verstilling en afstandelijkheid in late fotografie
2.2 Verstilling en afstandelijkheid in The Sochi Project
In de analyse die volgt zal ik ingaan op de manier waarop gebruik wordt gemaakt van late fotografie binnen The Sochi Project, om te behandelen hoe het project een alternatief biedt ten opzichte van de bestaande problematiek rondom de fotografische representatie van conflict. Daarvoor zal ik gebruik maken van het onderdeel van The Sochi Project over de landen Abchazië en Zuid-Ossetië als casus. In tekst en beeld gaan Hornstra en Van Bruggen zowel op de website (hoofdstukken ‘II. Het verloren paradijs’ en ‘VI. De Abchazische Olympische droom’) als in de eindpublicatie (hoofdstuk ‘Abkhazia vs. Georgia’) en de deelpublicatie Empty land, Promised land, Forbidden land in op de complexe
geopolitieke situatie in het landje.96 Binnen deze analyse zal de focus vooral liggen op het beeld,
namelijk de fotografie van Hornstra. Maar omdat tekst en beeld binnen The Sochi Project niet volledig van elkaar zijn los te koppelen – de beelden zijn immers ingebed in een narratieve structuur (zie Hoofdstuk 1) – zal ik bij de beschrijving en de analyse van de beelden tevens gebruik maken van de tekst van Van Bruggen.
‘Olympische Spelen op de grens met een conflictgebied’, zo omschrijft Van Bruggen de
conflictsituatie in Abchazië op de website.97 Dit was thans het geval toen Sotsji in 2007 de Spelen
kreeg toegewezen: het onbekende landje Abchazië verkeerde in de positie als de facto onafhankelijk, maar de jure Georgisch grondgebied. In augustus 2008 verklaarden Rusland en Georgië elkaar de oorlog, een maand later erkende Rusland Abchazië en Zuid-Ossetië als officiële landen (later werden de landen ook erkend door (enkel) Nicaragua, Venezuela en de eilanden Vanuatu, Nauru en Tuvalu) en grensde Sotsji niet langer aan een conflictgebied (op de Noord-Kaukasus na). De oorlog was het resultaat van jarenlange wederzijdse irritatie tussen Georgië dat zelfstandig wilde zijn en Rusland dat
96 Hornstra & Van Bruggen 2013c; Hornstra & Van Bruggen 2013d, pp. 62-156; Hornstra & Van Bruggen 2013a. 97 Hornstra & Van Bruggen 2013c, ‘II. Het verloren paradijs’.
39 de voormalig Sovjet-Unie beschouwd als haar natuurlijke invloedsfeer.98 Daarnaast wilde Georgië re-
integratie van de in de jaren 1990 verloren gebieden Adzjarië, Abchazië en Zuid-Ossetië, maar dat bleek vooral met betrekking tot Abchazië en Zuid-Ossetië niet gemakkelijk.
Na de val van de Sovjet-Unie en na een bloederige burgeroorlog in 1992-1993, brak Abchazië al met Georgië. In 1989 eisten Abchazen de onafhankelijkheid van hun republiek en een
gelijkwaardige status aan Georgië, toen nog binnen de structuur van de Sovjet-Unie. Georgiërs demonstreerden tegen de claims van de Abchazen en voor een onafhankelijk Georgië, los van de Sovjet-Unie. Dit resulteerde in interetnisch geweld en een burgeroorlog. Deze oorlog speelde zich af tijdens de val van de Sovjet-Unie en daarmee tijdens volledige ontbinding van bestuur en
samenleving. Er was geen internationale troepenmacht die ingreep, zo omschrijft de tekst: ‘Dit was een ver van je bed show, collateral damage bij de val van de vijand in de Koude Oorlog.’99 Van
Bruggen beschrijft de situatie in Abchazië na de burgeroorlog als volgt:
Abchazië was vrij, maar betaalde er een hoge prijs voor. Ze had twee-derde van haar burgers verjaagd en het land lag in puin. Niemand op aarde erkende het land, en slechts middels smokkel, corruptie en illegaliteit kon het land aan grondstoffen en producten komen. Elk vredeproces mislukte. Abchazië was van Georgië geamputeerd en ging zware jaren in volstrekte isolatie tegemoet.100
Een sprookjesachtig en naargeestig landschap
In 2006 reizen Hornstra en Van Bruggen voor het eerst naar Abchazië en treffen een kapot land aan. Zoals Van Bruggen omschrijft reizen ze door een landschap dat sprookjesachtig en tegelijkertijd naargeestig aandoet, met daarin vernielde steden en kapot geschoten gebouwen (zie p. 32). Ze beschrijven en tonen een landschap in de nasleep van de burgeroorlog en de sporen die de oorlog heeft nagelaten en in het landschap van Abchazië. Na de oorlog van 2008 keren ze nog een aantal keer terug, in 2009, 2010 en 2013, en treffen een land aan dat opnieuw kapot is gemaakt.
