2. Casestudies: De Slag om Arnhem en De Langste Dag
2.4 Het verleden is leerzaam
De derde en laatste relatie die binnen De Slag om Arnhem en De Langste Dag wordt
geconstrueerd is het verleden is leerzaam. Deze relatie zal ik op twee manieren benaderen. Allereerst zal ik kijken naar welke historische kennis er in de programma’s wordt
overgedragen en op welke manier dat gebeurt. Vervolgens zal ik kijken naar de receptie van de programma’s. Hoe zijn de series bij het publiek ontvangen en wat hebben kijkers nu geleerd? Om hier inzicht in te krijgen zal ik voornamelijk gebruik maken van de
Facebookpagina’s van beide series. Op deze pagina’s kunnen kijkers reacties achterlaten en vertellen wat zij van de programma’s vonden.
In De Slag om Arnhem en De Langste Dag ligt de focus op militaire geschiedenis met binnen deze geschiedenis een hoofdrol weggelegd voor de ‘gewone’ soldaat. De gewone soldaat die in 1944 werd opgeroepen om Europa te bevrijden. Maar ‘gewoon’ is deze soldaat alles behalve. Het is een held. Een held die in actie kwam voor ons vaderland, die vocht voor onze vrijheid én die deze vrijheid soms betaalde met de hoogste prijs. Het zijn deze helden die we volgens de programma’s niet mogen vergeten. The Trench kent ook een focus op militaire geschiedenis, maar kiest echter voor een andere benadering:
The Trench sought to show that it was not only those who has made the ultimate sacrifice that were worthy of respectful remembrance, but that we should also honor
46
the men who endured challenging conditions to fight in a war they believed was
worth fighting.95
Doordat De Slag om Arnhem en De Langste Dag zich juist wel op ‘those who has made the ultimate sacrifice’ richten, ontstaat er in de programma’s een heldenvisie. Verschillende elementen dragen bij aan de totstandkoming van deze visie. Allereerst speelt muziek een belangrijke rol. In de programma’s wordt veel gebruik gemaakt van heroïsche muziek. Deze muziek wordt vooral ingezet op momenten dat kandidaten klaar zijn voor het ‘echte’ werk: de sprong boven de Ginkelse Heide of de landing op Normandië. Op zulke momenten versterkt de muziek het gevoel dat de kandidaten op het punt staan iets spannends mee te maken. Spanning die de soldaten in 1944 waarschijnlijk ook hebben gevoeld. Ook de presentatie- en voice-overteksten zijn verantwoordelijk voor de constructie van de heldenvisie. Een voorbeeld uit aflevering 1 van De Langste Dag laat dit goed zien:
Bijna 200.000 jonge soldaten worden opgeroepen om Europa te bevrijden van de Nazi’s. Vanuit Engeland steken ze het kanaal over om via de stranden van Normandië
bezet Frankrijk binnen te vallen. Ze vechten en sterven voor onze vrijheid.96
Niet alleen bevrijden de geallieerde soldaten ons van het kwaad, de Nazi’s, ook sterven ze voor onze vrijheid. En vooral dit sterven is belangrijk voor de toekenning van een
heldenstatus binnen de programma’s. Dit is ook terug te zien in de keuze voor bepaalde historische locaties. De belangrijkste locaties in de programma’s zijn de Ginkelse Heide en Omaha Beach. Het zijn plekken waar enorm veel soldaten zijn omgekomen en dat dit de kandidaten niet in de koude kleren gaat zitten, laat de reactie van Ashanti, kandidaat uit De Slag om Arnhem, zien:
Het gras dat hier heeft gegroeid, is eigenlijk gegroeid op het bloed van de mensen die toen zijn gestorven. Zo moet je het zien en dat zit hier wel in de energie en in de
95 Hanna, ‘Reality-Experiential History Documentaries’, 535. 96 Aflevering 1, De Langste Dag, BNN, 2 maart 2014. 01:16.
47
lucht. Als je dat gewoon weet dan, dat wekt een enorm respect op voor het feit dat
mensen gewoon hier hun leven hebben geofferd.97
Ook brengen de kandidaten in beide series een bezoek aan een oorlogsbegraafplaats, waardoor nog eens wordt benadrukt dat de echte helden van de Tweede Wereldoorlog de soldaten waren die stierven aan het front. Ook worden de kandidaten hier geconfronteerd met het feit dat de helden die hier liggen net zo oud zijn als zijzelf.
