Aan de vooravond van de Duitse inval in de Sovjet-Unie was het Rode Leger nog verre van klaar om de aanval op te kunnen vangen en te weerstaan. Hoewel de overtuiging al sinds 1937 bestond dat er op een gegeven moment een oorlog zou uitbreken met Nazi-Duitsland hadden de hervormingen in het leger en onenigheid over de te verwachten locatie van de Duitse inval ervoor gezorgd dat de plannen voor mobilisatie en positionering van het Rode Leger in 1941 nog steeds niet vaststonden. Daarbij kwam het bevel dat de eenheden aan het front niets mochten doen wat de Duitsers zou kunnen provoceren waardoor deze eenheden praktisch verlamd waren.79 Officieren van het Rode Leger moesten bovendien direct verantwoording voor hun besluiten afleggen aan Stalin die zichzelf tot opperbevelhebber van de Russische strijdkrachten had benoemd.Hierdoor ontstond een situatie waarin officieren angstvallig de bevelen van Stalin opvolgden uit angst verantwoordelijk gehouden te worden voor een conflict met Duitsland. Officieren namen hierdoor tot en met de grote inval van Duitsland een afwachtende houding aan en vochten vaak niet terug op het moment dat de invasie werkelijk was begonnen. 80 Eveneens was er een effectieve misleidende operatie van Duitse zijde waardoor operaties variërend van Zweden tot Gibraltar werden gesuggereerd. De aanval op de Balkan in april en mei 1941 hielpen nog eens om de concentratie van Duitse troepen in het oosten te verklaren, waardoor het begrijpelijk wordt dat Stalin volledig werd verrast door de plotselinge aanval van het Duitse leger.81
De zuiveringen van Stalin hadden ertoe geleid dat er een groot gebrek was aan ervaren
officieren voor het aanvoeren van eenheden en de officieren die er waren durfden het niet aan om eigen initiatief te ontplooien. In plaats van rekening te houden met lokale omstandigheden kozen deze
officieren voor veiligheid door zich strak aan de standaardreactie, zoals deze in de handboeken voor officieren was opgenomen, te houden. Het Duitse leger was op het hoogtepunt van zijn kracht hoewel niet onoverwinnelijk. Het voornaamste probleem voor de Duitse Wehrmacht was logistiek. de Sovjet- Unie bezat relatief weinig verharde wegen en het spoorwegennet was breder dan het Duitse net waardoor bij de grens met de Sovjet-Unie de wielen aangepast moesten worden om gebruik te kunnen maken van het spoorwegennet.82 Hitler was er daarnaast van overtuigd geraakt dat een snelle
79 Dimitri Volkogonov, ‘The German attack, the Soviet response, Sunday, 22 june 1941’ in: John Erickson en David Dilks ed., Barbarossa. The axis and the Allies (Edinburgh 1994) 76-96, aldaar 87.
80 Adair, Hitler’s greatest defeat 38-39. 81 Glantz, When titans clashed 43.
overwinning in het verschiet lag, hetgeen hij concludeerde uit de snelle overwinningen van de
Wehrmacht tegen Polen en in Frankrijk, evenals uit de prestaties van het Rode Leger tegen Finland. Om
deze reden werd een groot deel van het materieel geproduceerd door Duitsland achtergehouden voor nieuwe campagnes in onder andere Noord-Afrika. De Wehrmacht moest een snelle overwinning boeken op de Sovjet-Unie, anders zou het in grote problemen kunnen komen door tekorten aan manschappen en materieel. Om deze snelle overwinning te kunnen behalen wilde de Wehrmacht het Rode Leger voor een groot deel vernietigen door het uitvoeren van een reeks van omsingelingen bij de Pools-Russische grens. Door het penetreren van de linies met gepantserde spitsen en het omsingelen van terugtrekkende eenheden zou voorkomen moeten worden dat het Rode Leger een nieuwe effectieve verdediging op kon bouwen.83 Voor de aanval waren drie legergroepen aangesteld. Legergroep Noord had tot doel de verovering van Leningrad, Legergroep Midden moest Moskou innemen en het doel van Legergroep Zuid was Kiev.
