Component en blootstellingsduur
EU-wetgeving
WHO-richtlijn
Grenswaarde Jaar waarin moet worden
voldaan
NO2 (jaargemiddeld) 40 µg/m3 40 µg/m3
NO2 (uurgemiddeld) 200 µg/m3
(max 18 keer per kalenderjaar overschrijding toegestaan)
200 µg/m3
PM10 (jaargemiddeld) 40 µg/m3 20 µg/m3
PM10 (daggemiddeld) 50 µg/m3
(op max 35 dagen per jaar overschrij- ding toegestaan)
50 µg/m3
PM2,5 (jaargemiddeld) 25 µg/m3 (overal)
20 µg/m3 (landelijk gem. stedelijke
achtergrond)
ervaringen bij de lidstaten en eventuele nieuwe wetenschappelijke inzichten – ook voor wat betreft de gezondheidseffecten – in 2013 een evaluatie wordt opgesteld, die de gelegenheid biedt om de normstelling eventueel aan te scherpen.
Zorgt de normstelling voor gezondheidswinst voor iedereen of alleen voor mensen die wonen in situaties met normoverschrijding?
Volgens de wetgeving moet overal aan de grens- waarden worden voldaan. Uitgezonderd wordt de arbeidsplek, omdat voor arbeidsomstandigheden andere regels gelden. Bovendien wordt de lucht- kwaliteit niet beoordeeld op plaatsen waar geen mensen komen of waar de bevolking anderszins niet wordt blootgesteld. De aandacht wordt bij deze benadering extra getrokken naar het voldoen aan de normen in de zwaar belaste knelpuntsituaties (‘hot spots’). Dit is op zich terecht omdat daarmee iedere burger een zelfde (basis)niveau van bescherming wordt geboden. Alleen heel lokaal dichtbij bronnen zoals langs drukke wegen kan nog een dreigende overschrijding van de grenswaarden optreden. Om deze knelpunten op te lossen zijn vaak lokale maatregelen nodig die maatwerk bieden in de specifieke lokale omstandigheden. Momenteel wonen naar schatting nog ruim 200.000 mensen in een situatie waar de grenswaarde overschreden wordt.
Aangezien moet worden aangenomen dat een veilige concentratie niet bestaat, zal ook een concentratieverlaging buiten de hotspots gezond- heidswinst opleveren. Het overgrote deel van de bevolking wordt blootgesteld aan concentraties beneden de norm. Een verdergaande verlaging van de meer grootschalige concentraties zal voor vele mensen gezondheidswinst betekenen. Dat geeft ook het voordeel aan van nationale (en internatio- nale) maatregelen, die grootschalig de lucht- kwaliteit verbeteren.
Om met het aspect van blootstelling beter rekening te houden zijn in de nieuwe EU-richtlijn lucht- kwaliteit voor PM2,5 twee geheel nieuwe typen normen geïntroduceerd. In aanvulling op de grenswaarde die een basisbeschermingsniveau waarborgt, zijn normen vastgesteld die tot doel hebben de gemiddelde blootstelling van de bevolking, met name in stedelijk gebied, te beperken. Als basismaat is daarvoor de “gemiddelde blootstellingsindex“ (GBI) geïntroduceerd:
“een gemiddeld niveau dat wordt bepaald op basis van metingen op stedelijke achtergrondlocaties verspreid over het gehele grondgebied van een lidstaat en dat de blootstelling van de bevolking weergeeft.”
In de praktische uitwerking is de GBI het voort- schrijdend landelijk gemiddelde van de stedelijke achtergrondconcentraties, gemiddeld over 3 jaar. Op basis van deze GBI zijn vervolgens twee typen normen vastgelegd, namelijk:
[\Ycffkjk\cc`e^jZfeZ\ekiXk`\m\igc`Z_k`e^ (20 µg/m3 in 2015) en
[\eXk`feXc\jki\\]nXXi[\`eqXb\m\id`e[\i`e^ van de blootstelling (een procentuele verminde- ring van de GBI te bereiken tussen 2010 en 2020 – het percentage wordt 15% of 20% afhankelijk van de “start”-concentratie, het gemiddelde over de jaren 2009-2011).
