2. Casestudies: De Slag om Arnhem en De Langste Dag
2.3 Het verleden dat ben ik
De tweede relatie met het verleden is het verleden dat ben ik. Deze relatie speelt in op het concept ‘identiteit’ en laat zien dat de programma’s vooral over de kandidaten gaan en minder over geschiedenis. In de jaren zeventig hielden historische reality programma’s (alleen heetten deze programma’s toen nog niet zo) zich voornamelijk bezig met
experimentele archeologie. Er werd geleefd volgens het verleden om dat verleden beter te begrijpen en er lessen uit te trekken. Tegenwoordig houden historische reality programma’s zich veel meer bezig met ‘Human Interest’. Human Interest programma’s gaan over mensen en al hun problemen, twijfels en verwachtingen. De emotionele ontwikkeling van deze mensen staat voorop, waardoor er bij de kijker interest of sympathie ontstaat. De focus op Human Interest zie je ook terug bij historische reality programma’s. Deelnemers doen niet langer mee omdat ze iets willen leren over geschiedenis, maar omdat ze vooral iets willen leren over zichzelf. Hierdoor is tegenwoordig de rol van deze deelnemers zelf veel
belangrijker geworden dan in eerdere programma’s. Deelnemers doen mee om erachter te komen wie ze zijn en waartoe ze instaat zijn. Dit zorgt ervoor dat historische reality
programma’s een focus op identiteit krijgen. Ook bij De Slag on Arnhem en De Langste Dag ligt de focus op identiteit en de emotionele ontwikkeling van de kandidaten. Deze focus zie je terug in de keuze van de kandidaten, in hun motivatie, verwachtingen en teleurstellingen en in de manier waarop de programma’s dit allemaal in beeld brengen.
38
De kandidaten van De Slag om Arnhem en De Langste Dag zijn stuk voor stuk individuen. De enige overeenkomst die ze hebben, is dat ze ‘jong’ zijn. De leeftijd varieert van 18 tot 25 jaar. Dat de makers voor jongeren hebben gekozen, is niet verrassend. BNN is immers een jongerenomroep. Daarnaast kruipen de kandidaten in de huid van geallieerde jonge jongens uit de Tweede Wereldoorlog. Leeftijdsgenoten die vochten voor de vrijheid van de jongeren van nu. Net zoals de soldaten uit de oorlog, hebben de kandidaten verschillende achtergronden. Zo is Denise advocate, Ron stratenmaker en studeert Suzan Kunstgeschiedenis. Verder weet de ene deelnemer ongeveer wat D-Day inhoudt: ‘D-Day is
een operatie uit de Tweede Wereldoorlog die gedaan werd door de Engelsen’81, de andere
helemaal niet: ‘Ja, dat zal wel een dag zijn dat er iets is gebeurd ergens in Afghanistan of zo.
Een ongeluk met veel doden’.82 Dat de kandidaten een divers gezelschap vormen, zie je ook
terug in de motivatie om mee te doen aan de programma’s. Deze motivaties lopen nogal uiteen: Ashanti doet mee omdat ze parachute wil springen, Danny heeft altijd al het leger in gewild, Natasja hoopt haar hoogtevrees te overwinnen, Renzo wil zijn oma trots maken en Rowan is op zoek naar zijn mannelijkheid. Daarnaast worden er in de programma’s
verwachtingen uitgesproken. Zo hoopt Angelique dat mensen haar na haar deelname aan De Langste Dag zien als een normaal meisje en niet als iemand die zegt: ‘oh my gosh, mijn
nagels worden vies’.83 Ruben, kandidaat van De Slag om Arnhem, verwacht dat het bikkelen
wordt en dat ze echt zullen meemaken wat de soldaten van toen hebben meegemaakt.84 De
motivaties en verwachtingen laten zien dat de kandidaten in de programma’s gericht zijn op het ervaren van een individuele beleving in plaats van een historische beleving. Geen enkele kandidaat zegt iets te willen leren over de Slag om Arnhem of D-Day. Op deze manier wordt het verleden door de kandidaten gebruikt om iets te weten te komen over zichzelf.
