- Alle Opgaven

Package :MBO COE 2012­2013 Nederlands 3F voorbeeldexamen Toets :MBO COE 2012­2013 Nederlands 3F voorbeeldexamen Sectie :MBO COE 2012­2013 Nederlands 3F voorbeeldexamen :A1 Sponzen :B1 Je recht halen :C1 Warm eten :D1 Weet wat je koopt :D2 Podiumangst :D6 Fastfood Dit examen is primair ontwikkeld ten behoeve van de afname in het kader van het centraal ontwikkelde examen in het middelbaar beroepsonderwijs. Ten aanzien van het oorspronkelijk werk van derden, opgenomen in de examenopgaven, bestaat geen onvoorwaardelijke overnemingsvrijheid; alle auteursrechten, ook die bedoeld in artikel 15 Auteurswet, worden voorbehouden. Cito heeft ernaar gestreefd de auteursrechten op in dit examen gebruikt materiaal te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Diegene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen via coe@cito.nl.  i. 10000d11 startscherm deeltoets 3F vbex Materiaal MBO COE Nederlandse taal 3F voorbeeldexamen  Jaar 2012 ­ 2013 Vak Nederlandse taal Niveau 3F Aantal teksten 6 Aantal vragen 50 Examenduur 120 minuten Het examen bestaat uit de volgende onderdelen: Lezen Spons voor schone visteelt Je recht halen We moeten 's middags weer warm gaan eten Luisteren Weet wat je koopt Podiumangst Fastfood Algemene instructie:  . Je bent vrij in de keuze van de volgorde van de teksten. . Ook de vragen kun je in een zelf gekozen volgorde maken.  We raden je echter aan de volgorde van de vragen bij een tekst te volgen. . In het volgende scherm vind je de bedieningsinstructie van het examen.  Lees deze instructie aandachtig door voordat je aan de vragen van een tekst begint. . Je kunt instructie­ en introductieschermen altijd weer oproepen. Klik op de bijbehorende i in de blauwe balk onder het examen.

. We raden je aan de leesteksten eerst helemaal door te lezen en daarna de bijbehorende vragen te beantwoorden. . Speel ook bij de kijk­luisterfragmenten eerst het fragment helemaal af en beantwoord daarna de bijbehorende vragen.  Tijdens het kijken mag je aantekeningen maken. Je kunt het fragment zo vaak terugspoelen als je wilt. Denk er wel aan dat de examentijd doorloopt. . Het kladpapier met aantekeningen moet na afloop worden ingeleverd. i. 10000b 10000b (bedieningsinstructie) Materiaal Bedieningsinstructie  Algemeen  . Om een vraag te zien, klik je op het nummer van de vraag onder in het scherm. . Als je een vraag beantwoord hebt, verandert de kleur van het vraagnummer onder in het scherm. . Om de vraag te beantwoorden klik je op het antwoord dat volgens jou het goede antwoord is. . Je kunt antwoorden altijd weer verbeteren. . Je gaat naar de volgende vraag met de grote pijl rechtsonder of je klikt op het volgende nummer in de blauwe taakbalk. Lezen  . De leestekst vind je links op het scherm. Door te scrollen kun je de hele tekst lezen.  Kijk­Luisteren  . Het onderdeel luisteren bestaat uit 3 programma's, waaruit je telkens fragmenten ziet. . Het beeld staat links op het scherm met daaronder de bedieningsknoppen: Start Stop Pauze Vooruit Achteruit Trackbalk   De trackbalk geeft het verloop van het fragment aan  en biedt de mogelijkheid door het fragment te scrollen. In de blauwe taakbalk rechts boven in het scherm zie je deze geluidsknop.  Hiermee kun je het volume bepalen. Klik met de muis op de pijl rechtsonder om met het examen te beginnen.

i. 20044 Spons voor schone visteelt ­ instructiescherm Materiaal Hierna volgt de leestekst:

Spons voor schone visteelt

Bij deze tekst horen 12 vragen. 1. 20032 Spons voor schone visteelt ­ vraag 2 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te verdienen.

Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water." (8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen. (9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." Waarvoor is deze tekst in hoofdzaak bedoeld? A om de lezer te amuseren B om de lezer te informeren C om de lezer te overtuigen 2. 20038 Spons voor schone visteelt ­ vraag 8 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten

bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te verdienen. Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op

sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water." (8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen. (9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." Uit welke alinea('s) bestaat de inleiding van dit artikel? A alinea 1 B alinea 1 en 2 C alinea 1, 2 en 3 3. 20037 Spons voor schone visteelt ­ vraag 7 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt.