Er is geen aanleiding om het NSL met het oog op deze normen aan te scherpen. Op basis van de PBL-analyse57 (zie ook bijlage 2) mag verwacht worden dat bij het voorgenomen beleid aan de blootstellingsverplichting zal worden voldaan. De streefwaarde voor blootstellingsvermindering is geen harde grenswaarde maar een inspannings- verplichting. Met het NSL-beleid wordt de streef- waarde dicht benaderd, maar het PBL geeft aan dat deze doelstelling waarschijnlijk buiten het voor Nederland haalbare bereik ligt ten gevolge van het grote concentratieaandeel van buitenlandse bronnen (gemiddeld ca. 50% van de achtergrond- concentratie in Nederland) en moeilijk beïnvloed- bare bronnen, zoals zeezout en bodemstof (ca. 30%). In de monitoring zal uiteraard ook aan PM2,5 aandacht worden besteed. Mocht blijken dat er aanvullende maatregelen nodig zijn voor PM2,5, dan wordt hiervoor tijdig een aanvullend program- ma gemaakt. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van een aanvulling op het NSL in 2011.
Geven de huidige grenswaarden wel voldoende bescherming tegen het optreden van
gezondheidseffecten?
In het proces binnen de EU om tot grenswaarden te komen is een afweging gemaakt tussen de gewenste concentratieniveaus en wat – gezien de aanwezige concentraties en de mogelijkheden om deze met maatregelen te reduceren – als haalbaar werd beoordeeld. De huidige grenswaarden bieden dus EU-breed een bepaald niveau van bescherming tegen nadelige effecten van luchtverontreiniging. Een beperking van de huidige normstelling voor fijn stof aan de hand van PM10 is dat de bijdrage aan het gezondheidsrisico van een specifieke broncategorie moeilijk is vast te stellen. Voor een gemiddelde
57 Matthijsen J et al., PM
2.5 in the Netherlands; Consequences of the new European air quality standards; MNP rapport 500099001, Bilthoven, 2007.
blootstellingssituatie geeft de concentratie van PM10 een goede indicatie. In meer bijzondere omstandig- heden, zoals bijvoorbeeld in een situatie dicht langs een drukke snelweg, heeft PM10 (en waarschijnlijk ook PM2,5) als indicator zijn beperkingen. Hoewel de concentratie van PM10 (en PM2,5) langs een drukke snelweg maar in bescheiden mate is verhoogd, wijst gezondheidskundig onderzoek voor burgers die dicht langs de weg wonen op verhoogde gezond- heidsrisico’s58, ook als zoveel als mogelijk rekening wordt gehouden met “verstorende” factoren zoals roken en sociaal-economische status. Onderzoek onder kinderen en volwassenen wijst op verergering van aandoeningen van de ademhalingswegen zoals astma en chronische bronchitis, en meer mensen ontwikkelen dergelijke aandoeningen. Er zijn ook relaties gevonden met coronaire hartziekten. Hierbij moet worden aangetekend dat de coronaire aandoeningen mogelijk ten dele voor rekening van geluid komen. Deze bevindingen komen in belangrijke mate uit Nederlands onderzoek59.
Nu is PM10 gebaseerd op het gewicht van alle deeltjes kleiner dan 10 µm tezamen in een kubieke meter lucht. Het wegverkeer stoot een zeer groot aantal ultrafijne deeltjes uit. Echter, deze ultrafijne deeltjes hebben maar weinig gewicht en dragen daardoor weinig bij aan de massaconcentratie PM10. Er zijn uit wetenschappelijk onderzoek aanwijzin- gen dat de ultrafijne roetdeeltjes waarschijnlijk een grotere schadelijkheid bezitten dan vele andere deeltjes, en daardoor voor de gezondheid juist een relatief groot “gewicht” in de schaal leggen. Daarnaast leidt dit gegeven er toe dat veel verkeers- gerichte maatregelen, zoals het stimuleren van de toepassing van roetfilters, weliswaar voor de gezondheid zeer relevant zijn, maar voor het verlagen van de PM10-concentraties - en het bereiken van concentraties onder de grenswaarde in geval van normoverschrijding – maar een uiterst bescheiden bijdrage leveren.
Voor een goede beoordeling van de luchtkwaliteit, van de mogelijke gezondheidseffecten en van het rendement van maatregelen in sterk door verkeer belaste situaties zou een meer gerichte fijn stof indicator als aanvulling op PM10 en PM2,5 behulp- zaam kunnen zijn. Een indicator is een instrument om bepaalde effecten weer te geven.
