tuur van de monetaire unie aan de vraagkant van de economie, met een directe verwijzing naar (Europese) arbeidsmarktprioriteiten naar het model het Federal Reserve-systeem van centrale banken in de Verenigde Staten.17
Kritiekpunt 3: WRR-rapporten moeten een beetje pijn doen
In de lange geschiedenis van de WRR zijn er twee rapporten over de Nederlandse econo-mie verschenen die het beleid en de structuur van de economie van de lage landen funda-menteel hebben doen wijzigen. In 1980 kwam de WRR met het alarmerend rapport Plaats en
toekomst van de Nederlandse industrie over de toestand van de economie, onder leiding van de econoom Arie van der Zwan.18
Zonder veel tijd te verdoen kwam een com-missie die het kabinet naar aanleiding van dit rapport had ingesteld met een aantal aanbeve-lingen: de bedrijfsrendementen moesten om-hoog door een verlaging van de loon- en ener-giekosten, de werking van de arbeidsmarkt moest worden verbeterd door gedecentrali-seerde loononderhandelingen waarbij gro-tere verschillen in beloning mogelijk moesten zijn, het salarissysteem in de collectieve sector moest worden losgekoppeld van dat in de marktsector, de overheidsuitgaven moesten omlaag, de sociale zekerheid moest herover-wogen worden zodat de discipline vergroot zou worden en mensen meer gestimuleerd zouden worden om een baan te nemen, en ten slotte moest de steun aan noodlijdende indus-trieën afgebouwd worden. Al deze aanbevelin-gen zijn in de volaanbevelin-gende vijftien jaar ter harte genomen en werden beklonken met meerdere sociale pacten, te beginnen met het fameuze Akkoord van Wassenaar.19
Tien jaar later, in 1990, kwam de WRR met het belangwekkende rapport Een werkend
per-spectief, geschreven onder leiding van de so-cioloog Hans Adriaansens. Het rapport ves-tigde de aandacht op de verontrustend lage participatiegraad in de arbeidsmarkt in plaats van de ogenschijnlijk verbeterde
werkloos-heidscijfers, die waren gedaald van 14 % naar 7 %, in een periode van redelijke groei. De WRR merkte de lage arbeidsdeelname aan als de achilleshiel van de Nederlandse verzorgings-staat. De beleidsaanbevelingen brachten top-ambtenaren op het ministerie van Sociale Za-ken en Werkgelegenheid ertoe om een nieuw voorwaardelijk koppelingssysteem te ontwer-pen, dat in 1992 werd ingevoerd.
WRR-rapporten worden uiteraard niet ge-schreven om het laatste woord te spreken over prangende beleidsvragen. Zij zijn eerder be-doeld als ankeiler voor het debat over urgente maatschappelijke kwesties. Ik herinner me nog uit mijn periode als directeur van de WRR (2001-2009) dat we het standpunt huldigden dat WRR-rapporten ‘een beetje pijn’ moesten doen in ‘speaking truth to power’ om discus-sie te entameren in de Tweede Kamer. Het is opvallend dat het rapport Naar een lerende
economie veel adhesie heeft gevonden in de landelijke pers, maar (nog) niet echt een debat over de toekomst van de Nederlandse econo-mie op gang heeft gebracht. In dit verband kun je je afvragen of de WRR de welwillende maar beperkt committerende reactie van de regering in zekere mate over zichzelf heeft afgeroepen. Het is een sterk ‘consensuszoe-kend’ rapport geworden — een verleidings-strategie bijna waarbij toekomstig verdienver-mogen — overigens zeer terecht — gekoppeld wordt aan een krachtige impuls aan het pri-vate en publieke leervermogen in onderwijs en bedrijfsleven. Maar wie kan daar nu tegen zijn?
Zeer terecht pleit de WRR ervoor om inves-teringen serieus zichtbaar te maken in het begrotingsbeleid en wordt gesteld dat met de huidige enge focus op de lopende rekening het gevaar bestaat dat belangrijke investerin-gen in de kiem worden gesmoord of worden uitgesteld. Alhoewel alle beschikbare gege-vens erop wijzen dat investeringen in kinder-opvang en onderwijs zich op den duur terug-betalen, wordt in het huidige beleid van openbare financiën elke vorm van uitgaven aan sociaal beleid enkel en alleen als
con-sumptie gezien. Dat ging wellicht op in de bestaande praktijk van de naoorlogse verzor-gingsstaat, die inderdaad op inkomstenover-drachten was gericht. Maar nu de verzorgings-staat en het overheidsbeleid eerder
dienstengeoriënteerd worden, is het echt no-dig sociale investeringen en consumptieve bestedingen van elkaar te scheiden. De WRR pleit voor de invoering van een baten-lasten-stelsel om ruimte te creëren voor belangwek-kende investeringen in de sociale infrastruc-tuur van het Nederlandse verdienvermogen. Ik deel die diagnose en oplossing volledig. Toch had ik liever een hardere lijn in ‘speaking truth to power’ in de richting van het kabinet gezien.
Met de invoering van een baten-lastenstel-sel of het terughalen van de FES-fondsen uit de aardgasbaten om die aan te wenden voor een toerustingsagenda van sociaal investeren, draaien we deels om de hete brei heen. Ik be-sef ten volle dat dit ook een kwestie van smaak, maatvoering en wetenschapsopvat-ting is, maar ik ben van mening dat de redene-ring veel dwingender en kritischer op de vige-rende beleidstheorie had moeten zijn op basis van de alomtegenwoordige objectieve data en kennis.