In De Slag om Arnhem blijven deze helden vrijwel anoniem, maar in De Langste Dag krijgen enkele van deze ‘helden’ een naam en een gezicht. In aflevering 3 van het
programma krijgen de kandidaten allemaal een dogtag. Op deze dogtag staan de gegevens van een ‘geallieerde held’ die in 1944 heeft gestreden voor de vrijheid van Europa tijdens Operatie Overlord. Ook staat de dogtag voor een persoonlijk verhaal waar de kandidaten later mee geconfronteerd zullen worden. In iedere aflevering komen namelijk twee van deze persoonlijke verhalen aan bod. Patrick Lodiers neemt de kandidaten mee naar de historische plek waar de verhalen zich hebben afgespeeld. Het zijn verhalen over Kolonel Schroeder, Markus Hein, priester Francis L. Sampson, John E. Butts, Carlos C. Ogden en de gebroeders Niland. Verhalen over soldaten die vechten en sterven voor onze vrijheid. Nadat Patrick Lodiers het persoonlijke verhaal met de kandidaten heeft gedeeld, vraagt hij hen te
reageren. De meeste kandidaten geven aan er stil van te worden: ‘Wat ie moest doormaken,
meemaken. Ja dat is echt, voor ons is dat, dat is echt, ik heb daar geen woorden voor’.98 De
soldaten uit de Tweede Wereldoorlog krijgen door middel van de persoonlijke verhalen weer even een gezicht. Niet alleen figuurlijk, maar ook letterlijk; van de soldaat in kwestie wordt een foto getoond.
De persoonlijke dogtag-verhalen zorgen ervoor dat er een één op één relatie ontstaat tussen de soldaten van toen en de jongeren van nu. Maar ook andere elementen in zowel De Slag om Arnhem als De Langste Dag dragen bij aan de totstandkoming van deze relatie. Zo benadrukken de presentatieteksten iedere keer opnieuw dat dat kandidaten historische momenten herbeleven en dat ze hiermee in de voetsporen van hun dappere bevrijders treden:
97 De Slag om Arnhem, BNN, 3 mei 2012. 1:18:34.
48
Twaalf jongeren krijgen de unieke kans om de geschiedenis her te beleven. De rekruten ademen en leven zoals de soldaten dat ruim 60 jaar geleden ook deden. In precies dezelfde omstandigheden worden ze opgeleid tot parachutist. Grenzen
worden opgezocht en grenzen worden uitgetest.99
Ook de voice-overteksten zorgen voor een directe relatie tussen het verleden en het heden. In aflevering 1 van De Langste Dag heeft kandidaat Mariëlle het zwaar. Het lukt haar niet om het looptempo van de groep bij te houden, waardoor ze achterblijft. Wanneer de militaire leiding haar vervolgens streng toespreekt, legt de voice-over uit waarom:
Ook in de Tweede Wereldoorlog was achterblijven geen optie want dat werd hen
vaak fataal. En dus wordt er nu in hun eigen belang hard opgetreden.100
Wat je hier ziet is dat het heden wordt verklaard vanuit het verleden. Op deze manier ontstaan er parallellen tussen dat wat zich in 1944 afspeelde en vandaag de dag. Deze parallellen worden ook tot stand gebracht met behulp van archiefmateriaal. In de programma’s worden ‘nieuwe’ beelden afgewisseld met oude beelden. Als kijker zie je bijvoorbeeld eerst hoe soldaten in 1944 uit een vliegtuig springen en vervolgens hoe de jongeren van nu dat doen. Aangezien het verleden en het heden hetzelfde beeld laten zien, wordt opnieuw de directe relatie tussen de soldaten van toen en de kandidaten van nu bevestigd. Deze directe relatie ontstaat er al helemaal wanneer in de programma’s van authentiek oorlogsmaterieel (onder andere uitrusting en voertuigen) gebruik wordt
gemaakt. De kandidaten kruipen namelijk bijna letterlijk ‘in de huid’ van geallieerde soldaten als ze met dezelfde militaire uitrusting uit een echte Dakota (met kogelgaten) uit de Tweede Wereldoorlog springen.
