Von Kampf und Ziel, nummer 1
In de Von Kampf und Ziel van het eerste nummer wordt bericht over een bijeenkomst op 29 en 30 augustus 1920 van het Wissenschaftlich-Humanitäres Komitee in het Berlijnse Institut für
Sexualwissenschaft. Bij deze vergadering vindt de oprichting van de Aktionsausschuß für die Befreiung sexualer Minderheiten plaats, oftewel het actiecomité voor de bevrijding van
seksuele minderheden. De aanwezigen zijn de voorzitter van het Holländische Komitee, de twee voorzitters van de Gemeinschaft der Eigenen en de vertegenwoordiger van de deutsche
Freundschaftsbünde, waarbij Magnus Hirschfeld, ene Niemann en Kurt Hiller van de W.h.K.,
Adolf Brand en ene Jordan van de G.d.E. en Albert Eggert en Hans Janus van de
Freundschaftsbünde de leden uitmaken.50 De opdracht die het actiecomité voor zichzelf heeft
geformuleerd, wordt beschreven als het zekerstellen van de afschaffing van §175 en alle werkzaamheden te verrichten die nodig zijn om dit doel te bereiken. Er zijn hiertoe vier commissies opgericht, waarbij Hirschfeld deelneemt aan de parlementaire commissie, Adolf Brand aan de petitiecommissie en de heren van de Freundschafstbünde deel uitmaken van de kunstcommissie. De vierde commissie is de papiercommissie waaraan Adolf Brand eveneens deelneemt. Hiermee wordt waarschijnlijk een journalistieke commissie bedoeld. Volgens Ramsey verspreidde het comité pamfletten over wetenschappelijke en juridische kwesties, ontmoette ze ambtenaren die zich bezighielden met de hervorming van het wetboek van strafrecht en overhandigde ze petities aan politici.51
Tijdens de bijeenkomst vonden enkele interessante gebeurtenissen plaats. Zo wordt er in een aparte alinea bericht over hoe de G.d.E. toestemde met de temperamentvolle redevoering van Kurt Hiller, waarin hij benadrukte dat de G.d.E. de enige vereniging is geweest die enig cultuurpolitiek gewicht had. Daarnaast wordt er geschreven hoe Magnus Hirschfeld vertelt dat de W.h.K. voor, tijdens en na de oorlog buitengewoon vlijtig en effectief is geweest. Daarna spreekt Kurt Hiller over hoe men moet verhinderen dat §175, die vooralsnog buiten de nieuwe versie van het wetboek van strafrecht staat, alsnog opgenomen wordt. De tegenstander zou namelijk achter de schermen al onbeschaamd aan het werk zijn om op het laatste moment te
50 Ramsey schrijft op bladzijde 94 van zijn artikel The Rites of Artgenossen: Contesting Homosexual Political
Culture in Weimar Germany dat de Freundschaftsbünde een landelijke organisatie was met decentrale
afdelingen in de grotere steden. Ze had tot doel om homoseksuelen een sociaal leven te bieden. Al snel groeide de organisatie zo hard dat de W.h.K. contact zocht om gezamenlijk op te trekken.