De beelden tonen een landschap dat is getekend door beide oorlogen. Zo zijn er beelden te zien met letterlijke overblijfselen van oorlogsvoering: achtergebleven oorlogsmaterieel als tanks en landmijnen (Afbeelding 10 en 11). Deze beelden zijn niet alleen een directe verwijzing naar de beide oorlogen die hebben plaatsgevonden. Ze verwijzen bovendien naar de door Hüppauf aangehaalde moderne oorlogsvoering; oorlog met behulp van moderne technieken. De foto’s kunnen vervolgens worden gezien als een verwijzing naar de vraag hoe abstracte en complexe oorlog en conflict in beeld
98 Hornstra & Van Bruggen 2013c, ‘II. Het verloren paradijs’. 99 Ibidem.
40 gebracht kunnen worden en naar de benadering van late fotografie die Hornstra hiervoor gebruikt. De foto van de landmijnen (Afbeelding 11) doet denken aan het beschreven forensische aspect in late fotografie, waarin de landmijnen de sporen zijn die de gebeurtenis van de oorlog heeft nagelaten in het landschap. De landmijnen worden naderhand, dat wil zeggen na de oorlog, aangetroffen en verwijzen terug naar die specifieke gebeurtenis in de tijd. De landmijnen zijn bijna gefotografeerd alsof het bewijsmateriaal is, waarbij sec de voorwerpen áls voorwerpen in beeld worden gebracht en het onderwerp van de foto zijn. Het gaat echter niet enkel om de voorwerpen op zich; de representatie van de landmijnen verbeeldt een gebeurtenis die heeft plaatsgevonden, zowel in plaats als in tijd, in dit geval de oorlogen en het conflict in Abchazië.
Het omschreven naargeestig landschap als gevolg van de oorlog komt terug in de beelden, zoals te zien is in de foto Novi Raion. Sukhum, Abchazia, 2009 (Afbeelding 12). Het bijschrift leest dat Novi Raion een luxe en populaire locatie was om te wonen, totdat de oorlog uitbrak en het tussen het Abchazische en het Georgische front kwam te liggen. Sindsdien, zo wordt omschreven, ‘[i]t has been largely neglected in the twenty years since the conflict. Those who could moved away; those who stayed often live without water and gas, surrounded by burned-out or abandoned buildings.’101
De naargeestigheid van het landschap wordt benadrukt door de verstilde en statische manier van fotograferen, de grauwe kleuren en de afwezigheid van mensen. De situatie wordt verduidelijkt door het bijschrift dat specifieker omschrijft wat het beeld toont. Opvallend is dat in de vervallen
flatgebouwen nog steeds mensen blijken te wonen, zij leven in de nasleep van de oorlog en in omstandigheden die zij daarvan nog steeds ervaren. Het beeld toont de nasleep van de oorlogen en de sporen die het heeft achtergelaten en nog steeds achterlaat in het landschap en het leven van de mensen. Dit is precies wat dankzij de benadering van late fotografie duidelijk wordt: het beeld toont de situatie van conflict ná de heftige gebeurtenis van de oorlog, nadat de actie, de hectiek en het lawaai van de oorlog is bedaard; zelfs lange tijd (laat) na de gebeurtenis wordt deze plaats en worden de bewoners getekend door de oorlog; de gebeurtenis van de oorlog die slechts onderdeel is van grotere ontwikkelingen in de relatie tussen Rusland en Georgië die nog steeds gaande zijn. De verstilling in de representatie en de afstandelijke benadering maken het tot een contemplatief beeld dat toont hoe de voorbije oorlog doorwerkt in het heden (en mogelijk de toekomst), als onderdeel van het grotere geheel.