Het resultaat van deze één op één relatie is dat de jongeren van nu enorm veel bewondering en respect hebben gekregen voor de geallieerde soldaten uit 1944. De reactie van Danny, kandidaat van De Slag om Arnhem, na zijn sprong boven de Ginkelse Heide laat dit duidelijk zien:
99 De Slag om Arnhem, BNN, 3 mei 2012. 03:22.
49
De hoeveelheid respect die ik heb voor die mensen die hier geland zijn. Moet je kijken, je staat gewoon letterlijk in open veld. Het enigste dat je kunt doen is wegduiken. Zo dicht mogelijk bij de grond blijven en hopen dat niemand je gezien heeft en dan langzaam op zoek gaan naar maten. Ongelofelijk. En dan ben je er nog
niet, dan moet je nou nog naar Arnhem.101
Ook in De Langste Dag hebben de kandidaten enorm veel respect voor hun bevrijders gekregen. Het zijn in hun ogen echte helden geworden, maar zelf zijn ze dat volgens het programma ook een beetje. In de laatste aflevering bereiken de overgebleven kandidaten Parijs en worden ze als ware helden ontvangen door vrienden, familie en Patrick Lodiers:
Wat mij betreft zijn jullie dus ook echt, en ik heb het al vaker gezegd, helden. En ik ben ook trots op jullie. Maar jullie zijn eigenlijk maar een weerspiegeling van de echte
helden van 1944.102
De directe relatie tussen het verleden en het heden zorgt er aan de ene kant voor dat kandidaten het verleden (of ieder geval een deel hiervan) leren respecteren, maar aan de andere kant ook dat kandidaten iets van dit verleden kunnen leren. De programma’s willen jongeren bewust maken van het feit dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Hier is immers nog voor gevochten in de Tweede Wereldoorlog. De programma’s benadrukken op deze manier de hedendaagse betekenis van het verleden, want zonder de offers die er toen zijn gebracht, zouden wij nu niet in een vrij land leven. Toch? De programma’s proberen een historisch onderwerp actueel voor te stellen, waardoor het verleden kan worden gebruikt om er lessen uit te trekken. In De Slag om Arnhem en De Langste Dag lijkt deze les duidelijk: wij leven nu in vrijheid, maar 70 jaar geleden was dat wel anders was, dus ben maar tevreden.
Ondanks het feit dat de programma’s wel degelijk ook over geschiedenis gaan, is de historische kennis die wordt overgedragen vrij eenzijdig en beperkt. Oorlog lijkt vooral een kwestie van goed en fout te zijn. ‘Goed’ waren in ieder geval de soldaten die vochten en stierven voor onze vrijheid. Maar veel verder dan dat gaan de programma’s niet. Op deze manier ontstaat er nogal een eendimensionaal beeld van militaire geschiedenis. Dit lijkt