Nadat de kandidaten hun motivatie en verwachtingen hebben uitgesproken, worden deze gebruikt om hun identiteit binnen de serie te vormen. Ashanti is de stoere chick, Danny werd vroeger gepest en wil zich nu bewijzen, Natasja is het meisje met hoogtevrees en Rowan is ‘die homo’. Gedurende het programma worden deze identiteiten op de proef gesteld. Worden ze bevestigd of juist ontkracht? Weet Natasja haar hoogtevrees te overwinnen en vindt Rowan zijn mannelijkheid? Het zijn dit soort vragen die de leidraad
81 Aflevering 1. De Langste Dag. BNN. 2 maart 2014. 00:02. 82
Aflevering 1. De Langste Dag. BNN. 2 maart 2014. 00:34.
83 Aflevering 1. De Langste Dag. BNN. 2 maart 2014. 06:42. 84 De Slag om Arnhem. BNN. 3 mei 2012. 03:37.
39
vormen in De Slag om Arnhem en De Langste Dag en niet vragen als: Wat hield de Slag om Arnhem in of wat gebeurde op 6 juni 1944? Vragen als deze laatsten worden wel in de programma’s beantwoord, maar zijn duidelijk ondergeschikt aan de vragen rondom identiteitsontwikkeling. Sommige kandidaten maken in de programma’s een sterke ontwikkeling door, anderen wat minder (in ieder geval niet voor de camera). De programma’s zijn erop gefocust om deze ontwikkeling in beeld te brengen. Om deze ontwikkeling zo groot mogelijk te laten lijken, worden de kandidaten in het begin van de programma’s neergezet als een stelletje losgeslagen pubers. Met Oh oh Cherso-achtige
quotes: ‘(…) moesten we gaan sprinten, op die hakken hè? Ff serieus, ging te ver’85, worden
de kandidaten weggezet als een ongeregelde, niet al te snuggere, vooral met het uiterlijk en zichzelf bezig zijnde groep jongeren. Uitzonderingen natuurlijk daargelaten. Pas later, wanneer de kandidaten worden geconfronteerd met het verleden en met name met zichzelf, krijgen de programma’s een serieuzere toon. De makers vragen zich af of jongeren tegenwoordig wel beseffen dat vrijheid niet vanzelfsprekend is en dat daar nog in de Tweede Wereldoorlog voor is gevochten. Wat ‘vrijheid’ precies inhoudt, wordt in de programma’s niet helemaal duidelijk. Toch hameren de programma’s constant op het feit om bij deze vrijheid stil te staan en na te denken over de betekenis hiervan. Aan het eind van beide series lijkt dit doel bereikt; kandidaten zijn ‘veranderd’. Het is echter de vraag of dit komt omdat ze zijn gaan nadenken over vrijheid of dat andere factoren een rol spelen.
Zoals al gezegd, maken sommige kandidaten een sterkere ontwikkeling door dan andere kandidaten. Een van de kandidaten met een grote persoonlijke ontwikkeling is Natasja uit De Langste Dag, het meisje met hoogtevrees: ‘Het is mijn grootste angst en die
wil ik heel graag overwinnen dus wat is hiervoor een betere kans’.86 In het begin van het
programma durft Natasja nog niet eens van een anderhalve meter hoge achterklep van een legertruck te springen en raakt ze in paniek als ze moet abseilen. Maar uiteindelijk springt ze toch uit een vliegtuig:
Toen bedacht ik me dat ik die dogtag had en die man die daarop staat heeft het ook moeten doen [parachutespringen] en die had ook geen keus. Die was vast ook een
