4. Casus: het Denkmal van Hermann von Wissmann 1967-1969 1 Inleiding
4.4 Uitleiding: Das Permanente Kolonialinstitut – 50 Jahre Hamburger Universität De studenten zagen in het monument niet alleen een verouderd koloniaal standbeeld, maar
ook in heel algemene zin een autoritair monument. Hun kritiek was óók gericht op de huidige misstanden, wat sterk blijkt uit de steeds terugkomende vergelijking met bijvoorbeeld generaal Westmoreland in de Vietnamoorlog. De kritiek was gericht op de heersende verhoudingen in de Bondsrepubliek en de koloniale en imperialistische politiek, bijvoorbeeld in Vietnam. Maar door het standbeeld van zijn sokkel te halen, trachtten de studenten ook een symbolische streep onder de koloniale traditie van de Universiteit van Hamburg te zetten: de universiteit was immers voortgekomen uit het vroegere koloniale instituut van Hamburg. Een aantal studenten dat betrokken was bij de acties rondom het standbeeld, werkte tegelijkertijd, met behulp van archiefmateriaal, de geschiedenis van de universiteit uit. En uit dit archiefonderzoek ontstond in 1969 – tegelijkertijd met het vijftigjarig jubileum van de universiteit – het werk Das permanente Kolonialinstitut – 50 Jahre Hamburger Universität.
129 Staatsarchiv Hamburg 364-II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 73. 130 Staatsarchiv Hamburg 364-II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 74. 131 Staatsarchiv Hamburg 364-II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 57. 132 Ibidem.
Hierin ging het de studenten met name om het maken van een kritische analyse van de universiteit in de tegenwoordige situatie, maar juist ook de historische omstandigheden. Iets dat door de ‘Herrschenden’ niet gedaan werd, en ook niet van hen verwacht kon worden.133 De Denkmalsturz werd hier ook aangehaald, waaruit blijkt dat het vooral om een symbolische actie ging:
‘Fünfzig Jahre lang hat sich nun die Hamburger Wissenschaft voll in den Dienst koloniale rund neokolonialer Ausbeutung stellen lassen, und ehernen Ausdruck dieser Tatsache verliehen bis vor kurzem die bronzenen Standbilder von Dominik und Wissmann im Garten der Hamburger Universität, bis sie – eine tägliche, zynische Beleidigung unserer afrikanischer Kommilitonen – von fortschrittlichen Studenten beseitigt wurden. Dieser Denkmalsturz hat als unmißverständlicher Ausdruck des Willens aller fortschrittlichen Kräfte der Hamburger Universität zu gelten, die den Einsatz der bürgerlichen Wissenschaft zur planmäßigen Ausbeutung der Völker der Dritten Welt nicht dulden können’.134
Op 10 mei 1969 werd heimelijk het vijftigjarig bestaan van de Universiteit Hamburg gevierd. Rector Werner Ehrlicher hield voor een kleine groep genodigden een toespraak, en verder werden alle overige geplande feestelijkheden afgelast. De studenten van de universiteit kregen het nieuws enkel medegedeeld in een zogenoemd Festschrift. Het oordeel van de SDS over deze gang van zaken was helder:
Es scheint nun klar auf der Hand zu liegen, daß dieses Verhalten der Herrschenden deutlicher Ausdruck ihrer Schwäche und Unsicherheit gegenüber der immer bewußter und energischer für eine radikale Befreiung der Lehre und Forschung an den deutschen Hochschulen von staatlicher Kontrolle und feudaler Ordinariendiktatur auftretenden Studentenschaft ist.135
Verder trokken de auteurs met name parallellen tussen het Duitse ‘koloniale project’ van het eind van de negentiende en begin van de twintigste eeuw en de tegenwoordige problemen in Vietnam. Ze benadrukten ook de continuïteit tussen koloniale en nazistische imperialistische doelen, én de rol van de universiteit in het promoten van expansionistische politiek in de jaren dertig en veertig.136 Opmerkelijk is dat hoewel het boek Das Permanente Kolonialinstitut heet, de nadruk dus sterker ligt op de continuïteit tussen fascistische politiek
133 Allgemeiner Studentenausschuss (ASTA) an der Universität in Hamburg, Das Permanente
Kolonialinstitut. 50 Jahre Hamburger Universität (Hamburg 1969), 7-8.