verhinderen dat §175 afgeschaft wordt. Op de zondagmiddag zouden alle leden van het comité naar de Richard-Oswald-Lichtspiele zijn gegaan, een bioscoop in Charlottenburg, om de film
Anders als die Andern te zien. Het verbod op de film wordt omschreven als een poging van de
‘reactie’ om de afschaffing van §175 te verhinderen:
Montag, am 30. August, fand noch einmal vor geladenen Mitgliedern und Gästen in den Richard- Oswald-Lichtspielen zu Charlottenburg, Kantstr. 163, die Vorführung des verbotenen Films „Anders als die Andern” statt, um jedem einzelnen Teilnehmer zu zeigen und durch den Augenschein handgreiflich klar zu machen, wie vollständig harmlos dieses Filmwerk ist und wie spießbürgerlich und lächerlich das Verbot der Reaktion, das gegen die Aufführung dieses Films erging, der doch keine andere Aufgabe verfolgt, als die, den Gedanken von der Notwendigkeit der Abschaffung des §175 in den weitesten Kreisen unseres Volkes populär zu machen.52
Wat opvalt binnen deze passage is de omschrijving van de film als een manier om de afschaffing van §175 populair te maken onder brede lagen van de bevolking, het is dus als een soort verlichtende propaganda bedoeld. Dat de ‘reactie’ de film heeft verboden, wordt als een bewijs gezien dat ze spießbürgerlich zijn, wat zoiets betekent als kleinburgerlijk of bekrompen. De woordkeuze van Reaktion wijst op een bepaald zelfbeeld dat wijst op revolutie, of in elk geval een beweging die een bepaalde verandering wil teweegbrengen en daardoor tegenwerkende krachten oproept. Er wordt hier verder niet gespecificeerd wie of welke instantie er wordt bedoeld met Reaktion. Het artikel vervolgt met een passage die Hirschfeld aanduidt als leider van de beweging. Er wordt erkend dat het grootste deel van de strijd nog geleverd moet worden, maar ook dat de beweging als één front achter hem zal staan. Op dit moment bestaat er dus grote eenheid tussen de groeperingen:
Der moralische Gewinn, den die Generalversammlung des W.H.K. bei der diesjährigen Tagung zu verzeichnen hatte, ist jedenfalls ein recht bedeutender: Sanitätsrat Dr. Magnus Hirschfeld kann endlich wieder auf eine einheitliche fest geschlossene und unerschütterliche Front der ganzen homosexuellen Bewegung blicken. Und in der letzten Phase des schweren Kampfes, der noch bevorsteht, wird ihm diese einige Front auch sicher zum Sieg verhelfen.53
Ramsey schrijft in The Rites of Artgenossen hoe de samenwerking binnen het actiecomité uiteindelijk maar weinig succesvol was. De Freundschaftsbünde sloegen in 1921 een fusie met
52 Adolf Brand, ‘Von Kampf und Ziel. Gemeinsame Richtlinien für das W.H.K. die G.D.E. und den D.F.V.’, Der
Eigene. Zeitschrift für Freundschaft und Freiheit. Ein Blatt für männliche Kultur 1 (1920) 11.
de W.h.K. af en gingen alleen verder als de Bund für Menschenrechten onder leiding van publicist en uitgever Friedrich Radszuweit. De G.d.E. zouden in 1923 het comité verlaten na onderlinge frustraties met de W.h.K.54
In het artikel In Gefahr und Not uit nummer 14 zie je hoe Brand verder heel duidelijk is over welke rangpositie hij ziet voor zijn stroming van homoseksuelen binnen de bredere beweging tegen §175. Hij zet zich expliciet af tegen andere stromingen binnen de emancipatiebeweging door duidelijk te maken dat hij homoseksualiteit ziet als iets dat in ieder mens zit, en niet in een afwijkende categorie van mensen die een apart gender vormen. Hij is het met de W.h.K. eens over standpunten op ethisch en esthetisch vlak, maar maakt duidelijk dat hij een normalisering van zijn stroming wil:
DER EIGENE unterstützt also die Arbeit des Wissenschaftlich-humanitäres Komitees für Beseitigung des § 175 nach der ethischen und ästhetischen Seite hin. Er will einen erziehenden Einfluß auf alle Anhänger der Freundesliebe üben. (...) Er will aber endlich auch gründlich den Wahn zerstören, daß die große Liebe und Leidenschaft des Mannes zum Jüngling und des Jünglings zum Manne nur eine Ausnahme-Erscheinung ist und daß nur Ausnahme-Menschen dazu geboren seien. Er will im Gegenteil im vollen Gegensatz zu anderen Strömungen die schlummernde und verdrängte Neigung zum gleichen Geschlechte ganz bewußt in jedem Einzelnen wieder wecken, um durch all das Wertvolle in ihr Menschen und Karaktere zu erziehen und das heutige Elend der Prostitution zu überwinden. Er will durch sie tausendfaches neues Leben und neue Freude unserem ganzen Volke geben.55
Brand ziet dus een opdracht weggelegd voor Der Eigene om op onderwijzende wijze zijn aanhangers te verheffen. Hij wil daarnaast zijn vorm van pederastische homoseksualiteit genormaliseerd zien. Brand is bovendien overtuigd van het feit dat er in ieder mens een sluimerende homoseksualiteit aanwezig is. Zodra mensen overtuigd raken van zijn opvattingen, kunnen de problemen rondom prostitutie worden verholpen, omdat mannen hun seksuele behoefte ook bij elkaar kwijtkunnen. Uit de laatste zin spreekt een verlossingsboodschap, hij ziet voor zich hoe zijn blad het hele volk nieuw leven en vreugde kan geven.