85 Aflevering 1. De Langste Dag. BNN. 2 maart 2014. 06:07. 86 Aflevering 1. De Langste Dag. BNN. 2 maart 2014. 27:49.
40
beetje bang en die heeft het wel gedaan. Wij staan nu gewoon in zijn voetsporen en
toen dacht ik gewoon; ik moet dit doen, zij deden dat ook, dus zeur niet.87
Deze quote laat duidelijk zien dat Natasja het verleden gebruikt om iets te leren over zichzelf. Ze gebruikt het verleden om zichzelf te motiveren om toch te springen, wat uiteindelijk leidt tot een persoonlijke overwinning. Niet iedere kandidaat gebruikt het verleden op deze manier. Toch zorgt de historische televisiesetting ervoor dat meer kandidaten een grote emotionele ontwikkeling doormaken. Een goed voorbeeld is
medekandidaat Devney. In het begin is ze het meisje dat veel zeurt, maar later wanneer het tegenzit (ze verwondt haar schouder met een lelijke val) geeft ze niet op en wil ze koste wat het kost het eindpunt halen:
Als het aan mij ligt ga ik zeker door, ik wil gewoon het einde halen. Ik bedoel ik ben zover gekomen. Ik heb zoveel zwaktes van mezelf tegengekomen en óók daar ben ik overheen, dus dan heb ik zoiets van; dan laat dit mijn echt niet stoppen hoor.
Gewoon door tot het einde.88
Niet alle kandidaten ontwikkelen zich zo als Natasja en Devney, sommige kandidaten ontwikkelen zich zelfs helemaal niet. Dit heeft dan ook consequenties voor hun deelname aan het programma. In aflevering 1 van De Langste Dag valt kandidaat Gregory af. Hij heeft moeite om het gezag van de militaire leiding te accepteren en weet zich niet aan te passen aan de groep en het groepsbelang. Bij de zoveelste confrontatie met Sergeant-Majoor van Gils wordt hij naar huis gestuurd.
Het voorbeeld van Gregory laat zien dat groepsdynamiek erg belangrijk is. Ondanks het feit dat de programma’s erop gericht zijn om de individuele ervaring van de kandidaten in beeld te brengen, ontstaat er ook een collectieve ervaring. Deze collectieve ervaring ontstaat niet alleen omdat de deelnemers toevallig meedoen aan hetzelfde programma, maar ook omdat de setting waar zij in geplaatst worden hierom vraagt. De kandidaten ervaren immers hoe het is om soldaat in oorlogstijd te zijn. Dat het in dit geval om de Tweede Wereldoorlog gaat, maakt dan niet zoveel uit. Het zijn de belangrijke normen en
87 Aflevering 8. De Langste Dag. BNN. 20 april 2014. 32:36. 88 Aflevering 7. De Langste Dag. BNN. 13 april 2014. 37:12.
41
waarden van het militair zijn die de hoofdrol spelen in de programma’s. Zo verwacht de militaire leiding dat de deelnemers hun grenzen verleggen en discipline en
doorzettingsvermogen tonen. Maar bovenal is het belangrijk om te laten zien dat je jezelf als kandidaat kunt wegcijferen voor het groepsbelang. Haantjesgedrag als dat van Gregory wordt dan ook niet getolereerd. De gewenste groepsdynamiek in De Slag om Arnhem en De Langste Dag is dus gericht op kameraadschap en saamhorigheid. Maar om dit te bereiken, moesten er wel dingen veranderen:
Aan het begin van Normandië waren we nog niet echt een team, omdat ik denk dat we allemaal een beetje te veel trots hadden nog wat we opzij moesten zetten voor elkaar.89
Uiteindelijk lukt het de overblijvers om een hecht team te vormen en ‘samen’ te strijden tegen elkaar. De collectieve ervaring die zo ontstaat, wordt echter wel weer vanuit het individuele benaderd. De kandidaten worden namelijk gevraagd te reageren en te reflecteren op hun eigen rol binnen de groep. Met vragen als: Wat vind je van kandidaat Devney en hoe vond je het om leider te zijn? ontstaan er binnen de gewenste
groepsdynamiek wel spanningen. Het gaat erom of de kandidaten deze spanningen los kunnen laten voor het groepsbelang. De individuele ervaring komt hierdoor toch weer voorop te staan en je ziet opnieuw dat eigenschappen als discipline en
doorzettingsvermogen belangrijke pijlers voor de programma’s zijn.