(3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te verdienen. Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water." (8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen.

(9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." De titel van dit artikel is 'Spons voor schone visteelt'. Welke alinea's hebben een rechtstreeks verband met de titel? A alinea 3 en 5 B alinea 5 en 7 C alinea 7 en 9 4. 20035 Spons voor schone visteelt ­ vraag 5 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede

middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te verdienen. Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water." (8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen. (9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." In alinea 2 trekt Ronald Osinga de conclusie: "Dat hebben we onderschat." Wat bedoelt hij daarmee?

A Het in de handel brengen van de producten viel erg tegen. B Het kweken van sponzen was moeilijker dan hij eerst dacht. C Het ontwikkelen van goede technologieën kostte veel meer tijd dan verwacht. 5. 20039 Spons voor schone visteelt ­ vraag 9 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te verdienen. Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om

nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water." (8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen. (9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." Lees nogmaals alinea 3. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie," zegt Osinga. A Dit is een argument. B Dit is een feit. C Dit is een mening. 6. 20031 Spons voor schone visteelt ­ vraag 1 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te

wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te verdienen. Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze

alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water." (8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen. (9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." In alinea 4 zegt Osinga dat de zee nog niet zo lang als bron voor medicijnen wordt gebruikt. Welke verklaring geeft hij hiervoor? A De eerste medicijnen werden pas in 1950 uit de zee gewonnen. B De zee is moeilijker toegankelijk dan het oerwoud. C Het eerste middel uit zee komt uit een spons. 7. 20042 Spons voor schone visteelt ­ vraag 12 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het

moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te verdienen. Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water." (8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is

interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen. (9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." Lees nogmaals alinea 4 en 5. Wat is de relatie tussen alinea 4 en 5? A Alinea 5 bevat een conclusie op basis van alinea 4. B Alinea 4 bevat een oorzaak en alinea 5 een gevolg. C Alinea 4 bevat een standpunt en alinea 5 argumenten voor dat standpunt. 8. 20033 Spons voor schone visteelt ­ vraag 3 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen

lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te verdienen. Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water." (8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen. (9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." Lees nogmaals alinea 4 tot en met 8.

Waarom zijn sponzen geschikt als biofilter? A In Singapore is er een vergelijkbaar biofilterproject met goede resultaten. B Sponzen zijn al nuttig gebleken voor het ontwikkelen van medicijnen. C Sponzen zijn er van nature op gericht veel stoffen uit het water te halen. 9. 13. 20040 Spons voor schone visteelt ­ vraag 10 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te

verdienen. Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water." (8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen. (9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." In alinea 6 zegt Osinga dat sponzen een rijke bron van antibiotica zijn geworden. Dit is een uitspraak A waarvoor hij feitelijke argumenten geeft. B waarvoor hij geen argumenten geeft. C waarvoor hij subjectieve argumenten geeft. 10. 20036 Spons voor schone visteelt ­ vraag 6 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te verdienen. Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke

bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water." (8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen. (9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." Lees nogmaals alinea 7. Wat doet Ronald Osinga als hij zegt: "Daar is de toeristenbranche niet blij mee"? A Hij gebruikt een understatement. B Hij is sarcastisch. C Hij overdrijft. 11. 20043 Spons voor schone visteelt ­ vraag 13 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer

optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote hoeveelheden collageen leveren uit zelfgekweekte sponzen. (4) Het is pas sinds enkele decennia dat de zee wordt gezien als bron voor medicijnen. Terwijl die veel interessanter en rijker is dan het regenwoud, alleen lastiger te bereiken. Het eerste middel uit zee dateert uit 1950, helpt tegen herpes (een veelvoorkomende geslachtsziekte veroorzaakt door een virus) en komt uit een spons. Het duurde tot begin deze eeuw voordat een tweede middel op de markt kwam: een vervanger van morfine uit de conusslak, een tropisch schelpdier dat zijn prooi verdooft met gif. En een paar jaar geleden kwam het Spaanse PharmaMar met een antikankermedicijn uit een zakpijp, een dier dat net als een spons vastzit aan de bodem, op een doedelzak lijkt en van plankton leeft. (5) Ronald Osinga: "Dankzij deze twee recente succesverhalen is de interesse in producten uit sponzen opnieuw gewekt bij de farmacie en maken we weer meer kans om met de kweek van deze dieren een boterham te verdienen. Maar het is een lange weg. Zo duurt het zeker tien jaar voordat een nieuw geneesmiddel op de markt gezet kan worden." De sponzen waar Porifarma mee werkt, komen uit de Middellandse Zee. In de toekomst zal er ook worden gedoken in de Rode Zee en de wateren rond Curaçao en de Azoren om nieuwe sponzen naar boven te halen en te onderzoeken. (6) De chemische verbindingen in sponzen met een heilzame werking dienen in de natuur om de spons te verdedigen, zoals tegen vraat van vissen of andere belagers. Ook zijn sponzen rijk aan antibacteriële stoffen om infecties te voorkomen. Dagelijks stroomt er duizend keer hun eigen volume aan water door. Dat water zit vol bacteriën. "Sponzen hebben er 800 miljoen jaar over gedaan om zich daartegen te kunnen wapenen. Ze zijn daarmee een rijke bron van antibiotica geworden. Er zijn bedrijven die zich daarop richten. Wij nog niet, maar dat kan nog komen", zegt Osinga. (7) Porifarma, waar vier mensen werken, richt zijn pijlen momenteel vooral op sponzen als biofilter. Sponzen zijn lage diersoorten. Om te groeien vangen ze alles wat organisch is en klein, zelfs in water opgeloste stoffen. "Sponzen zijn dus een heel efficiënte manier om organisch afval te filteren. Hiervoor hebben we een technologie ontwikkeld voor een viskwekerij. Dat is met succes getest in een project in Turkije bij telers die zeebaars kweken in kooien in zee. De poep van die vissen maakt het water troebel en onfris. Daar is de toeristenbranche niet blij mee. De sponzen zorgen voor schoon water."

(8) In Singapore loopt een soortgelijk project om de waterkwaliteit te verhogen. Singapore is voor zijn drinkwater volledig afhankelijk van regenwater en van het buurland Maleisië. De stadstaat wil zelfvoorzienend worden voor drinkwater en alles recyclen. De sponzen kunnen heel goed worden gebruikt om de zware metalen uit het water te halen, aldus Osinga. Het is zelfs mogelijk, en dat is interessant voor Afrika, om met sponzen cholerabacteriën uit het water te halen. (9) Osinga en zijn collega's werken aan een project met zeewier, spons en vis. Zeewier hangt dan in rekken of in netten rondom het visbassin. De sponzen zitten onder de vissenkooi. Osinga: "Zeewier vangt andere stoffen weg dan sponzen, zoals fosfaat en nitraat. Op die manier raak je alle vervuiling kwijt. Daarnaast legt zeewier koolzuurdioxide vast en is daarmee een middel tegen verzuring van de oceaan. Geoogst zeewier is een belangrijke eiwitbron. De sponzen zijn biomassa voor bijvoorbeeld de productie van collageen en de vissen zijn voedsel. Op die manier ontstaat een schone en duurzame visteelt." Wat staat er in de laatste alinea? A een conclusie bij de tekst B een samenvatting van de tekst C informatie over het onderwerp 12. 20041 Spons voor schone visteelt ­ vraag 11 Keuze

Spons voor schone visteelt

(1) Sponzen zijn zeer primitieve dieren die zich vastzetten op de zeebodem. Ze vangen hun voedsel door water te filteren. Er zijn meer dan 5000 soorten bekend. De meeste mensen kennen sponzen om hun auto of de ramen mee te wassen. Maar een spons kan meer. De giftige stoffen in de spons die nodig zijn om zich te verdedigen tegen vijanden, zijn onder meer een belangrijke bron voor medicijnen.  (2) Daarom produceert Porifarma uit Ede, een spin­off van Wageningen Universiteit, sponzen. "Toen wij in 2005 van start gingen, waren we zeer optimistisch. We hebben toen het sponsproduct Avarol op de markt gezet. Dat is een middel tegen psoriasis, een hardnekkig huideczeem," zegt Ronald Osinga van Porifarma. "We hebben in twee jaar tijd een succesvolle technologie ontwikkeld om de avarolspons te produceren, maar daarna bleek dat de producenten van huidproducten niet overtuigd waren van de kwaliteit van Avarol. Bovendien worden er meer producten aangeboden en is het moeilijk een voet tussen de deur te krijgen op die markt. Dat hebben we onderschat." Over de manier waarop sponzen worden gekweekt, wil Osinga niets kwijt. (3) Sinds 2008 richt het jonge bedrijf zich nu op collageen, een verbinding uit spons die als botimplantaat kan worden gebruikt of als drager van medicijnen. In de voedingsindustrie zit het onder meer als velletje rond de rookworst. In de cosmetica zit het in een zalfje tegen rimpels. "Binnen drie jaar hebben we de productie onder de knie", zegt Osinga. Dan kan het bedrijf grote