58 Gezondheidsraad, Advies “Gevoelige bestemmingen
luchtkwaliteit”, Publicatienummer 2008/09, Den Haag, 24 april 2008.
59 Fischer, P.H. et al., Invloed van de afstand tot een drukke
verkeersweg op de lokale luchtkwaliteit en de gezondheid: een quick scan, RIVM rappprt nr. 863001005, Bilthoven, 2007.
Een indicator dient niet als norm. De wettelijk verankerde norm staat altijd voorop en een nadere aanscherping daarvan zal eerst in nadere (Europese) regelgeving moeten worden verankerd voordat dit een rol kan spelen in individuele besluitvorming. Er wordt een zorgvuldige afweging gemaakt of de introductie van nieuwe normen past binnen het kabinetsbeleid om te komen tot een reële effect- bepaling en vermindering van onderzoekslast. Er wordt de laatste jaren veel wetenschappelijk onderzoek naar mogelijke indicatoren uitgevoerd. Het ontbreekt op dit moment echter nog aan het inzicht om de vastgestelde concentraties op hun gezondheidsrisico’s te kunnen beoordelen. Intensivering van het onderzoek op dit gebied is gewenst. In de Nederlandse onderzoekprogramma’s zal daarvoor ruimte worden gezocht. Echter, er is een grote inspanning nodig die slechts in interna- tionale samenwerking van overheden en onder- zoeksinstituten volwaardige invulling zal kunnen krijgen. Contact is gelegd met de WHO om na te gaan in hoeverre de WHO een belangrijke facilite- rende rol kan spelen om internationaal richting te geven aan het onderzoek en om internationaal draagvlak voor mogelijke keuzes te creëren.
De overheid heeft voor het bouwen van zogenaam- de “gevoelige bestemmingen” in de buurt van snelwegen in de AMvB gevoelige bestemmingen extra regels gesteld om de gezondheidsrisico’s te beperken. Onder gevoelige bestemmingen worden verstaan: scholen, kinderdagverblijven, bejaarden- huizen en verzorgings- en verpleegtehuizen of een combinatie van deze functies. Binnen een zone van 300 meter vanaf de rand van een snelweg of 50 meter vanaf de rand van een provinciale weg mag een gevoelige bestemming niet gerealiseerd worden als er sprake is van een (dreigende) overschrijding van de grenswaarde voor PM10 of NO2 als de realisatie leidt tot een toename van het aantal ter plaatse verblijvende personen. Uitbreiding van een bestaande gevoelige bestemming wordt in beperkte mate toegestaan. Woningen worden in het Besluit niet benoemd als een gevoelige functie. Het zou in de uitvoeringspraktijk neerkomen op een té ingrijpende beperking van de ruimtelijke orde- ningsbevoegdheid van gemeenten. De afwegingen die daarbij aan de orde zijn belangrijk en complex. Gestimuleerd wordt dat bevoegde gezagen bij hun besluiten aangaande gevoelige bestemmingen zo veel mogelijk rekening houden met de gezondheid van mensen, door extra aandacht voor het aantal blootgestelde mensen. In de context van een goede ruimtelijke ordening zal een verantwoorde afweging van gezondheidsbelangen nodig zijn.
De landelijke GGD-richtlijn Luchtkwaliteit en Gezondheid en de plaatselijke GGD’en kunnen daarbij een nuttige rol vervullen.
Hoe wordt bij de keuze van maatregelen in het NSL rekening gehouden met de gezondheidsrisico’s?
Het uitgangspunt is de concentraties zo snel mogelijk onder de normen te brengen, uiterlijk in het jaar waarop dat volgens de Europese wetgeving verplicht is. Gezien de schaal waarop maatregelen doorwerken zijn internationale maatregelen vaak effectiever dan nationale maatregelen, en de nationale maatregelen hebben weer een bredere en meer effectieve doorwerking dan de lokale maatregelen. Deze generieke maatregelen hebben een gunstige invloed op de concentraties in heel Nederland en dus ook op de blootstelling van de gehele bevolking. De gezondheidswinst is daarmee veel groter dan zichtbaar wordt aan de hand van het verminderen en oplossen van de normoverschrij- dingen. De huidige verdeling van concentraties van PM10 en NO2 waaraan burgers worden blootgesteld wordt weergegeven in figuur 4.1. Het beeld van de blootstelling moet als indicatief worden bezien. Het is gebaseerd op de concentratieverdeling voor PM10 en NO2 over Nederland zoals vastgesteld in de GCN-kaarten. De figuur laat ook zien hoe deze verdeling over de Nederlandse bevolking in de afgelopen jaren door het uitgevoerde bestrijdings- beleid naar beduidend lagere concentraties is verschoven. Op basis van de verwachte concentra- ties bij het voorgenomen nationale en internatio- nale beleid, zoals dat in dit NSL is vastgelegd, kan ook een indicatie worden gegeven van de verande- ring in de blootstelling van de Nederlandse bevolking in de toekomst (in de figuur voor het jaar 2015).