De aanval van het Duitse leger begon op 22 juni 1941 en toonde de zwakte van het Rode Leger. Na de inname van gebieden in het oosten van Polen waren veel eenheden van het Rode Leger van de oorspronkelijke frontlinie verder naar het westen verplaatst en gestationeerd op een linie die nog verre van af was. Daarnaast waren deze divisies niet op volle sterkte. Aan het begin van de oorlog met Duitsland had de gemiddelde divisie aan het front ongeveer 8 000 man, tegenover 17 000 voor Duitse divisies op volle sterkte.84 Het oproepen van 800 000 reservisten kon er enkel voor zorgen dat deze reservisten net bij hun eenheden waren aangekomen vlak voor de Duitse aanval zou beginnen.85 Hetzelfde probleem gold voor de gemechaniseerde eenheden van het Rode Leger. Veel eenheden hadden nog maar een deel van hun toegekende sterkte in pantservoertuigen en moesten zich behelpen met verouderd materieel zoals de T-26, die geen partij was voor de Duitse tanks. De moderne tanks die er waren (de T-34 middelzware tank en de KV-1 zware tank) hadden nog geen radio, waardoor het coördineren van gevechten praktisch onmogelijk werd.86 De bemanning was doorgaans slecht getraind met het nieuwe materieel waardoor effectief optreden nog verder bemoeilijkt werd. Hetzelfde probleem gold voor de luchtmacht.87
Het Rode Leger werd dan ook volledig overrompeld. Luchtaanvallen van de Luftwaffe
83 Greiner, German military studies 7, A.10 47 en 55-58.
84 Generaal Hans von Greiffenberg, World war 2; German military studies, a collection of 213 special reports on the
second world war prepared by officers of the Wehrmacht. Donald S. Detwiler, Charles B. Bardick en Jürgen Rohwer
ed. (New York 1979) 16, C.1 11-12. 85 Glantz, When titans clashed 33-36.
86 Von Greiffenberg, German military studies 16, C.1 8. 87 Ibidem 11.
vernietigden op de eerste dag alleen al ongeveer 1 800 vliegtuigen, het merendeel op de grond. De frontlinie van het Rode Leger werd met gemak doorbroken door de geconcentreerde pantsertroepen van de Wehrmacht, ondersteund door artillerie en een luchtmacht die vanaf het begin het luchtruim
praktisch voor zichzelf had.88 De officieren die de verdediging hadden moeten leiden en tegenaanvallen hadden moeten uitvoeren waren verlamd door angst. Veel hadden geen enkele ervaring met het aanvoeren van eenheden ter grootte van een divisie of korps en waren als de dood dat iedere vorm van initiatief tot hun arrestatie en dood zou leiden.89
In de eerste dagen van gevechten braken alle drie de legergroepen door de Russische linies waarbij in sommige gevallen Duitse eenheden ruim 80 kilometer per dag konden oprukken. In alle drie de gevallen lukte het de Wehrmacht om grote omsingelingen, ook wel Kessel in het Duits genoemd, te creëren. Zodra de pantsertroepen een omsingeling voltooid had kwam de infanterie om de Kessel dicht te houden en de Russische troepen tot overgave te dwingen. In deze Kessels, waaronder bij Minsk en Kiev, zaten honderdduizenden Russische troepen ingesloten die hier doorgaans niet meer uit wisten te komen en in gevangenschap zouden eindigen (zie kaart 5). 90
Kaart 5. Operatie Barbarossa.
88 Von Greiffenberg, German military studies 16, C.1 11. 89 Volkogonov, ‘The German attack’ 91.
90 Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht I, Hans-Adolf Jacobsen ed. (Frankfurt am Main, 1965) 1042.
Uit: R. G. Grant ed., Battle. A visual journey through 5 000 years of combat (Singapore 2005) 306.