101 De Slag om Arnhem, BNN, 3 mei 2012. 1:17:35.
50
vooral de geschiedenis van de dappere soldaat te zijn. Maar is deze soldaat wel zo dapper? Streed hij wel voor het vaderland? De enige ooggetuige die in De Slag om Arnhem aan het woord komt, Major Hibbert, veteraan van de 1st British Parachute Brigade in 1944, laat zien van niet:
Kameraadschap is absoluut het belangrijkste. Het is je hele leven. Het is de man naast je, de man in de greppel die vlakbij zit. Je vecht voor hen, niet voor je land of wat dan
ook maar voor je kameraden. Zo is oorlog.103
Wat de getuigenis van Major Hibbert laat zien is dat oorlog ook over kameraadschap kan gaan. Een mooi thema waaraan in beide programma’s nauwelijks aandacht wordt besteed, net zoals aan veel andere thema’s. Met name voor de smerige kant van oorlog lijken de programma’s geen oog te hebben. De kant van de dilemma’s, de keuzes, de
onduidelijkheden en het toeval. De programma’s laten vooral zien dat de Tweede
Wereldoorlog is gewonnen door helden en dat we deze helden dankbaar moeten zijn voor het leven dat we nu hebben. Een boodschap die in beide programma’s ontzettend vaak wordt herhaald, waardoor kostbare ‘ruimte’ voor de overdracht van nieuwe historische kennis verloren gaat. Met name De Langste Dag had in acht afleveringen een veel
veelzijdiger beeld van militaire geschiedenis kunnen schetsen. Er had meer aandacht kunnen worden besteed aan het alledaagse leven van de soldaten tijdens de operaties en minder aan de daadwerkelijke operatie zelf. The Trench lijkt hier beter in te slagen: ‘The programme attempted to show more of the routine of trench life to prove that not every day of the war
was like 1 July 1916’.104 Dat De Slag om Arnhem en De Langste Dag weinig historische kennis
overdragen, komt waarschijnlijk door de gekozen focus van de programma’s. De programma’s gaan in eerste instantie over de jongeren en niet over geschiedenis. De persoonlijke ontwikkeling van de kandidaten vormt de rode draad van de programma’s, waardoor de overdracht van historische kennis op de tweede plaats komt te staan.
Deze tweede plaats voor historische kennis is ook terug te zien in de soepelere omgang met historische feitelijkheden. In de programma’s worden verschillende
feitelijkheden verdraaid of aangepast om de beleving met het verleden van de kandidaten te
103 De Slag om Arnhem, BNN, 3 mei 2012. 20:15.
51
bevorderen. Dit zagen we eerder al bij de relatie het verleden is een spel. Na de landing op Normandië komen in De Langste Dag de infanteristen tegenover de parachutisten te staan en strijden de teams niet langer met elkaar, maar tegen elkaar. Historisch gezien is dit onjuist. De geallieerde soldaten vochten tegen de Duitsers en niet tegen elkaar. Toch zijn de programmamakers transparant over deze keuze om de teams tegen elkaar te laten strijden en wordt in aflevering 1 meteen duidelijk gemaakt dat in de Tweede Wereldoorlog tegen de Nazi’s werd gevochten en niet tegen andere geallieerde soldaten:
De twintig die overblijven worden verdeeld in twee teams, de parachutisten en de infanteristen. Vanuit de lucht en vanaf zee zullen zij landen in Normandië net als hun leeftijdsgenoten in 1944. Na deze spectaculaire invasie strijden de teams niet tegen
de Nazi’s maar tegen elkaar.105
Onjuist is echter het gebruik van de term ‘Nazi’s’. In de Tweede Wereldoorlog werd niet tegen Nazi’s gevochten maar tegen Duitsers; niet iedere Duitser was ook een Nazi. Verder hebben we ook gezien dat de opnameperiode van de programma’s niet overeen komt met de daadwerkelijke tijd dat de soldaten van huis waren. In De Slag om Arnhem waren de kandidaten twee weken weg en bij De Langste Dag waren dit er drie. In werkelijkheid duurde de voorbereidingen en de militaire operaties veel langer en kwamen soldaten soms maanden niet thuis.
