Het IX. Capittel.
ICk kome tot den anghst, en hare vreemde grillen,
Waer door ons menighmael de gantsche leeden drillen, En dat wel meesten-deel om eenigh ongeval, Dat noyt sijn leven was en nimmer wesen sal. Wie isset niet bekent, dat even stoute lieden, By wijlen sonder gront en buyten reden vlieden?
Men seydt ons van een Prins, die noyt gewelt ontsagh Maer van een kleyne muys als doodt ter aerden lagh. Hoe dickmael wort een slagh, oock tegen hoop, verloren, Vermidts een rassche schrick het leger quam bekoren?
Wel, vriendenm, leeft gerust, en stilt u bangen geest, De vrees is dickwils meer als datter wort gevreest. Het beste dat de Mensch hier over kan bedencken, Is dat hem buyten Godt niet machtig is te krencken:
En waerom doch beschroomt voor druck of sware pijn? Het quaet oock even-selfs moet ens ten goede sijn.
DE vreese is een benautheydt ende onsteltenisse, die wy hebben van weghen eenigh
quaet, dat wy meenen ons over het hooft te hangen. Wy en spreken hier niet van de vreese Godts, die een beginsel der Wijsheydt is, ende ons so seer in de H. Schriftuere belast wert: noch oock van de ghene die de Ondersaten hebben van hare Overheydt, als prijsselijck zijnde: maer van een quade en ongeregelde vreese, dewelcke is een broetsel van de sonde. Gelijck Adam, na dat hy Gods bevel overtreden hadde, en de daerom vluchtigh ‘was, seyde: Ick vreesde om dat ick naeckt was, ende daerom verberghde ick my. Soodanige vreese is een’ wel-bekende Passie, ende die by na alle d' andere kort op de hacken volgt, gelijck de schaduwe het Lichaem. Want sy vervoeght haer by den gierigaert, dewelcke altijdt vreest dat hy te kort sal komen. By den Eersuchtigen die gestadigh in vreese staet voor verkleyninghe. By den Amoureusen, die dagh ende nacht bekommert is, uyt vreese van een blaeuw scheen te loopen. Ten kortsten, sy is een passie die haer wijt spreydt, ende daer weynig personen af konnen ontslagen zijn. Ia sy is van de quaetste en moeyelijckste van allen, dewijl dat d'ander passien niet quaet en zijn dan so langh haer oorsaeck duert, en deselve tegenwoordigh is: en die wech-ghenomen zijnde mede op-houden: maer de vreese is een quaet ende ongerustheydt die komen kan van yet dat niet met allen is, en misschien nimmermeer wese sal.
Dit quaet dan, dat gheen quaet en is alleen in meeninge ende inbeeldinghe, ende dickwils t'onrecht, hout ons evenwel altijdt gaende, ende berooft ons niet alleen van alle rust ende vreught, maer vervaert ons oock soo seer als het wat over de kerf gaet, dat het ons memorie, reden en verstant doet verliesen; het minste neemt onse moedt wech, beroost ons hert van krachten, en doet het soo bevriesen, dat het alle kou, al het schudden en beven van de koortse te boven gaet, Lucret. lib. 3.
Door vrees is dat het bloedt als in den mensch vervriest, Soo dat hy menighmael sijn gantsche kracht verliest.
Ia het verweckt dickwils sulcken schrick dat de hairen, ghelijck men seyt te bergen staen; maeckt vleugelen in de voeten, en somtijdts sulcken verbaestheyt, dat de kloeckste loopen als of de vyandt achter haer was, die nochtans daer ontrent niet en is. Van dese Vreese, dewelcke Panicus terror genoemt wert, sijn verscheyde
exempelen in de oude en nieuwe Historien te lesen, en zijn daer uyt vele by-een vergadert van Simon Goulart, in het eerste deel van sijn wonderlijcke Historien, die uyt het François in onse tale overgeset zijn.