De inclusieve consensuszoekende stijl van het rapport vindt ook zijn weerslag in verhul-lend woordgebruik: wie is er tegen ‘respon-sieve instituties’, ‘eigentijdse governance’,
‘beheerste globalisering’ en een ‘pragmatisch Europabeleid’? De verleidingstrategie om met inspirerende binnenlandse en buitenlandse voorbeelden de Nederlandse beleidselite in te laten tekenen op een activerend beleidspara-digma, gaat iets te gemakkelijk voorbij aan het grote waarom van het achterstallig onder-houd in de sociale infrastructuur en de struc-tureel lage R&D-uitgaven in vergelijking met veel andere OESO-economieën. Vooral op dit punt blijft de WRR naar mijn mening het ant-woord schuldig.
Met alle lof die ik in deze bijdrage de WRR heb willen toezwaaien voor het rapport Naar
een lerende economie, had ik graag een diepgra-vender theoretische reflectie gezien op het dominante beleidsdenken in Nederland in het afgelopen decennium, een gefundeerde empi-rische analyse van het succes en falen van toe-rustingsbeleid in een klein aantal open EU-economieën, en meer aandacht voor de padafhankelijke consequenties van de interne markt en met name de EMU voor het toekom-stige verdienvermogen van de Nederlandse economie. Dan had de WRR het voor het kabi-net minder makkelijk gemaakt om het origi-nele en belangwekkende rapport vakkundig dood te knuffelen. Het is tekenend dat terwijl de Europese economie aan het infuus ligt van lage rente van de ECB, er alweer een coalitie-akkoord ligt over belastingverlaging. Hoezo toerusten en sociaal investeren?
Noten
1 Hall, P. & D. Soskice (2001), Varieties of Capitalism: The Institutional Foundation of Comparative Advantage, Ox-ford: Oxford University Press. 2 Thelen, K. (2004), How
instituti-ons evolve: the political eco-nomy of skills in Germany, Bri-tain, the United States and Ja-pan, Cambridge: Cambridge University Press; Thelen, K. (2014), Varieties of
Liberaliza-tion and the New Politics of Social Solidarity, New York: Cambridge University Press. 3 Rodrik, D. (1997), Has Globali-zation Gone Too Far?, Washing-ton, DC: Institute for Internati-onal Economics; Rodrik (2007), One Economics, Many Recipes. Globalization, Instituti-ons and Economic Growth, Prin-ceton, NJ: Princeton University Press.
4 Katzenstein, P.J. (1985), Small States in World Markets:
Indus-trial Policy in Europe, Ithaca, NY: Cornell University Press. 5 WRR (2006), De
verzorgings-staat heroverwogen. Over ver-zorgen, verzekeren, verheffen en verbinden, Amsterdam: Am-sterdam University Press; WRR (2007), Investeren in Werkzeker-heid, Amsterdam: Amsterdam University Press.
6 OESO (2003), Literacy Skills for the World of Tomorrow — Further results from PISA 2000, Parijs, Pisa.
7 Hemerijck, A. (2012), De toerus-tingsimperatief en de eurocrisis, Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam (inaugurele rede); Klink, A. (2012), Toerusting in de Arena van de Gezondheidszorg, Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam (inaugurele rede). 8 Oesch, D. (2013), Occupational
change in Europe: How educa-tion and technology transform the job structure, Oxford: Ox-ford University Press. Veer, J. van der, M. van der Meer & A. Hemerijck (2014) Toerusting over de levensloop: de fragmen-tatie voorbij, Amsterdam, Tal-ma Instituut, Vrije Universiteit Amsterdam.
9 WRR (2013), Naar een lerende economie. Investeren in het verdienvermogen van Neder-land, Amsterdam: Amsterdam University Press p. 261. 10 Hemerijck, A. (2013), Changing
Welfare States, Oxford: Oxford University Press.
11 Meer, M. van der & J. Visser (2010), ‘Doing together what is possible: social pacts and ne-gotiated welfare reform in the Netherlands’, in: P. Pochet, M. Keune & D. Natali (Eds.), After the euro and enlargement: so-cial pacts in the EU, Brussel: ETUI.
12 Avdagic, S., M. Rhodes, & J. Visser (2011), Social Pacts in Europe: Emergence, Evolution and Institutionalization, Ox-ford: Oxford University Press. 13 Thelen, K. (2014), Varieties of
Liberalization and the New Politics of Social Solidarity, New York: Cambridge University Press.
14 De Grauwe, P. (2009), Econo-mics of Monetary Union, 8th edn. Oxford: Oxford University Press.
15 Eichengreen, B. (1990), ‘Is Eu-rope an Optimum Currency Area?’, CEPR Discussion Paper 478. Londen: Centre for Econo-mic Policy Research. 16 Bertelsmann Stiftung (ed.)
(2014), A European Unemploy-ment Benefit Scheme. How to Provide More Stability in the Euro Zone, Verlag Bertelsmann Stiftung.
17 Melkert, A. (2013), De bakens verzetten. De economie terug naar de mensen. Investeren in werk en innovatie, Amsterdam, PvdA.
18 WRR (1980), Plaats en toekomst van de Nederlandse industrie, Den Haag: Staatsuitgeverij. 19 Visser, J. & A. Hemerijck (1997),
A Dutch Miracle: Job Growth, Welfare Reform and Corpora-tism in the Netherlands, Amster-dam: Amsterdam University Press.