Een nieuw voorbeeld waaruit blijkt dat historische feiten worden aangepast aan het televisieformat zie je terug in het aantal kandidaten dat meedoet aan de programma’s. In De Slag om Arnhem doen elf kandidaten mee en in De Langste Dag zijn dat er dertig. In de Tweede Wereldoorlog gaat het echter om duizenden parachutisten en tienduizenden infanteristen die deelnamen aan de militaire operaties. Dit zijn aantallen die uiteraard productioneel en redactioneel gezien niet haalbaar zijn voor een televisieprogramma. Toch betekent het aanpassen van een historisch feit niet meteen dat er ook onjuiste informatie wordt gegeven. Er wordt meerdere malen in het programma verteld dat de kandidaten in de huid kruipen van duizenden geallieerde soldaten en ook de archiefbeelden laten zien dat enorm veel soldaten hebben gevochten tijdens de militaire operaties. Indrukwekkend is dan vooral het archiefmateriaal van de luchtlanding op de Ginkelse Heide. Je ziet honderden
52
parachutisten in de lucht hangen. Tijdens de Slag om Arnhem zijn het met name Britten en Polen die springen en geen Nederlanders. Ook bij de uitvoering van Operatie Overlord waren nauwelijks Nederlanders betrokken. Hier waren het vooral Britse, Amerikaanse en Canadese soldaten die ten strijde trekken. Pas op 12 augustus 1944, geruime tijd na D-Day, is er sprake van een Nederlands bijdrage wanneer de Prinses Irene Brigade deelneemt aan de gevechten
bij Pont-Audemer en Saint-Côme.106 In de programma’s kruipen de kandidaten dus
weliswaar in de huid van hun leeftijdsgenoten, maar wel van leeftijdsgenoten met een andere nationale identiteit. Tot slot treden in de programma’s ook vrouwen in de voetsporen van geallieerde soldaten. De verdeling man-vrouw is in de programma’s
nagenoeg gelijk. In de Tweede Wereldoorlog vochten er echter nauwelijks vrouwen aan het front, dat deden jonge mannen. Vrouwen waren wel werkzaam in het leger, maar dan meestal in de administratie, het ziekenhuis of de keuken. Opnieuw een voorbeeld waaruit blijkt dat de programma’s op een soepelere manier omgaan met historische feiten.
De kandidaten uit De Slag om Arnhem en De Langste Dag zien stuk voor stuk hun
deelname aan de programma’s als een leerzame ervaring. Niet alleen hebben ze iets geleerd over wat zich toen heeft afgespeeld, maar ook hebben ze iets geleerd over zichzelf. De kandidaten geven aan veranderd te zijn en de ervaring aan hun deelname mee te nemen voor de rest van hun leven: ‘(…) nu in moeilijke situaties zal ik iedere keer terugdenken aan De Langste Dag’.107 Ook zeggen de kandidaten een andere kijk op het leven te hebben gekregen en meer te gaan genieten van de kleine dingen. Oussama, kandidaat van De Langste Dag, is één van deze kandidaten:
Mijn deelname aan het programma heeft mij zodanig veranderd, dat ik meer geniet van dingen die ik nou al heb. Gewoon zodra er iets kleins is, dat ik er geen groot drama meer van maak. Het is gewoon een luxe probleem, je hebt de vrijheid en dat is
toch alles wat je wilt.108
Ook medekandidaat Suzan laat zien dat ze vooral iets over zichzelf heeft geleerd:
106 Wikipedia, ‘Operatie Overlord’. Geraadpleegd op 2 april 2015.
<http://nl.wikipedia.org/wiki/Operatie_Overlord>
107 Aflevering 8, De Langste Dag, BNN. 20 april 2014. 43:28. 108 Aflevering 8, De Langste Dag, BNN. 20 april 2014. 44:24.
53
Ik heb wel over mezelf geleerd dat ik echt van doorzetten houd. Dat ik ook als ik zeg maar gewoon met de tranen op mijn wangen zat en echt gewoon kapot was, dat ik
het eigenlijk nog steeds leuk vond. Dat ik nog steeds dacht van; ja, dit wil ik doen.109
Weer andere kandidaten zijn er door hun deelname achter gekomen waar hun interesses liggen. Sommige zien een carrière in het leger wel zitten of zijn van plan een bepaalde studierichting te kiezen. Zo geeft Miquell, kandidaat van De Langste Dag, aan militair recht
te willen gaan studeren.110 Tot slot was het voor de kandidaten niet alleen een leerzame
ervaring, maar ook een leuke ervaring. De kandidaten kijken met veel plezier terug op hun deelname en zouden zo weer meedoen.
Maar hoe zit het bij de kijker? Wat heeft deze geleerd? Volgens Jeroen Schaap is een kandidaat een vooruitgeschoven kijker. Hierdoor is het proces dat een kandidaat op televisie doormaakt in zekere zin hetzelfde proces als dat van een kijker thuis. Uiteraard gaat het hier om het psychologische proces en niet het fysieke. Het is dus mogelijk dat kijkers net zoals kandidaten ‘veranderen’ door alleen al naar de programma’s te kijken. Wellicht zijn ze gaan nadenken over de betekenis van vrijheid en hebben ze net zoals de kandidaten meer respect