54 Ramsey, ‘The rites of Artgenossen’, 94-95. 55 Brand, ‘In Gefahr und Not’, 158.
Von Kampf und Ziel, nummer 2
De Von Kampf und Ziel van nummer 2 wordt afgesloten met een kleine alinea onder de titel
Gegen die Abschaffung des §175. Brand noemt er expliciet de naam van de evangelische Provinzialsynode der Rheinprovinz, omdat ze een motie hebben ingediend die zich tegen de
afschaffing van §175 uitspreekt. Brand schrijft:
Die Dunkelmänner rühren sich überall. Wir können ihnen, wenn sie es wollen, mit einem neuen
Fall Dasbach und Pastor Philipps dienen! Und mit Aufrollung der ganzen Kaiser- und Pfaffen-Komödie im Falle Krupp!56
Brand stond volgens Florence Tamagne in deze periode bekend om het outen van bekende figuren die tegenstanders van de emancipatiebeweging waren. Deze politieke strategie leidden in sommige gevallen tot schandalen en rechtszaken, zoals wanneer hij rijkskanselier von Bülow zonder bewijs een betichtte van homoseksualiteit, waarop hij werd aangeklaagd voor smaad.57
Zijn directe en aanvallende stijl leiden er dus toe dat direct zichtbaar wordt wie hij beschouwt als zijn politieke tegenstanders. Hij schuwt daarbij niet om homoseksualiteit als wapen in te zetten. Hij is zich goed bewust wat voor schandaal het kan uitlokken als een figuur op een hoge positie van homoseksualiteit beschuldigd wordt en dreigt dit zonder schroom opnieuw te doen. Op deze manier zie je een licht paradoxale situatie waarin homoseksualiteit voor Brand niet alleen iets is waarvoor gevochten moet worden, maar ook een middel om tegenstanders mee te bestrijden in datzelfde gevecht. Zijn opportunisme gaat dus over lijken. Hijzelf zag het volgens Whisnant eerder als een manier om de beweging weerbaar te maken.58
Homosexualität und Reaktion
Brand blikt in dit artikel in nummer 2 terug op zijn pamflet uit 1911 en klaagt in dit voorpagina- artikel over de schijnheiligheid en kuisheid van instituut van de Zentralstelle, een soort centraal bureau voor de pers, dat geregeld censuur oplegt aan Brand en zijn gelijken. Een afbeelding van de 16e-eeuwse Jupiter en Io van Antonio da Coreggio werd bijvoorbeeld als onzedelijk
bestempeld. Brand wordt omwille van het afdrukken van het gedicht Die Freundschaft van
56 Adolf Brand ‘Von Kampf und Ziel. Gegen die Abschaffung des § 175’, Der Eigene. Zeitschrift für
Freundschaft und Freiheit. Ein Blatt für männliche Kultur 2 (1920) 24.
57 Tamagne, A history of homosexuality, 98-99. 58 Whisnant, Queer identities, 50.
Friedrich Schiller in der Eigene aangeklaagd wegens de ‘verspreiding van onzedelijke geschriften.’ Een rechtbank heeft Brand al eens in het gelijk gesteld, maar dit hindert de
Zentralstelle niet.
