Op grond van de octrooibrieven hebben de Staten-Generaal van de Verenigde Nederlandse Provinciën hun edelachtbare dienaar Frede- rik Pietersz. de Houtman privilege verleend om als enige gedurende de acht eerstkomende jaren een zeker Taalboek of Dictionarium van het Nederlands, Maleis en Malagasi te laten drukken, uitgeven en verkopen, met daarbij vele Turkse en Arabische woorden, en boven dien enkele vaste sterren die in de buurt van de zuidpool staan, tot ongeveer vijfendertig graden ten zuiden van de evenaar, omtrent driehonderd in getal. Zij hebben verboden dat dit Taalboek met de voornoemde sterren gedurende de bovengenoemde tijd van acht jaar binnen deze Verenigde Landen geheel of gedeeltelijk nagedrukt wordt of dat het, nadat het elders nagedrukt is, in deze Landen inge voerd wordt onder welk voorwendsel ook, op straffe van verbeurd verklaring van de nagedrukte exemplaren, en daarenboven van de som van honderd carolusguldens, als volgt te besteden: een derde deel voor de Officier, een derde deel voor de armen en het overige derde deel voor bovengenoemde Frederik de Houtman, zoals uitvoeriger blijkt uit de genoemde octrooibrieven.
Gedateerd 4 februari 1603. Gezegeld en ondertekend bij schik king van de Staten-Generaal
C. Aerssens
[ Cornelis Aerssens, van 1584 tot 162J griffier van de Staten-Generaal]
Opdracht
Edele, Hoogmogende, Wijze, Hooggeleerde, Discrete, Zeer Voor zienige Heren, Mijne Heren Staten-Generaal van de Verenigde Ne derlandse Provinciën
Alsook de Doorluchtige, Hooggeboren Vorst en Heer Mauritius, ge boren Prins van Oranje, Graaf van Nassau, Katzenellnbogen, Vian- den, Diest, Moers, enz., Markies van Veere en Vlissingen, enz., Heer van St.-Vith, Daasburg, de stad Grave en het Land van Cuyk, enz., Stadhouder en Kapitein-Generaal van Gelderland, Holland, Zee land, West-Friesland, Utrecht en Overijssel, enz., en Admiraal ter Zee
Ook de Edelachtbare, zeer Wijze, Voorzienige Heren Gevolmach tigde Raden van de Admiraliteit
En de Eerwaardige, Wijze, zeer Voorzienige Heren Bewindhebbers en Algemene Compagnie van de wijdvermaarde Oost-Indiëvaart Aangezien het zeker is dat wij mensen niet alleen voor ons zelf, maar voornamelijk ten dienste van onze naasten door de alwijze God ge schapen en in deze wereld geplaatst zijn, heb ik, dit ernstig overden kend en overwegend, mijn verschuldigde en door God opgelegde plicht nakomende, het niet kunnen nalaten om hetgeen ik tot mijn ongeluk (zoals ik het toentertijd beschouwde) ondervonden heb, openbaar te maken. Ik stelde mij dit ten doel omdat ik meende dat God Almachtig mij die tegenspoed heeft laten overkomen om de drijfveer te zijn waardoor niet alleen Gods eer en kennis onder de wijdverspreide heidenen bekend gemaakt en bevorderd worden, maar waardoor bovendien de fortuinlijke scheepvaart, waarmee God onze landen zo genadiglijk zegent, beter tot het gewenste resultaat kan leiden.
Ik heb mijn broer Cornelis de Houtman zaliger vergezeld op de tweede reis naar Oost-Indië die hij maakte (nadat hij in 1595 de eer ste geweest was die door de Nederlandse Natie, door Gods genade en
W I E KO MT D A A R A A N OP DIE O L I F A N T ?
op verzoek van de Heren opdrachtgevers en bewindhebbers van de toenmalige Oost-Indiëvaart, de reis per schip naar Oost-Indië ge maakt had). Mijn broeder is toen door verraad van de inwoners en bedrog van de Portugezen met vele anderen van ons volk schandelijk en moorddadig om het leven gebracht. Ik ongelukkige ben toen met anderen zesentwintig maanden gevangen gehouden door de ongelo vigen op het eiland Sumatra, in Atjeh, waarbij ik verschillende malen in levensgevaar verkeerde. Maar ten langen leste ben ik door Gods goedheid en genadige bescherming op wonderbaar lijke wijze verlost en gezond teruggekeerd naar mijn vaderland.
God heeft mij, naast mijn verlossing, het begrip en de genade ge geven van de Maleise taal, die in heel Oost-Indië de gebruikelijke taal is (hoewel er nog veel aparte inlandse talen zijn), want de Malei se taal wordt door oud en jong gebruikt, en ook alle handelstransac ties komen daarin tot stand, tot op de Molukse eilanden en omgeving toe. Om dus terug te komen op mijn doel: ik heb, zo goed als ik met mijn beperkte verstand kon, een taal- en woordenboek gemaakt waarin ik Maleis en Nederlands verzameld heb en het Maleis en het overeenkomstige Malagasi tegenover onze taal heb geplaatst. Het Malagasi is heel nuttig voor de schepen die op reis naar Oost- Indië gaan, omdat onze schepen dikwijls op het eiland Madagas kar, door de Portugezen Sint Laurens genaamd, gelegen ten oosten van de Kaap de Goede Hoop, verversingen moeten halen voor hun gezonde en zieke manschappen, zoals vers water, levensmiddelen, vruchten en andere noodzakelijke verse waren. De gegevens over de taal of de woorden van het Malagasi zijn mij geleverd door een inge zetene van het eiland, die al goed Nederlands sprak omdat hij wel vier jaar op onze schepen gevaren had.
Ook zijn hier achteraan toegevoegd enkele Arabische en Turkse woorden met Nederlandse vertaling, die ik met behulp van anderen nijver opgetekend heb, tot nut en ten dienste van degenen die handel drijven in Arabië, de Rode Zee, Perzië en de omliggende landen, als mede in Oost-Indië - want waar men de mohammedaanse wet ge hoorzaamt, daar gebruikt men ook de Arabische taal.
Ten slotte wordt hierachter nog toegevoegd de declinatie van en kele vaste sterren, door mij op de eerste reis in de buurt van de zuid pool geobserveerd, en op de tweede reis op Sumatra met meer
F R E D E R I K DE H O U T M A N , O P D R A C H T
precisie verbeterd en in getale vermeerderd, zoals ze (meer dan drie honderd) te zien zijn op de hemelglobes die (volgens de waarnemin gen van de alom beroemde Tycho Brahe) uitgegeven zijn door Willem Jansen van Alkmaar, wonende te Amsterdam. En die sterren zijn van nut voor iedereen die ten zuiden van de evenaar op zee vaart, en voor alle liefhebbers van astronomie of wiskunde.
Dit, Mijne Heren, is de reden waarom ik dit werk heb onderno men. En ik heb het onder de genadige bescherming van Uwe Edel- mogendheden laten verschijnen, opdat het des te meer succes heeft en beschermd mag blijven tegen kwade tongen en afgunstigen. De Alvermogende God geve dat mijn werk en arbeid tot Zijn eer en tot verbreiding van Zijn heilige Woord en kennis moge strekken, en tot nut van ons Vaderland moge dienen.
Uwer Hoogmogende, Doorluchtige, Wijze, Voorzienige Heren dienstwillige