Een ander beeld waarin de aspecten van verstilling en afstand naar voren komen is Double
Dose of Bad Luck. Tkuarchal, Abkhazia, 2010 (Afbeelding 13). Tkuarchal is een mijndorpje dat te
kampen heeft met leegstroom van inwoners en werknemers sinds de val van de Sovjet-Unie. ‘The
41 war made matters worse, Tkuarchal is truly destroyed’, leest het bijschrift.102 De vervallen, verlaten
fabriek doet troosteloos aan en wordt in combinatie met de verwilderde natuur en overwoekerde gebouwen bijna tot een sprookjesachtig beeld. Op de voorgrond is een locomotief te zien die samen met het spoor volledig overwoekerd is door bomen en struiken. Het geeft aan dat het waarschijnlijk al lange tijd in deze staat verkeert. De verstilling in de foto, heel duidelijk weergegeven in de stille plas water op de voorgrond waarin de omgeving weerspiegelt, geeft het grauwe beeld een indrukwekkende lading, alsof de tijd heeft stilgestaan – en nog stil staat – sinds de oorlog. Het imposante gebouw van de fabriek, de bergen erachter en de verwilderde natuur geven een bijna surrealistisch beeld van het landschap waarin de sporen van de voorbije gebeurtenissen duidelijk zichtbaar zijn. De afstandelijke benadering benadrukt de desastreuze gevolgen van de oorlog. Het beeld toont een compleet verlaten en volledig verwaarloosde plek, getekend door (de gevolgen van) de oorlogen. Het geeft een overweldigende indruk van de nasleep van de oorlog, waarin tijd noch plaats is verder gegaan.
De vernietiging van de oorlog is zelfs nog duidelijker zichtbaar in de beelden van Zuid- Ossetië. De oorlog van 2008 heeft grote vernieling aangebracht, zo schrijft Van Bruggen:
The villages that were known as Georgian have been so completely devastated that a stroll through them today feels more like a visit to Pompeii than to a recently inhabited village. Not a single person, dog, cow or cat lives there anymore.103
De foto’s van Kurta en Tskhinval (Afbeelding 14 en 15) tonen deze totale vernietiging in de ruïnes van de verlaten steden. Het toont de overblijfselen van kapot geschoten en gebombardeerde gebouwen. De verstilde en afstandelijke benadering maakt de representaties tot bijna onwerkelijke beelden. Niet alleen de verstilde statische weergave, maar bovendien de statigheid ervan, komt naar voren in de dreigende lucht, de bergen op de achtergrond, het contrast tussen de blauwe lucht, de groene struiken en de bakstenen muren (Afbeelding 14) en in de hoge bomen, de symmetrie in de compositie en de overeenkomstige blauwe kleur van de lucht en de auto (Afbeelding 15). De statigheid, de combinatie van de kleuren en de symmetrie en compositie maken de beelden tevens esthetisch aantrekkelijk, terwijl het in feite representaties zijn van de nasleep van een gruwelijke gebeurtenis. De esthetische aspecten lijken in dit geval echter bij te dragen aan de
indrukwekkendheid van de vernietigende kracht en de ongrijpbaarheid van de oorlog door het meer kracht bij te zetten. De beelden tonen een indrukwekkend en onwerkelijk landschap, het is moeilijk
102 Hornstra & Van Bruggen 2013d, p. 120. 103 Ibid., p. 147.
42 te geloven dat er niet lang ervoor nog mensen woonden in de huizen in de straten. Enkel de sporen die de gebeurtenis van de oorlog heeft nagelaten in het landschap lijken de ongrijpbare gebeurtenis van de oorlog tastbaar te kunnen maken.
Zoals de vernielde, verlaten dorpen in Zuid-Ossetië zijn er zoveel in het gebied, zo omschrijft Van Bruggen ook het stadje Ochamchire in Abchazië:
Bijna alles staat leeg, de straten zijn gatenkaas, het Centrale Station is geruïneerd. Op een vuilnisbelt strijden een rat en een varken om het vuil. Aan de boulevard staan kleine
sculpturen van dezelfde soort mozaïeksteentjes gemaakt als de zeemonsterlijke bushaltes van dit land, maar ook hier zijn ze allemaal kapot. We klimmen lege huizen binnen en vinden sporen van leven; een oude klerenkast, een bureautje, kapot servies.104
Het land is getekend door de oorlog; gebouwen en straten zijn vernield en er is amper teken van leven. Het beeld van een zeemonsterlijke bushalte, zoals Van Bruggen het noemt, geeft eveneens een sprookjesachtige indruk (zie Afbeelding 16). Symbolen van het ooit rijke landje, lijken nu eerder symbool te staan voor de vergane glorie, zoals ook te zien is in Ghalidzga River. Tkuarchal, Abkhazia,
2013 (Afbeelding 17) en A Redundant Pier. Sukhum, Abkhazia, 2010 (Afbeelding 18). Deze drie
beelden tonen compleet verlaten en verstilde landschappen van vernieling, waarin de
troosteloosheid tegelijkertijd een zekere rust en schoonheid uitstraalt. Het toont enkel de sporen die achterblijven na de vernietigende kracht van de oorlog, zoals het ook het geval is in de hierboven besproken beelden, het is de nasleep van de oorlog. De nasleep komt zelfs letterlijk terug in de titel van de foto The Aftermath of War. Khetakhurova, South Ossetia, 2011 (Afbeelding 19), wat de letterlijke overblijfselen van huishoudelijke voorwerpen van de bewoner wiens huis tijdens de oorlog van 2008 werd gebombardeerd weergeeft.