Wat een groote kracht de Vreese heeft, om veranderinghe in ons Gemoedt en Lichaem te maken, blijkt uyt het exempel van Ferd. Gonzaga, verhaelt by Pontus
de Heuter, in het leven van Philips de II. blijckt oock aen verscheyde, die door vreese
van doodt geschoten te werden, onversiens van haer gicht genasen, betuyght by
Thuanus Hist. 15. Cael. Rhogid. 12. Ant. Lect. 15. en Valetiol. 2 Obs. 4. van andere,
die uyt schrick van de sententie des doodts in eenen nacht geheel grijs werden, beschreven van Schalig. exerc. 112. Thuanus Hist. 13. Iunius de Comac. 10. Lemn. 2. de. Complex. 2. Cael. Rhod. 13. Ant. 27.
Het is een vreemde Historie, die sy schrijven van een groot Heer, dewelcke een vroom ende kloeck Krijghsman sijnde, evenwel als hy eerst voor de vyand quam, en den slagh soude aen gaen, soo verbaest werde, dat hy sijn selven vuyl maeckte. Het welck hem van een ander voor den slagh van Pavien verweten sijnde, gaf voor antwoordt, dat hem misschien dese swackheyt wel over soude komen, maer dat hy
evenwel al vechtende voor de voeten van sijnen Koningh blijven soude, ende dat den anderen de eerste soude sijn in 't wech-loopen, gelijck korts daer aen oock geschieden.
Garsia de vijfde, een van de vroomste Koningen van Navarre, bevende, als hy ten
oorlogh soude gaen, gaf voor antwoordt aen de ghene, die meende dat sulcks uyt blooheyt geschieden, en hem moedt wilde geven: ‘Ghy kent my qualijck, indien mijn vleesch wist waer mijn couragie het brengen sal, 't soude plat van sijn selven vallen.’ Sodanige bysondere Vreese, sijn sommige personen onderworpen, en dese soorte van Schrick en Vreese komt haer uyt onbekende oorsake, waer van het ondersoecken seer swaer is. Want daer sijnder, die hoorende alleen den naem van een krijgsbaer vyant, sullen vervaert sijn: gelijck den naem van Ian Huniades, die soo gevreest was van de Turcken, dat de Minnen daer mede de kinderen plachten te stillen. Wy sien dat de kinderen (die geen verstant en hebben, en dien volgende sonder vreese behoorden te wesen) seer vervaert sijn voor yemandt die ghemomt, ofte swart is, en dat men haer beter doet swijgen met een schoorsteen-veger ofte diergelijcke, als met andere dreygementen.
Dese soorte van vreese en komt niet alleen over de kinderen sonder verstant, maer oock de grootste luyden van staet, ja selve de Stoïsche Philosophen, die onder alle andere de stantvastighste waren, soo dat sy niemant, wie het oock sy, en spaert.
Plutarchus beschrijft in 't leven van Alexander, hoe dat Cassander, die hy al in
sijn leven vervaert had met quade onthalingh in Babylonien, uyt eenigh suspicie die hy op hem hadde: daer na gheworden sijnde Koningh van Macedonien, ende van gheheel Griecken landt, ende wandelende op eenen sekeren tijt te Delphis, wierp sijn oogh onder andere beelden, die hy daer stont en bekeeck, op het beeldt van Alexander, ende kreegh daer sulken schrick van, dat hem al de Leden beefden, en men hadt al de moeyten van de werelt, om hem wederom tot sijn selven te doen komen. Dese vrees ende schrik en komt niet alleen den mensche over door het aenschouwen ofte de heughenis van haer ghelijcke menschen, van dewelcke, als sijnde haer ghesworen vyanden, sy eertijts ontfangen hebben, ofte noch ontfangen, eenigh quaedt, onghelijck, ofte straffe, maer daer sijn noch andere verscheyde saken die materie en oorsaeck geven tot dese passie.