Zoals uit de vorige alinea’s is gebleken, zijn de kandidaten allemaal erg verschillend. Iedere kandidaat heeft zijn eigen motivatie om mee te doen, twijfelt wel eens aan zijn/haar deelname en kent bepaalde verwachtingen. Dat het in De Slag om Arnhem en De Langste Dag een divers gezelschap betreft, is natuurlijk niet per ongeluk zo gekomen. Hier is bij de casting rekening mee gehouden. Jeroen Schaap vertelt dat casting erg belangrijk is: ‘casting
is everything’.90 Volgens Schaap is een goede cast dat wat een programma leuk maakt en
waarmee een programma zich kan onderscheiden van andere programma’s. Hij geeft ook aan dat De Langste Dag in eerste instantie over de jongeren gaat en minder over de historische setting waarin zij worden geplaatst. Deze setting (Operatie Overlord) is immers
89 Aflevering 8. De Langste Dag. BNN. 20 april 2014. 28:03. 90 Interview met Jeroen Schaap op 25 februari 2015.
42
vervangbaar door andere gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog die ook als
historische settingen kunnen dienen. Het is echter de vraag of deze setting überhaupt wel historisch hoeft te zijn. Een andere setting zou jongeren eveneens kunnen laten nadenken over de betekenis van vrijheid. Daarnaast is het maar de vraag of de kandidaten hier sowieso over na zijn gaan denken, aangezien de programma’s vooral bezig lijken te zijn met het propageren van belangrijke militaire waarden als discipline en doorzettingsvermogen. Dat de focus op de kandidaten ligt en niet op ‘geschiedenis’ is ook goed terug te zien in de oproep van Eyeworks voor het werven van kandidaten voor een nieuwe serie:
Oproep kandidaten nieuwe serie De Langste Dag
(bron: Facebookpagina ‘De Slag om Arnhem’. Geplaats op 10 mei 2013)
Eyeworks en BNN zijn niet op zoek naar mensen die ‘iets’ met geschiedenis hebben, maar naar mensen die hun grenzen willen verleggen, willen laten zien wie ze zijn en wat ze
kunnen. De enige aanwijzing dat het hier om een programma met een historische invalshoek gaat, is het feit de makers op zoek zijn naar kandidaten voor een vervolg op het tv-
programma De Slag om Arnhem. De focus op de kandidaten zelf zorgde bij de casting voor spanning tussen enerzijds de programmamakers en anderzijds de militairen die meewerkten aan het programma. Schaap vertelt dat de militairen vooral op zoek waren naar stoere en sterke jongens en meisjes, maar de makers vooral naar ‘leuke’ en niet saaie mensen. Deze
43
spanning wordt waarschijnlijk veroorzaakt door een verschil in motivatie. De
programmamakers willen vooral een aantrekkelijk programma maken, maar voor de militairen gelden De Slag om Arnhem en De Langste Dag als uitgelezen kansen om het Nederlandse leger in positief daglicht te stellen. In die zin kun je de programma’s zien als zeer uitgebreide reclamespots over werken bij Defensie. En bij Defensie werken nu eenmaal geen mietjes! Dat er spanning is geweest, zie je terug in het commentaar van Sergeant Buchner van het Korps Mariniers in de opening van aflevering 1 van De Langste Dag:
Nou, die kandidaten die we hier krijgen, zijn wel wat anders dan de kandidaten die we normaal gesproken bij onze opleiding in Rotterdam krijgen. Deze kandidaten zijn
veel meer met zichzelf bezig en moeten daarom ook wat harder aangepakt worden.91
De groep die uiteindelijk is geselecteerd om mee te doen aan De Langste Dag, bestaat inderdaad uit jongeren die vooral met zichzelf bezig zijn. Toch vormen de overblijvers een hechte groep zoals we al hebben kunnen zien. Dit is opvallend, omdat reality-tv meestal gericht is op conflict en drama. Bij De Slag om Arnhem en De Langste Dag is hier veel minder ruimte voor omdat kandidaten zich moeten aanpassen aan de setting (het is oorlog) en de groep, willen ze het ‘overleven’.