In de representatie van Abchazië en Zuid-Ossetië maakt The Sochi Project veelvuldig gebruik van de benadering van late fotografie om de nasleep van de oorlogen te tonen. In de verschillende beelden wordt duidelijk door middel van een verstilde en afstandelijke representatie ingegaan op de voortdurende nasleep van de oorlogen door de vernietiging en verwaarlozing van het landschap in beeld te brengen. De beelden zijn dan ook niet slechts een weergave van de gebeurtenissen van de burgeroorlog en de recente oorlog in 2008, maar representeren daarentegen het grotere geheel van het decennialang voortdurende conflict in het gebied, dat nog steeds zijn nawerking heeft op zowel het landschap als de mensen die er wonen of woonden en zijn vertrokken, gevlucht of omgekomen. In tegenstelling tot een directe representatie van de misstanden die de mensen wordt aangedaan,
43 zoals het geval is binnen de traditionele sociale documentaire fotografie, kan in deze representatie het menselijk lijden worden afgeleid van de overweldigende vernietiging die het landschap heeft ondergaan en de sporen die daarvan zijn achtergebleven. Hoewel het tegelijkertijd bijna
onvoorstelbaar is dat er mensen hebben kunnen wonen in het gebied dat nu zo vernield is. Precies deze onwerkelijkheid in haar indirecte benadering is zo confronterend. Het gaat bovendien niet alleen om het menselijk lijden, maar ook om de misstanden die het land in haar volledigheid wordt aangedaan en moeten ondergaan.
Alsof de tijd heeft stilgestaan
In 2013 keren Hornstra en Van Bruggen voor de vierde en laatste keer terug naar Abchazië voor The
Sochi Project. De aankomende Olympische Spelen in Sotsji (2014) zouden het landje uit haar
isolement moeten halen, maar er lijkt weinig te zijn veranderd, zo wordt omschreven in de tekst:
Meer dan vijf jaar zijn verstreken sinds Abchazië in 2008 haar onafhankelijkheid officieel verkreeg. Maar in het land gebeurd bijna niets. De Olympische Spelen hebben geen invloed op de ontwikkeling van het toerisme en het leiderschap lijkt daar ook weinig aan te willen doen. Her en der worden nieuwe huizen, wegen, scholen en voorzieningen gebouwd, maar Abchazië lijkt vooral stil te staan – in aanloop naar Sotsji 2014.105
Tijdens hun laatste reis bezoeken Hornstra en Van Bruggen opnieuw eerder bezochte plekken om en leggen deze opnieuw fotografisch vast, zo is te zien in New Novi Raion. Sukhum, Abkhazia, 2013 (Afbeelding 20). In vergelijking met de eerder besproken Afbeelding 12 lijkt er weinig veranderd. De gebouwen zijn ongeveer vanuit hetzelfde standpunt en perspectief gefotografeerd als in het beeld van vier jaar eerder. Het toont een soortgelijk troosteloos landschap, met eenzelfde verstilde en afstandelijke benadering. Desalniettemin is te zien dat het rechter flatgebouw, dat in de eerdere afbeelding nog in aanbouw lijkt te zijn, is afgemaakt. Ook het kleine gebouwtje ernaast dat eerder een ruïne leek is opgebouwd. Hoewel er in eerste instantie weinig lijkt te zijn veranderd, is er toch enige ontwikkeling gaande, al is het een zeer trage ontwikkeling.