Ondanks deze grote successen wist de Wehrmacht het Rode Leger niet te breken in 1941. Door continue tegenaanvallen, waarbij commandanten van het Rode Leger divisies of zelfs complete legers opofferden, werd het Duitse leger telkens vertraagd. Meerdere malen werd de aandacht verlegd naar een ander doelwit, waarbij Moskou op de achtergrond werd geschoven ten faveure van het veroveren van de Oekraïne en het verder vernietigen van formaties van het Rode Leger. Hiertoe werden dan ook de voornaamste pantsereenheden van Legergroep Midden (de pantsergroep van generaal Hoth)
overgeplaatst naar Legergroep Zuid waardoor Midden tijdelijk niet verder kon met in rap tempo oprukken naar Moskou.91
Zware gevechten in het zuiden zorgden ervoor dat het grootste deel van de Oekraïne pas in september werd veroverd waarna de aandacht weer verlegd kon worden naar Moskou. Hiertoe werden de pantsereenheden van Hoth weer naar Legergroep Midden overgeplaatst, verwachtend dat deze Legergroep haar veroveringen weer voort kon zetten. De Duitse aanvoerlijnen waren echter te lang geworden, zeker als men zich realiseert dat de meeste voorraden nog te paard moesten worden aangevoerd. Daarnaast was de herfst ingevallen in Rusland, waarbij veel regen viel. Deze regen maakte de onverharde wegen tot modderpoelen waardoor tanks en andere voertuigen vast kwamen te zitten, en er moest gewacht worden tot er weer voldoende voorraden waren aangevoerd en de wegen weer begaanbaar waren alvorens de Duitsers konden proberen Moskou alsnog in te nemen.92
91 Kriegstagebuch I, Jacobsen 1043.
92 Klaus Reinhardt, ‘Moscow 1941; the turning point’ in: John Erickson en David Dilks ed., Barbarossa. The axis and
Strenge vorst in november zorgde ervoor dat de Duitse eenheden weer in de aanval konden richting Moskou waarbij ze tot op 40 kilometer van de stad wisten door te stoten, maar de Sovjets hadden hun tijd goed gebruikt. Stalin had Zjoekov aangesteld om de verdediging te organiseren en Zjoekov had geen tijd verspild met het organiseren van de verdediging waarbij ruim een kwart miljoen dwangarbeiders werden gedwongen tot het maken van defensieve stellingen. De Duitse aanval werd echter vooral gestopt door twee factoren: het weer en de staat van de Duitse troepen. De Duitse troepen waren na maanden van aaneengesloten gevechten uitgeput en veel eenheden hadden zware verliezen geleden die vaak nog niet waren aangevuld met versterkingen. Er was een gebrek aan alle benodigde voorraden hadden en de vorst bracht geen verlichting in deze situatie. Duitsland was
simpelweg niet berekend op een langdurige strijd op deze schaal.93 Dit vormde een probleem aangezien de Duitse troepen aan het front dringend behoefte hadden aan versterkingen na hun langdurige strijd. De Duitse economie was echter niet in staat om voldoende materieel voor het oostfront te produceren om alle eenheden weer op volle sterkte te krijgen. De uitgeputte Duitse troepen waren niet in staat om het offensief voort te zetten en konden enkel nog proberen hun posities gedurende de winter te behouden om in de lente en zomer van 1942 een nieuw offensief te wagen. Naast de economische mankementen in Duitsland was het weer in de Sovjet-Unie een belangrijke rol gaan spelen. De Russische winter was berucht vanwege de extreem lage temperaturen en de winter zette in november al in. Hoewel dit in eerste instantie zorgde dat de wegen weer begaanbaar werden voor tanks leverde dit later toch grote problemen op. Doordat de campagne in Rusland aanvankelijk beslist had moeten worden in een periode van weken was de uitrusting van de manschappen niet ingesteld op de strenge vorst van november, daarnaast was het materiaal van de Duitsers ook niet berekend op de kou. Tanks en vliegtuigen weigerden te starten doordat de olie was bevroren en vaak konden ze pas gestart worden nadat met vuren de olie weer was gesmolten. Hierdoor werd een opmars vrijwel onmogelijk. Duitse officieren wilden verdedigbare posities innemen tot het offensief kon worden hervat in de lente van 1942.94 Dat dit niet werd gedaan droeg bij aan het succes van een tegenoffensief van het Rode Leger in december 1941, hetgeen besproken zal worden in het volgende hoofdstuk.