Preußen-Deutschland ist jedenfalls bei weitem katholischer und lebensfeindlicher als Rom! Und es ist gar kein Zweifel, daß unsere preußischen Junker und Pfaffen der revolutionären Arbeiterschaft und dem modernen Heidentum der Gebildeten mit ganz demselben ingrimmigen Hasse gegenüberstehen, wie die Jesuiten und reaktionären Machthaber Spaniens allen Männern gegenüber, die dort heute noch, trotz Ferrers Tod, unverzagt um Licht und Freiheit kämpfen!59
Brand noemt het Pruisische Duitsland lebensfeindlich, oftewel preuts en onleefbaar, waardoor hij de homobeweging een impliciete betekenis van vitaliteit geeft. Hij presenteert de homobeweging als bestaande uit revolutionaire arbeiders en moderne, ‘heidense’ opgeleiden. Daarmee lijkt hij te insinueren dat de homobeweging een brede, wellicht socialistische beweging is met leden onder alle lagen van de bevolking. Hij identificeert de homobeweging in Duitsland met de strijd tussen Spaanse jezuïeten en ‘reactionaire’ machthebbers met demonstranten die voor ‘licht en vrijheid strijden’.60 Brand gebruikt woorden als revolutionär,
reaktionär, en ziet de homobeweging duidelijk als een revolutionaire beweging. Door te
verwijzen naar Ferrer zet hij zijn beweging op een lijn met anarchistische activisten uit het verleden. Brand doet vervolgens een stemadvies aan alle homoseksuelen. Omwille van je homoseksualiteit zou je moeten stemmen op een partij die homoseksualiteit wil legaliseren. Daarmee spreekt hij een gedeelde identiteit aan, die tegelijkertijd ook slechts een gedeeltelijk deel van de identiteit van zijn lezers is. Dat wat hen verbindt, is maar eigenlijk een klein gedeelte van de identiteit, maar wordt omwille van het activisme tot belangrijkste stemreden gepresenteerd. Zijn lezers kunnen echte politieke invloed uitoefenen en de doelen van de beweging bereiken, zolang ze zich maar verenigd opstellen en voor de partijen stemmen die hun doelstellingen voorhebben:
Darum gilt es jetzt vor allem: bei den kommenden Reichstagwahlen diejenige Partei mit Material und mit den Stimmen aller Homosexuellen planmäßig zu unterstützen, die bisher allein den Mut hatte, für die Abschaffung des §175 offen einzutreten! Machen wir und doch die Notwendigkeit
59 Adolf Brand, ‘Homosexualität und Reaktion’, Der Eigene. Zeitschrift für Freundschaft und Freiheit. Ein Blatt
für männliche Kultur 3 (1920) 25-30, aldaar 27.
60 Ferrer was een anarchistische schoolhervormer in Barcelona, die vond dat het toenmalige schoolsysteem het
systeem in stand hield en daarom zijn eigen ‘moderne school’ oprichtte. Hij werd in 1909 geëxecuteerd na een anarchistische opstand.