In de maatregelen voor fijn stof ligt een sterke nadruk op het terugdringen van de emissies van roetdeeltjes in de uitlaatgassen van verkeer. Ook al helpt reductie van de roetuitstoot in situaties van normoverschrijding slechts bescheiden in het bereiken van concentraties onder de norm, toch zijn diverse maatregelen juist gericht op het verminderen van de uitstoot van dieselroet omdat in ieder geval voor de roetdeeltjes duidelijk is dat deze sterk schadelijke eigenschappen bezitten. Stimulering van het gebruik van roetfilters en van schonere brandstoffen is een belangrijke rode draad in het NSL-maatregelenpakket. Het instellen van milieuzones in diverse grote steden bevordert het schoner worden van het vrachtwagenpark in Nederland. Verwacht mag worden dat juist in de steden met een milieuzone de roetuitstoot sneller verlaagd zal worden. Vermindering van het
verkeersvolume in een stedelijk gebied bijvoorbeeld door bevordering van het gebruik van de fiets of het openbaar vervoer en door parkeerbeleid dragen bij in dezelfde richting.
Voor veel deeltjes uit andere bronnen is dat minder duidelijk. In het kader van emissiereductie voor fijn stof bij industriële bronnen ontstaat herhaaldelijk een discussie over de noodzaak van emissiereductie omdat de schadelijkheid van een bepaald soort stof niet duidelijk is aangetoond. Hoewel het aanneme- lijk is dat stofdeeltjes van verschillende samenstel- ling ook kunnen verschillen in schadelijke eigenschappen, ontbreekt voldoende inzicht in het biologische werkingsmechanisme achter de gezondheidseffecten van fijn stof om voor bepaalde deeltjes een rol in het ontstaan van effecten uit te kunnen sluiten. In het Actieplan Fijn Stof Industrie wordt in principe dan ook geen onderscheid gemaakt tussen de verschillende soorten stof. Alle stofbronnen moeten in redelijkheid bijdragen aan de belasting van de lucht met fijn stof. Voor industriële stofbronnen betekent dit dat voor stofbestrijding de best beschikbare technieken (BBT) worden toegepast.
Ook in relatie tot de stofemissies uit stallen voor intensieve veehouderij wordt gekeken of bloot- stelling aan dit fijn stof tot extra gezondheidsrisico’s leidt. Op dit moment geeft de beschikbare kennis daarover geen uitsluitsel. De ministeries van VWS en LNV hebben recentelijk besloten om ten aanzien van de bestaande hiaten in kennis nader onderzoek uit te laten voeren.
Hoe gaat worden gevolgd of de uitvoering van maatregelen een gunstig effect heeft gehad voor de gezondheid?
De luchtkwaliteit in ons land is dankzij het bestrijdingsbeleid in de afgelopen decennia aanzienlijk verbeterd. Het effect van het beleid voor de gezondheid wordt gevolgd aan de hand van de landelijke ontwikkelingen in de concentraties van stoffen zoals NO2 en PM10. Als de concentraties dalen, vermindert de blootstelling van mensen en daarmee de kans op gezondheidseffecten. Jaarlijks worden de concentraties, zoals ze in het voorgaande jaar zijn opgetreden, bepaald op basis van een combinatie van metingen en modelberekeningen.
Vanuit de inspraakprocedure en de parlements- behandeling is het verzoek gekomen te kijken naar mogelijkheden om veranderingen in de lucht- kwaliteit te vertalen in maten voor de gezondheid. Hoewel dit geen onderdeel uitmaakt van het NSL zal dit verzoek serieus genomen worden.