De Duitse inval had behalve op militair gebied ook grote gevolgen voor het economische potentieel van de Sovjet-Unie. Belangrijke agrarische en industriële gebieden werden onder de voet gelopen en de Sovjet-Unie was maar met moeite in staat om de belangrijkste industrieën over te brengen naar veilige gebieden achter de Oeral.95
93 Reinhardt, ‘Moscow’ 214-215. 94 Guderian, Panzer leader 265. 95 Overy, Why the allies won 183-185.
Door deze gigantische industriële verhuizing duurde het lange tijd voor de Sovjet-Unie weer op volle kracht oorlogsmateriaal kon produceren. Dit bood echter ook haar voordelen. Doordat de Sovjet- Unie in de eerste jaren vooral bezig was met het produceren van voldoende wapens om in de strijd te kunnen blijven werden wapensystemen vereenvoudigd zodat er door veel fabrieken veel van dezelfde wapens geproduceerd konden worden.96
Naast deze oplossing om productie zo hoog mogelijk te kunnen krijgen werd er voor de arbeiders een zwaar regime van werktijden opgezet waarbij zowel fabrieksarbeiders als landarbeiders werkdagen van 12 tot 16 uur moesten maken. Daarnaast werd een systeem van rationering ingesteld waardoor arbeiders slechts een mager rantsoen aan voedsel kregen toebedeeld. Op deze wijze werd het verlies van de graanvelden van de Oekraïne voor het moment opgelost en bleef er voedsel beschikbaar voor zowel de troepen als de bevolking achter het front. Door voedsel als beloning te gebruiken voor de arbeiders die boven hun gestelde quota produceerden werd daarnaast gezorgd dat arbeiders bereid waren zo hard mogelijk te werken en zoveel mogelijk te produceren zodat ze maar extra voedsel konden krijgen.97
In de lente van 1942 was de Wehrmacht verdreven uit de omgeving van Moskou en op andere plaatsen aan het front (vooral in het zuiden) wist het Rode Leger ook beperkte terugtochten van het Duitse leger af te dwingen hoewel nergens met groot succes werd opgetreden.98 De Wehrmacht wist echter te voorkomen dat haar een grote nederlaag werd toegebracht en kon zich voorbereiden op operaties in de lente van 1942 en een nieuwe kans om het Rode Leger definitief te verslaan.
Daar waar Stalin een hernieuwd offensief richting Moskou verwachtte besloot Hitler dat het belangrijker was om de economische mogelijkheden in het zuiden uit te buiten. Rond de Wolga en de daarachter gelegen Kaukasus lag namelijk een grote economische rijkdom in de vorm van de
industriegebieden van de steden aan de Wolga en de olievelden van de Kaukasus. Vooral dit laatste was belangrijk voor Hitler aangezien de achilleshiel van het Duitse leger altijd het gebrek aan brandstof was. Om de olierijke gebieden in het zuiden te veroveren werd de logistieke prioriteit gegeven aan Legergroep Zuid waarbij een tankleger, het Vierde Pantserleger, werd overgeplaatst van Legergroep Midden naar Legergroep Zuid. Daarnaast werden de Duitse formaties in het zuiden nog eens versterkt met 20 Duitse en 21 andere divisies. Deze laatste divisies waren voornamelijk Roemeense, Italiaanse en Hongaarse eenheden en waren in kracht, bewapening en doctrine niet te vergelijken met de Duitse eenheden. Om deze reden werden deze eenheden dan ook vooral gebruikt bij het beschermen van de flanken van de