Wat betekent de focus op identiteit eigenlijk voor de vorm van de programma’s? Het belangrijkste stijlelement waaruit blijkt dat de emotionele ontwikkeling van de kandidaten voorop staat, is het ‘quoten’. Deze techniek wordt vandaag de dag in veel reality
programma’s gehanteerd. Denk aan Expeditie Robinson en Masterchef. Quoten houdt in dat deelnemers even apart voor de camera worden genomen en gevraagd wordt te reageren op vragen of situaties. Voorbeelden van vragen zijn dan: Wat vind je ervan dat je weer buiten moet slapen en hoe voelde je je toen Carlo eruit werd gestemd? Deze vragen worden in de montage weggeknipt, waardoor er quotes overblijven. In het begin van de programma’s wordt het quoten gebruikt om de identiteiten van de kandidaten te construeren. Vervolgens worden quotes ingezet om deze identiteiten te bevestigen of juist te ontkrachten. Bij De Slag om Arnhem en De Langste Dag ligt de nadruk vooral op het ontkrachten van deze
identiteiten, omdat op deze manier de ontwikkeling van de kandidaten in beeld wordt gebracht. De programma’s proberen de jongeren een besef van vrijheid mee te geven en te
44
laten zien dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Het quoten wordt in eerste instantie gebruikt om aan te tonen dat de kandidaten met hele andere dingen bezig zijn (bijvoorbeeld met of hun haar wel goed zit) dan met de betekenis van vrijheid. Verder zorgen de quotes ervoor dat de jongeren in het begin een nogal onverschillige indruk maken. Wanneer Boudewijn, kandidaat van De Langste Dag, te laat op het trainingskamp verschijnt, zie je dit goed:
Ik hoop dat ik het goed kan maken met meneer. Met Sergeant-Majoor moet ik
zeggen. En dan gaan we wel zien hoe het verder loopt.92
Later in de programma’s laten de quotes zien dat de kandidaten zijn ‘veranderd’. Ze zijn zich bewust geworden van de offers die de soldaten van toen hebben gebracht; allemaal voor hun vrijheid. Opnieuw kandidaat Boudewijn:
Ik kan me zeker verplaatsen in de soldaten van 70 jaar geleden. Het is toch wel onvoorstelbaar om na te denken over hoe moeilijk die gasten het hebben gehad en waarvoor ze vochten. Op pad gaan en kijken of je neer wordt geknald of niet. De ballen te hebben om de hoogste prijs te betalen die er is. Ja, dat is toch wel heel wat.93
Niet alleen het quoten is een manier om de focus op identiteit en de emotionele ontwikkeling van de kandidaten in beeld te brengen. Ook de voice-over helpt bij het
bevestigen en ontkrachten van identiteiten. Een voorbeeld hiervan zie je in aflevering 7 van De Langste Dag. De kandidaten zitten er doorheen. Vervolgens zegt de voice-over: ‘Zelfs
Joey Broers, die toch één van de sterkste is, blijft achter’.94
De relatie, het verleden dat ben ik, laat zien dat beide historische reality programma’s in eerste instantie over de jongeren gaan en niet over geschiedenis. De programma’s gebruiken het verleden als instrument om de jongeren iets te leren over zichzelf en niet over De Slag om Arnhem of Operatie Overlord. De jongeren leren
doorzetten, niet opgeven en vooral dat ze blij mogen zijn met het leven dat ze leiden. Deze
92
Aflevering 1. De Langste Dag. BNN. 2 maart 2014. 14:41.
93 Aflevering 8, De Langste Dag. BNN. 20 april 2014. 00:06. 94 Aflevering 7, De Langste Dag. BNN. 13 april 2014. 38:24.
45
zelfkennis is op geen enkele manier verbonden met het verleden. Een niet-historische setting zou namelijk precies dezelfde kennis kunnen opleveren. Doordat de programma’s in eerste instantie over de jongeren en hun emotionele ontwikkeling gaan en niet over ‘saaie’ geschiedenis, kunnen de programma’s een ander publiek aanspreken. Een publiek dat misschien niet kijkt naar een historische documentaire, maar wel naar een reality serie. De Slag om Arnhem en De Langste Dag zijn volgens Jeroen Schaap echter wel reality series met een serieuze boodschap. De programma’s proberen jongeren na te laten denken over de betekenis van vrijheid. Erg historisch is deze boodschap niet. De connectie met het verleden gaat namelijk niet verder dan ‘in de Tweede Wereldoorlog is immers voor deze vrijheid gevochten’. De volgende relatie het verleden is leerzaam laat zien dat De Slag om Arnhem en De Langste Dag ook over geschiedenis gaan.