichthouders om ervoor}

te zorgen dat dergelijke diensten alleen worden aangeboden als de netwerkcapaciteit

voldoende is om deze te leveren in aanvulling op de aangeboden internettoegangsdiensten.132

Dit zet de deur voor network slicing open, aangezien een slice een netwerkgarantie kan geven. Van belang is hierbij dat het netwerk voldoende capaciteit heeft, zodat reguliere

internettoegangsdiensten geen schade aan de slice ondervinden. 4.2.5 NIETLANGER DANNOODZAKELIJK

Om als redelijk te worden beschouwd, mag een verkeersbeheersmaatregel niet langer toegepast worden dan noodzakelijk. Deze voorwaarde hangt nauw samen met de

proportionaliteitstoets die stelt dat de maatregel voor een legitiem doel ingezet moet worden en proportioneel moet zijn. Volgens BEREC kan een maatregel voor een bepaalde periode vaak noodzakelijk zijn, waardoor de inzet legitiem is.133_{Echter, indien een maatregel}

130 Marsden 2017, p.123

131 Marsden, 2017, p.84

132 Marsden, 2017, p.84

(34)

permanent of zeer regelmatig wordt ingezet, mag de nationale toezichthouder tussentijds controleren of de maatregel nog steeds als redelijk beschouwd kan worden.134_{Dit impliceert}

dat BEREC een permanente verkeersbeheersmaatregel als onredelijk en daarmee ontoelaatbaar beschouwt.

4.3 G

EOPTIMALISEERDE DIENSTEN CONFORM ARTIKEL

3,

LID

5

Naast de vraag naar internettoegangsdiensten is er ook vraag naar een dienst die een specifieke kwaliteit garandeert en die niet opereert volgens het best effort-principe. Deze dienst wordt de gespecialiseerde dienst genoemd.135_{De gespecialiseerde dienst vindt zijn}

grondslag in artikel 3, lid 5 van de verordening. Hieronder wordt besproken wat is toegestaan en onder welke voorwaarden.

4.3.1 ANALYSEEERSTEALINEA ARTIKEL 3, LID 5

In de eerste alinea van artikel 3, lid 5 van de netneutraliteitsverordening staat het volgende: Het staat aanbieders van elektronische communicatie aan het publiek, met inbegrip van aanbieders van internettoegangsdiensten, en aanbieders van inhoud, toepassingen en diensten vrij om naast internettoegangsdiensten andere diensten aan te bieden die geoptimaliseerd zijn voor specifieke inhoud, toepassingen of diensten of een

combinatie daarvan, indien de optimalisatie nodig is om te voldoen aan kwaliteitsvereisten voor inhoud, toepassingen of diensten voor een specifiek kwaliteitsniveau.

Tegenwoordig is er vraag naar diensten die specifieke prestaties leveren die noodzakelijk zijn voor een toepassing. Zulke specificaties zijn bijvoorbeeld nodig voor kritieke

communicatiesystemen die het algemene belang dienen, of voor nieuwe machine-to-machine-communicatiediensten.136_{Om aan deze vraag te voldoen, mogen ISP’s diensten aanbieden die}

geoptimaliseerd zijn voor dergelijke toepassingen als is voldaan aan een aantal

voorwaarden.137_{Ten eerste moeten deze diensten anders zijn dan internettoegangsdiensten.}

(35)

Ten tweede moeten ze geoptimaliseerd zijn voor bepaalde content of toepassingen én moet deze optimalisatie noodzakelijk zijn om deze prestaties te kunnen bereiken.138