Ook de vervallen fabriek van de besproken Afbeelding 13 is drie jaar later opnieuw
vastgelegd in Mining Town. Tkuarchal, Abkhazia, 2013 (Afbeelding 21). Deze plek is eveneens vanuit een soortgelijk standpunt en perspectief opnieuw gefotografeerd met eenzelfde verstilde en afstandelijke benadering, waardoor er kleine verschillen worden getoond. Hoewel de fabriek nog in dezelfde achterstallige staat lijkt te verkeren, zijn de restanten van de locomotief meer overwoekerd
44 dan ze al waren. De kleuren in het beeld zijn nog grauwer dan de eerdere foto en de natuur is minder groen, mogelijk omdat deze tweede foto in een ander seizoen is genomen. Hoewel er in Novi Raion enige vooruitgang lijkt te zijn, lijkt deze plek zelfs verder te worden verwaarloosd. Toch is er op de voorgrond een weg te zien die er volgens Hornstra en Van Bruggen eerder nog niet was.106 Ook is de
reclameposter die bij de fabriek staat, ongeveer in het midden van het beeld, vervangen door een andere poster, wat aangeeft dat er ten minste enige menselijke activiteit gaande is. Net als in Afbeelding 20 is dit beeld de ontwikkeling te zien ten opzichte van het oudere beeld van dezelfde plek. In beide beelden lijkt het in eerste opzicht alsof de tijd heeft stilgestaan, zoals door Van Bruggen in het hierboven aangehaalde citaat wordt geschreven, desondanks is er wel degelijk minimale vooruitgang gaande. Toch valt in dit beeld vooral op hoe de verwaarlozing zich op deze plek (althans, binnen de kaders van het beeld) verder heeft ontwikkeld. Het is de nasleep van de oorlog die nog steeds blijft doorwerken in het landschap. The Sochi Project weet deze voortdurende nasleep te representeren door middel van eenzelfde plaats op meerdere momenten in de tijd in beeld te brengen.
Zo keren Hornstra en Van Bruggen ook terug naar de badplaats Pitsoenda, een klein, toeristisch stadje in Abchazië, waar ze in 2009 mooie stranden, maar eveneens grote geruïneerde hotelflats aantroffen, een verlaten balzaal en oude biljartkamers.107 De burgemeester beloofde hen,
en had de hoop, toentertijd dat alles anders zou zijn als ze over een jaar zouden terugkeren, omdat het land zich zou vernieuwen na de diplomatieke erkenning door Rusland in 2008. Maar, zo schrijft Van Bruggen: ‘in 2013 was Pitsoenda nog net zo aftands als alweer drie jaar terug.’108 Twee beelden
tonen dezelfde voormalige balzaal bij de hotelflats op het strand van Pitsoenda, het eerste beeld gefotografeerd in 2009, de tweede in 2013 (zie Afbeelding 22 en 23). De beelden tonen twee kanten van dezelfde balzaal, maar ondanks de verstreken jaren ze zijn nagenoeg identiek; het is bijna alsof het eerste beeld gespiegeld is in het tweede beeld – mede dankzij de manier waarop ze naast elkaar worden gepresenteerd op de website (Afbeelding 24).109 Het lijkt alsof beide beelden op hetzelfde
moment zijn gefotografeerd. De vloer is in beide beelden volledig begroeid met mos, de plafonds met schimmel. Tussen de natte plekken op de vloer ligt afval, de randen van het podium missen tegels en ruiten zijn gebroken. Hoewel de beelden een totaal verlaten en verwaarloosde plek representeren, zijn het sprookjesachtige beelden door de groene kleur van het mos, de kroonluchters en de zon die door de glazen wanden naar binnen schijnt met de bomen op de
106 Hornstra & Van Bruggen 2013d, p. 100-1.
107 Hornstra & Van Bruggen 2013c, ‘VI. De Abchazische Olympische droom’. 108 Ibidem.
45 achtergrond. In tegenstelling tot de hierboven besproken opnieuw gefotografeerde plekken is er echter geen enkele verandering te zien, laat staan ontwikkeling.
Doordat Hornstra en Van Bruggen terugkeren naar eerder bezochte plekken, hebben ze de mogelijkheid om de (on)veranderlijkheid van de plekken vast te leggen. Hiermee wordt het aspect van plaats in de benadering van late fotografie benadrukt, namelijk de veranderlijkheid dan wel de onveranderlijkheid van dezelfde plaats. Hierboven werd al duidelijk dat The Sochi Project gebruik maakt van de benadering van late fotografie om de nasleep van de gebeurtenissen van de oorlogen in Abchazië en Zuid-Ossetië in beeld te brengen. Door middel van eenzelfde plaats op meerdere