alle einmal klar: Konservative und Zentrum sind die Führer der Reaktion. Sie stehen unseren Bestrebungen völlig ablehnend als geschworene Feinde gegenüber. Sie sind die Vertreter der Gewalt, der vaterlandslosen Kirche und die imperialistischen Wortführer des völkerkraftmordenden Großkapitals. Der Liberalismus aber schwankt und ist auch in wichtigeren Fragen wenig zuverlässig. Ehrlich hat sich allein die Sozialdemokratie erwiesen. Die Reden Bebels und Thieles bei Besprechungen der Petitionen um Abschaffung des §175 dürften wohl bei allen Anhängern unserer Sache unvergessen sein. (...) Wir, die Gemeinschaft der Eigenen, wollen denjenigen vertrauen, die unsere Sache zu einer Sache des ganzen Volkes machen, und auf deren Geist und Kühnheit heute bereits die Augen von ganz Europa ruhen!61
Brand beschrijft de tegenstanders als reactionair, dus tegen de revolutie. Zentrum en
Konservative worden expliciet bestempeld als de gezworen vijanden en worden aangewezen
als de vertegenwoordigers van staatsgeweld, de vaderlandsloze kerk en imperialistische woordvoerders van het genocidale grootkapitaal. Deze grote woorden beschrijven de manier waarop Brand de tegenstanders van de homobeweging heeft gerangschikt. Aan het eind van het artikel doet hij nog een onverbloemd dreigement om nieuwe schandalen uit te lokken:
Nun, vielleicht werden alle Pfaffenfreunde und Hakenkreuzritter endlich zur Besinnung kommen, wenn ich in den nächsten Monaten hier im EIGENEN und auf meiner Propaganda- Reise die Wiederaufrollung des ganzen Bülow-Eulenburg-Skandales bringe und die Aufdeckung all der Meineide, die von den Kronzeugen der Staatsanwaltschaft auf Befehl und im Interesse des Kaisers damals geleistet worden sind. (...) Aber wenn die Reaktion es will, so kann der Tanz losgehen, der über Kirche, Justiz und Reichstag wegen der infamen Komödie, die von diesen Instanzen vom Falle Krupp and bis zum Falle Eulenburg gespielt worden ist,
einen Riesenskandal heraufbeschwört und der ganz Deutschland zu einem großen
Hexensabbath macht und zu einem Tribunal des Satans, wie es die Welt noch niemals kennen lernte!62
Uit deze passage wordt duidelijk dat hij in feite geen onderscheid maakt tussen zijn tegenstanders. Hij ziet de kerk en staatsinstituties samen tegen hem optrekken, daarom behandelt hij ze als één geheel. Hij neemt de gelegenheid om af te rekenen met diegenen die hem tijdens eerder uitgelokte schandalen hebben tegengewerkt.
61 Brand, ‘Homosexualität und Reaktion’, 28. 62 Ibidem, 30.
Brand beschrijft een paar alinea’s daarvoor de politieke strategie die gevolgd moet worden om §175 afgeschaft te krijgen. Daarin schijnt een notie van eigen identiteit door, namelijk wie men is en waar men voor staat:
Darum können wir über den Weg, den wir einzuschlagen haben, nicht im Zweifel sein. Nicht durch schöne Worte, nicht durch juristische Spitzfindigkeiten, nicht durch wissenschaftlich- humanitäre Ränke, Schleichwege und Betteleien werden wir unser Ziel erreichen, werden wir für die Homosexuellen und die Freundesliebe die staatliche und soziale Anerkennung ihrer natürlichen und sittlichen Existenzberechtigung erlangen – sondern nur dadurch, daß wir uns mutig zusammenschließen zu einer großen Interessengemeinschaft, die Männer und Frauen in sich vereint und die Parole ausgibt: bei den bevorstehenden Reichstagwahlen keine andere Partei als nur allein die Sozialdemokratie zu unterstützen! (...) Wir müssen erkennen lernen, daß es sich hier einfach um Machtfragen jetzt handelt; daß wir durch unsere Stimmenzahl die Möglichkeit besitzen, das große Heer der Sozialdemokratie um Hunderttausende zu vermehren — und daß wir mit den Ausschlag geben können für den Entscheidungskampf, der dann der Sieg einer welterobernden Idee — der Sieg der Wahrheit über die Lüge — der Sieg des Rechtes über das Unrecht — der Sieg des Fortschritts über die Reaktion — und der schließlich auch die Verwirklichung der Freiheit selber ist!