Want men vreest niet alleen de Leeuwen, Tijgers, en andere wilde en wreede beesten, die ons konnen om-brenghen, 't welck oorsaeck ghenoegh is om te vreesen: ende men vreest oock niet alleen slanghen, padden, spinne-koppen, dewelcke al sijn het leer kleyne beesjens ons evenwel konnen dooden, aenghesien datse venijnigh zijn; maer daer zijn oock eenighe die van natueren een seeckere tegenheydt hebben, dat sy soo vervaert en verschrickt zijn van beesten, die wy ghestadigh in huys hebben, ende waer van sy niet
beschadight konnen werden, dat het onghelooflijck schijnt.
Wert verhaelt van een groot Prins, die in de Legers tegen den vyandt groote vromigheyt toonde, en ovenwel dapper verschrickt als hy een Muys sagh ofte hoorde in sijn kamer.
Een Engels Edelman sittende aen tafel, werdt qualijck, ende hier ende daer hem keerende, tot dat hy van benautheyt sweete, ghelijck of hem yet quaets overkomen was: ten lesten verstont men van de gasten, die mede aen tafel waren, datter een kat in de kamer moest wesen, vertellende hoe dat den Edelman gewent was altijd zoo t'ontroeren alsser een kat ontrent was, alhoewel hy die niet en sagh, soo drae konde hy ghewaer werden 't ghene hy vreesde ofte hate, ende na dat men ghesocht hadde, werter een onder 't bedt gevonden, dewelcke uyt de kamer gejaeght sijnde, quam hy wederom tot sijn selven, ende beschaemt zijnde, bekende daer in sijn swackheyt. Dese dingen moet men wijten eenige secrete antipathie ofte tegenheydt, die sommige hebben in eenige beesten: even ghelijck wy van d'andere zijde sien sommige heel versoten versnot sijn, sonder te weten waerom, op honden, katten ende andere beesten.
Dese passie streckt hem noch verder uyt: Want den eenen vreest het water, ende 't verdrencken, andere sijn seer verschrickt, en niet sonder oorsaeck, voor den donder. De Keyser Caligula en konde geen kelders diep genoegh vinden om hem te verbergen, als het donderde.
Iovius schrijft van een die zoo vreesachtig van naturen was, dat hy gantsch buyten
postuer stont als hy maer een slagh van de donder hoorde, en gelijck een die buyten sijn sinnen is, socht de donckerste en diepste holen, om daer in te kruypen.
Ick heb ghesien de kloeckste Krijghslieden (ende wert mede van een vroom Prince vertelt) dat sy niet en konden sien, datmen haer ofte een ander bloedt liedt, of sy werden qualijck, en waren nochtans ghewent haer deghens bebloedt te maken tot het gevest toe in de ribben van de vyanden.
In 't korte dese passie besprenght ende ontstelt de menschen op verscheyde manieren, ende men vinter weynigh die op d'een ofte d'ander wijse daer mede niet beladen en werden: maer de Vreese komt sommige uyt kleynhertigheyt, andere met eenigh sondament ofte reden, als oock van wegen de menschelijckheyt, ende dat is, 't welck de Philosooph Zena een tot antwoort gaf, die hem verweet dat hy voor een baffende hont, die hem meende te bijten, bevreest was ghe- ‘weest: 't Is seer swaer, zeyde hy, den mensche heel uyt te trecken: willende ons te verstaen geven, dat’ een mensche noyt soo stantvastigh en noyt soo wel op sijn hoede is, dat hy niet al-te-met en toont dat hy de passie onderworpen is. En Agellius is Noct. Art. 1. vertelt hoe dat doen de Philosooph Aristippus, eens over Zee voer, daer een groot on weder op stont, soo datter niet verwacht en werde, als dat Schip en menschen souden vergaen, hy van vreese verbleyckte: het welck gemerckt sijnde van een Soldaet, daer by zijnde, hem al lacchende ende spottende seyde, dat hy hem niet seer Philosoophachtigh droeg, soo seer voor de doodt vreesende, en van sijnen 't weghen, dat hy gantsch ‘niet en vreesde. Dat geloof ick wel, seyde Aristippus want ghy en hebt oock soo grooten oorsaeck niet van vreese, als ick doe: Want ghy niet seer bekommert en zijt om te verliesen de ziele van een boef, maer ick vreese voor de ziele van een wijs man. Uyt’ welcke woorden licht af te nemen is, dat de Stoïsche Philosophen soo wel als andere beweegt konnen werden, door de inbeeldinge van 't quaedt, voor soo vele sy menschen waren, maer dat sy evenwel haer consent daer niet toe en gaven.