134 ASTA, Das Permanente Kolonialinstitut, 39. 135 ASTA, Das Permanente Kolonialinstitut, 7. 136 ASTA, Das Permanente Kolonialinstitut, 57.
en de universiteitspolitiek, dan op de continuïteit tussen het kolonialisme en de universiteitspolitiek. In die zin past het ook goed bij wat er gebeurde rondom het standbeeld in 1967-68 en algemener met de studentenprotesten in de tweede helft van de jaren zestig. Hierin diende het standbeeld en het kolonialisme ook als symbool voor de huidige misstanden, en ging het – in tegenstelling tot de protesten in 1961 – veel minder om het kolonialisme zelf. In zekere zin gebruikten de auteurs de feiten omtrent de universiteit als ‘Kolonialinstitut’ dus ook puur in het belang van hun eigen agenda en was de kritiek vrij eenzijdig. Ze zagen zichzelf als een progressieve kracht in de strijd tegen het kapitalisme en imperialisme, en gebruikten de feiten op zo’n manier dat ze dit doel dienden.
Een zeer belangrijk verschil tussen het protest in 1961 en dat in 1967-1968 is dat het standbeeld nu niet alleen meer werd gezien als een verouderde koloniale sculptuur, maar dat het met name symbool stond voor de huidige misstanden, wat blijkt uit de vergelijking die regelmatig met het beleid van generaal Westmoreland in Vietnam wordt getrokken. En dat de protesten in de jaren 67-68 wel succesvol waren en het standbeeld definitief van zijn sokkel werd gehaald, past perfect in de tijdsgeest van de late jaren zestig. Opmerkelijk is dat er na protest in 1968 niemand meer berecht, noch gearresteerd werd. Ook was er nu een veel grotere groep (indirect) actief bij de protesten. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de aandacht die het proces van de groep Denkmalstürmer in 1967 teweeg bracht – en het feit dat hun vervolging uiteindelijk ongeldig verklaard werd. Hoewel er nog steeds een kleine groep tegenstanders was, wat bleek uit de ‘Ostafrika ist Deutsch’ flyer, leek men over het algemeen moe gestreden. Ook is het zeer opmerkelijk dat er zich geen maatschappelijke elite meer verzamelde om de monumenten te beschermen. Zo ging de demonstratie tégen het verwijderen van het standbeeld niet door, en besloot de universiteitssenaat zich ook niet duidelijk uit te spreken. Het tij was gekeerd.
Conclusie
In deze scriptie zijn de protesten rondom de standbeelden van Hermann von Wissmann en Hans Dominik van 1961 en 1967-68 afzonderlijk van elkaar geanalyseerd en in hun tijd geplaatst. Tegelijkertijd is geanalyseerd hoe de twee evenementen aan elkaar zijn gerelateerd, wat de protesten zeggen over het denken over kolonialisme in Duitsland, hoe ze bijgedragen hebben aan studentenprotesten en waarom het protest in 1968 wél succesvol ten einde gebracht kon worden.
Dit onderzoek gaat in tegen de idee van colonial amnesia en sluit daarbij aan bij recente studies van Monika Albrecht en Christiane Bürger. In mijn scriptie laat ik zien dat het kolonialisme eind jaren vijftig en in de jaren zestig wel degelijk een belangrijke plaats had in het maatschappelijke debat. In de jaren vijftig heerste nog een positieve herinnering aan het Duitse kolonialisme, ook omdat personen die al in de Weimarrepubliek en Nazi-tijd actief waren in koloniale organisaties nu opnieuw prominente plekken innamen. In de loop van de jaren zestig veranderde dit sterk. Er ontstond een kritische houding tegenover het Duitse kolonialisme, mede gevoed door de komst van uitwisselingsstudenten uit Azië en Afrika en zeker ook door de Vietnamoorlog. Deze kritische houding kristalliseerde zich in de protesten tegen het standbeeld van Wissmann en Dominik. Waar het Hamburgse establishment aan het begin van de jaren zestig nog sterk hing aan de positieve, haast sentimentele, herinnering aan het kolonialisme was hier in de late jaren zestig geen sprake meer van. Een belangrijke verklaring waarom de protesten in 1961 nog niet succesvol waren, is dan ook dat er simpelweg nog te veel weerstand was tegen een kritische kijk op het kolonialisme vanuit de bestuurslaag. Zij stelden zich actief op tegen het idee van het neerhalen van het standbeeld. Dat betekende ook dat als studenten dat wel hadden gedaan, dit grote consequenties had gehad in hun persoonlijk leven, waar Kai Hermann een voorbeeld van is.