---- Wir müssen bei dieser Gelegenheit zeigen, daß die meisten von uns als Bürger ebenso Tüchtiges leisten wie die andern auch! Daß wir, wenn nicht besser, so doch keinesfalls auch nicht schlechter sind als sie! Daß wir ebenso wie sie einfach unsere Pflicht tun, jeder an seinem Platz. Und daß wir, ob Staatsmann oder Gelehrter, Künstler oder Offizier, Kaufmann oder Volksvertreter, Arbeiter oder Arbeiterin, auf welchem Gebiete menschlicher Tätigkeit es auch sei, niemals der Dienste uns zu schämen brauchen, die wir dem Volke und dem Vaterlande gewidmet haben! Wir müssen diejenigen von uns, die keine Kinder besitzen, und die auch keine Ketten der Familiensorgen drücken, ganz besonders darauf hinweisen, daß gerade sie vorzüglich dazu geeignet sind, und natürlich auch doppelt dazu verpflichtet: erzieherisch, kunstfördernd und sozialistisch zu wirken im idealsten Sinne! Weil sie als Unverheiratete unabhängiger dastehen und keinerlei Rücksichten sie hindern, überall freimütig und entschieden, ohne jedes feige Bedenken mit ihrer Ueberzeugung offen hervorzutreten! — Daß vor allen Dingen sie dazu berufen sind, für Existenzbedingungen zu sorgen, die dem heranwachsenden Geschlechte eine sinnenfrohe und glückliche Jugend, dem Volke eine allgemeine Wohlfahrt, und dem Einzelnen die möglichst größte Freiheit garantieren! Daß wir als Homosexuelle unsere vornehmste Bestimmung darin sehen: Anderen unsere Kraft zu opfern — in anderen unsere Ideen und unsere Persönlichkeit fortzupflanzen — und uns arbeitsfroh hinzugeben an die großen Ziele der Zeit, um deren Verwirklichung jetzt alle Völker ringen! –63
Kortom, Brand heeft duidelijk voor ogen welke weg moet worden ingeslagen om de cultuurstrijd te winnen. Hij meent dat wetenschappelijk-humanitaire intriges, ‘wissenschaftlich-humanitäre Ränke’, niet effectief zullen zijn. In plaats daarvan moet een
Interessengemeinschaft gesmeed worden, een belangengroep waarin zowel mannen als
vrouwen zich verenigen. Alleen zo zullen homoseksuelen en de ‘vriendenliefde’ erkenning krijgen en de strijd om waarheid en het recht te winnen. Het is opvallend en inconsequent dat hij bij deze belangengroep ook vrouwen wil betrekken, aangezien in de ideologische uiteenzetting in het eerste nummer vrouwen buitengewoon ondergeschikt worden bevonden. Toch lijkt hij ze als een bepaalde strategische of electorale factor te erkennen. Homoseksuelen in het algemeen ziet hij eveneens als een gigantische electorale factor die de sociaaldemocraten aan een overwinning kunnen helpen. Hij lijkt te geloven dat homoseksuelen zo eensgezind zijn dat ze met honderdduizenden tegelijk op de sociaaldemocraten zouden kunnen stemmen. Brand roept daarnaast op om te laten zien dat homoseksuelen net zulke efficiënte burgers kunnen zijn als anderen. Zij moeten zich als gelijken presenteren en laten zien dat zij ook hun maatschappelijke plichten vervullen, ongeacht welk beroep. Hier wordt zichtbaar dat het voor Brand in deze strijd niet uitmaakt in welke sociale laag je je bevindt en welk beroep je hebt. Deze passage toont daarnaast hoe Brand vooral de normaliteit van homoseksuelen wil benadrukken. Brand ziet verder een speciale opdracht weggelegd voor homoseksuelen, vooral voor diegenen die geen kinderen hebben en niet aan de ‘ketens van familiezorgen’ liggen. Zij moeten hun kracht en energie toewijden aan anderen en hun ideeën en persoonlijkheid doorgeven omwille van wat Brand de grote doelstellingen van de tijd noemt. Wat deze doelstellingen zijn, wordt niet gespecificeerd, maar hij ziet voor hen deze rol weggelegd, omdat