96 Ibidem 185-187. 97 Ibidem 187-190.
Duitse gepantserde speerpunten, hetgeen de Duitsers lelijk op zou breken bij Stalingrad. Legergroep Zuid werd omgedoopt tot Legergroep B, waarna een nieuwe Legergroep A werd gecreëerd om aan de
zuidelijke flank van Legergroep B te opereren. Beide legergroepen zouden richting het oosten optrekken, in de richting van de rivier de Don en in de omgeving van Stalingrad moesten de speerpunten van beide legergroepen aansluiting vinden om op deze wijze een grote omsingeling te bewerkstelligen.99
Het Duitse offensief, dat plaats zou vinden na de lenteregens, startte op 28 juni. Hoewel het eerder had moeten starten werd het uitgesteld doordat een tegenoffensief in het zuiden van het Rode Leger de aandacht van Legergroep Zuid opeiste. Nadat dit tegenoffensief was afgeslagen kon het Duitse leger zich richten op zijn doel, de industrie en olievelden van het zuiden van de Sovjet-Unie. Hoewel de Duitse legers niet zo sterk waren als in 1941 tekende zich toch een vergelijkbaar scenario af als in 1941. De speerpunten van Duitse tanks braken door de verdediging van het Rode Leger heen, ondersteund door zware aanvallen van de Duitse Luftwaffe, opererend als een tactisch luchtwapen. Het Rode Leger was niet in staat de aanvallende Duitse troepen te bestrijden, waarbij de overtuiging van Stalin en de generale staf dat de hoofdaanval op Moskou zou komen een belangrijke rol speelde. Hierom werden de beschikbare reserves van het Rode Leger bij Moskou gehouden en niet naar het zuiden werden
gestuurd.100
Deze reserves begonnen in 1942 weer sneller beschikbaar te raken. De simplificatie en het systeem van beloning voor arbeiders die hard werkten om boven hun quota uit te komen hadden een wonderlijk effect op de oorlogsproductie van de Sovjet-Unie. Hoewel het Rode Leger aan het begin van de oorlog duizenden tanks en vliegtuigen verloor, bleek de productiecapaciteit vanaf 1942 zodanig dat deze verliezen konden worden goedgemaakt. De productie was zodanig hoog dat het Rode Leger in staat was om haar tanklegers uit te rusten met voldoende materiaal en Duitsland ver achter zich te laten op bijna ieder gebied van wapenproductie. Alleen de Verenigde Staten bleek in staat net zoveel of meer wapens te produceren als de Sovjet-Unie.101
Hoewel het Duitse offensief weer even succesvol leek als in 1941 was er toch een belangrijk verschil met het voorgaande jaar. Het lukte de Wehrmacht niet langer om de grote omsingelingen van het jaar ervoor te herhalen, en daarmee de grote hoeveelheden gevangenen te nemen. Dit had er voor een belangrijk deel mee te maken dat de Duitse troepen, betrokken bij dit offensief, lang niet meer zo sterk waren als het jaar ervoor, waardoor het omsingelen en vasthouden van een omsingeling niet meer
99 Generaal Franz Halder, World war 2; German military studies, a collection of 213 special reports on the second
world war prepared by officers of the Wehrmacht. Donald S. Detwiler, Charles B. Bardick en Jürgen Rohwer ed.
(New York 1979) 15, B.3 7-8.
100 Georgi K. Zhukov, Marshal Zhukovs greatest battles (Londen 1969) 109. 101 Overy, Why the allies won 331-332..
zo gemakkelijk ging. De logistieke lijnen werden bovendien erg lang door de grote afstanden die in het zuiden afgelegd moesten worden en het was voor het Duitse logistieke systeem, evenals het jaar ervoor, uitermate lastig om voldoende voorraden en materiaal naar het zuidelijke front te krijgen.102 Daarnaast had het Rode Leger ook een belangrijke les geleerd en werden eenheden niet meer gedwongen voor elke meter grond te vechten waardoor ze bijtijds konden terugtrekken in plaats van omsingeld te raken en daarmee verloren te zijn voor het Rode Leger.103 Hoewel de Wehrmacht wist op te rukken tot Stalingrad bleek hier het eindstation voor het Duitse leger bereikt te zijn. De Russen wisten het Duitse leger vast te zetten in de stad en na een maandenlange strijd uiteindelijk een gevoelige nederlaag toe te brengen waarbij een compleet Duits leger verloren ging. De Wehrmacht had het initiatief hiermee uit handen gegeven en op een groot offensief bij Koersk na zouden de Duitsers het initiatief ook niet meer terugpakken.104
Na deze lange periode van overleven kon het Rode Leger op krachten komen en proberen de Duitsers van hun grondgebied te verdrijven. Dit zou nog jaren duren, maar in de jaren die volgden werd duidelijk dat de enorme successen van de Wehrmacht in het eerste jaar van de oorlog niet aan de aandacht van het Rode Leger voorbij was gegaan. Vooral het gebruik van, uit de lucht ondersteunde, gepantserde spitsen gevolgd door infanterie was levensgevaarlijk gebleken. In latere offensieve operaties zou het Rode Leger ook proberen om met deze combinatie van strijdkrachten overwinningen te behalen op de Duitsers waarbij ook het effect van de omsingeling niet over het hoofd gezien werd. De Duitse
Kessel was een belangrijke reden geweest voor de gigantische verliezen van het Rode Leger aan het
begin van de strijd tegen Duitsland. In latere offensieven van het Rode Leger zouden dergelijke omsingelingen dan ook met regelmaat terugkomen. Zo ook in de plannen voor Bagration waarbij drie