Cicero seydt, 1 Tusc. Dat een wijs man niet en verschrickt voor de doodt, dewelcke
van wegen de onseekere toe-vallen ons ghestadigh over het hoost hanght, en om de kortheydt des levens nimmerm eer verre kan af-wesen.
Geen wijs man vreest de bleecke doot, Sy stelt de menschen buyten noot; Men weet niet wat voor ongeval, Ons uyt de werelt rucken sal. Maer, hoe het is of wesen mach Ons naeckt wel haest den lesten dagh, En dat vermits ons korten tijdt Gelijck een post daer henen rijt.
Het is waerachtig datter sommige gevonden werden, die een soo stercken, stillen, stantvastigen ende onbeweeglijcken geest hebben, dat sy van dese passie niet ontroert en konnen werden, al is 't oock dat haer op het alder-onversienste yet overvalt: maer alsulcke persoonen sijnder weynig, en elck een en kan niet wesen als Fabricius, dewelcke (gelijk Plutarchus in sijn leven beschrijft) van de Romeynen gesonden was voor Ambassadeur aen den Koning Pyrrhus: dese Koning willende beproeven het groot hert, en de kloeckmoedigheyt van Fabricius, liet achter het tapijt een Olyphant verbergen ende hem op sijn onversienst briessen, als Fabricius daer voor-by gingh, en minst op dachte. Hy die niet met allen verschrickt en was, seyde al lacchen-‘de: Heer: u gout en heeft my gisteren niet konnen beweeghen, noch minder van dage uwen Olyfant.’ Diergelijcke exempelen souden noch konnen gevonden werden, hoe wel datse selden gebeuren.
Om nu mede wat te spreken van de remedien tegens de Vreese. Wy moeten in 't eerst ons voorstellen, dat wy ons misschien bekommeren ende ongerust maken in dingen, die niet te vreesen en staen, ende waer uyt ons geen ongemack over het hooft en hangt. Hier van sal ick een kluchtige geschiedenisse by-brengen, uyt de vertellinge van de Koninginne van Navarre, Nouvelle 34. Daer leyt een dorp tusschen Niort en Fors, genaemt Grif, toe-behoorende den Heere van Fors. Her gebeurde op sekeren tijt, dat twee Cordeliers, ofte Grau-monicken, komende van Niort, heel laet quamen in 't voorschreven Dorp van Grif, en t' huys lagen by een Slager. Ende also tusschen haer Kamers, en die van de Slager maer een dun beschot was, so waren sy begeerigh om te luysteren wat de man al teghen sijn Vrou in 't bed soude praten, en hielen derhalven haer ooren dicht aen het beschot. De Slager, die om sijn gasten niet en docht, praten van sijn nering, en seyde onder andere, wijf ick moet morgen heel vroegh opstaen, om te gaen sien ons Cordeliers: daer is een heel vette die ick moet slaen, wy sullen hem daer na
zouten, en daer mede ons profijt doen. En al verstont hy dat van sijn verekens, die hy Cordeliers noemde, so hielen evenwel die twee arme broeders, aenhoorende sulck besluyt, voor vast, dat het op haer kap aen soude komen, en verwachten met groote vreese en anghst den dageraet. Een van haer beyde was heel vet, den anderen wat magerachtigh. De vette wilde hem aen sijnen kameraet biechten, seggende, dat een slagher verloren hebbende de liefde ende vreese Gods, geen meerder werck en soude maken van hem om te brengen, als om een Os, ofte eenigh ander beest: Ende dewijl sy in een kamer besloten waren, daerse niet uyt en konden, als door de kamer van de waert; wel versekert mochten wesen van haer doodt om haer zielen Godt te beveelen. Maer de jonghe Monick die so verre niet overwonnen was van vreese als sijnen maet, seyde: dewijl de deure voor haer gesloten was, datse mosten sien door het venster te geraken: ende dat in allen gevalle haer niet arger en soude overkomen, als de doodt. Het welck de vette oock toestont. Hier over doet de jonge het venster open, ende siende dat het niet seer hoogh van de aerde en stondt, was met eenen sprongh terstont om leeg, ende liep wat hy mocht, sonder sijn maet te wachten: Dese waegden het mede, maer de swaerte van het Lichaem benam hem het loopen: want in plaets van springen viel hy soo onbesuyst neder, dat hy sijn een been dapper quetste. Ende siende dat hy van sijnen maet verlaten was, ende hem niet volgen en konde: so keeck hy rontom, waer dat hy hem best soude verbergen, ende en sagh niet als een verckeschot, waer hy na toe kroop so hy best mocht, en de deur open doende, soo liepender twee groote Verkens uyt, welckers plaets de Monick in-nam, en sloot de Deur achter hem toe, verhopende, als hy eenigh volck soude hooren voorby gaen, om hulpe te roepen. Maer soo haest als het daeghde, sleep de Slager sijn groote messen, ende seyde teghen sijn wijf, datse hem geselschap soude houden, om twee vette Verckens te slaen. En als hy aen 't kot quam daer de Cordelier verborgen was, begon hy wel luyde te roepen, opende de deur: Spring uyt mijn
Cordeliers, spring uyt, ick moet van daeg van u beulingen hebben. De Monick niet
konnende op sijn been staen, kroop op handen en voeten uyt het kot, roepende soo veel hy konde om genade. Ende was den armen Monick in grooten anghst, de slager met sijn wijf en hadden niet minder: want sy meenden dat Sint Françoys op haer vergramt was door diense van een beest een Cordelier gemaeckt hadden, ende sy vielen op haer knien voor den armen broeder, biddende vergiffen is aen St. Françoys,
ende sijn ordre: Soo dat de Monick aen de een zijde riep om ghenade aen de slagher, en de slager aen de ander zijde om vergiffenis aen den Monick, tot datter wel een vierendeel uurs door liep, eer den eenen den anderen gherust konde stellen. In 't laetste de goede Monick, siende, dat de slager niet quaets voor en hadde, vertelden hem de oorsaeck, waerom hy in 't schot gekropen was, waer door haer vreese terstont in lacchen veranderde, behalven dat den armen Monick, die sijn been gequetst hadde, niet wel vrolijk konde wesen: maer de slager leyden hem in sijn huys, alwaer hy hem dede verbinden. Den anderen Monick, die hem in den noot gelaten hadde, liep alle de nacht, tot dat hy 's morgens quam ten huyse van den Heer van Fors, alwaer hy klaegden over de slager, die hy meende dat sijnen maet vermoort hadde, alsoo hy niet gevolgt en was. De Heer van Fors sant terstont na de plaets, om de waerheyt te vernemen. Deselve verstaen hebbende, en vont geen materie om te weenen: maer alleen om voor een klucht te hove te dienen.
Vele zijnder, die ghelijck dese Monicken uyt misverstant, ofte verkeerde
inbeeldinghe, haer selven schrick ende vreese op den halsjagen. Maer wat willen wy ons doch quellen in dingen, die noch niet en zijn, en ons noch onbekent zijn ofse komen sullen? Misschien sal de tijdt troost by-brenghen, in plaetse van droefheydt daer wy voor vreesen. Hoe veel kander noch tusschen beyde komen, 't gene dat het quaet mach beletten?. Eenen omgangh van het rat, stelt het onderste boven, ende dickwils van daer wy onsen ondergang verwachten, komt de behoudenis. Als de Koning Françoys de eerste, in den slagh van Pavien gevangen was, meenden een yegelijck dat heel Vranckrijck in hande van Keyser Karel soude komen: maer het