Hoewel de studentenprotesten op het eerste oog sterk van elkaar verschilden, heb ik laten zien hoezeer ze in elkaars verlengde liggen. In de loop van de jaren zestig zwol het studentenprotest sterk aan en werden de maatschappelijke opvattingen onder studenten ook steeds linkser. Het zaadje was echter al aan het eind van de jaren vijftig geplant. De kennismaking met de Derde Wereld vond al plaats in de jaren vijftig, indirect door het herstel van de Duitse Afrikapolitik na de Tweede Wereldoorlog en door het economische belang dat de Bondsrepubliek had bij relaties met Afrikaanse landen. De eerste uitwisselingsstudenten en de intellectuele banden die hierdoor ontstonden tussen Duitse en Afrikaanse studenten in
Hamburg hebben het protest van 1961 mede veroorzaakt. Ook het generatieconflict, waarbij studenten zich afzetten tegen het establishment, was in het protest van 1961 al sterk naar voren gekomen.
In het protest uit 1967-68 stond vooral de solidariteit met de Derde Wereld centraal. Voor de studenten stond het standbeeld van Wissmann symbool voor de huidige misstanden in de Derde Wereld, met name de oorlog in Vietnam. Vooral door deze oorlog raakten de standpunten van de studenten verhard. Het standbeeld van de oude koloniale held werd steeds meer vereenzelvigd met huidige misstanden en scheve relaties tussen de ‘eerste’ en ‘derde’ wereld. De protesten staan dus helemaal niet op zichzelf, maar zijn een symbool voor een grotere, mondiale beweging die zich ook in de Hamburgse universiteitstuin manifesteerde. Ik hoop hiermee te hebben laten zien hoezeer het inzoomen op lokale fenomenen meer kan zeggen over generatieconflicten, protestcultuur, koloniale herinnering en transcontinentale uitwisseling. De microgeschiedenis van de omgang met een standbeeld in de universiteitstuin van Hamburg is zodoende een belangrijk voorbeeld van wereldgeschiedenis waarin ook nog de herinneringscultuur een belangrijke rol speelt.
Bronnenlijst
• Allgemeiner Studentenausschuss (ASTA) an der Universität in Hamburg, Das Permanente Kolonialinstitut. 50 Jahre Hamburger Universität (Hamburg 1969). • Auditorium 23, juli 1963.
• Staatsarchiv Hamburg Staatsarchiv Hamburg 111-1, Senat 6686 Wissmann Denkmal, 19.
• Staatsarchiv Hamburg 136-3 Landesamt für Verfassungsschutz, 485 Beschädigung und Sturz des Wißmann-Denkmals neben dem Hauptgebäude der Universität sowie die Prozesse dazu 1968-1969, 085-40056.
• Staatsarchiv Hamburg 136-3 Landesamt für Verfassungsschutz, 485 Beschädigung und Sturz des Wißmann-Denkmals neben dem Hauptgebäude der Universität sowie die Prozesse dazu 1968-1969, 682132.
• Staatsarchiv Hamburg 136-3 Landesamt für Verfassungsschutz, 485 Beschädigung und Sturz des Wißmann-Denkmals neben dem Hauptgebäude der Universität sowie die Prozesse dazu 1968-1969, 682172
• Staatsarchiv Hamburg 361-5 III Hochschulwesen, 1348 Wissmann Denkmal, 14. • Staatsarchiv Hamburg 361-5 III Hochschulwesen, 1348 Wissmann Denkmal, 15. • Staatsarchiv Hamburg 361-5 III Hochschulwesen, 1348 Wissmann Denkmal, 16. • Staatsarchiv Hamburg 361-5 III Hochschulwesen, 1348 Wissmann Denkmal, 17. • Staatsarchiv Hamburg 364-5 II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und
Dominik, 21.
• Staatsarchiv Hamburg 364-5 II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 23. ‘Wen ehrt die Hamburger Universität?’ in: Aspekte, Zeitung für Studenten an der Universität Hamburg nr. 3, juli 1961.
• Staatsarchiv Hamburg 364-5 II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 24.
• Staatsarchiv Hamburg 364-5 II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 26.
• Staatsarchiv Hamburg 364-5 II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 27.
• Staatsarchiv Hamburg 364-5 II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 28.
• Staatsarchiv Hamburg 364-5 II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 30.
• Staatsarchiv Hamburg 364-5 II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 33.
• Staatsarchiv Hamburg 364-5 II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 57.
• Staatsarchiv Hamburg 364-5 II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 72.
• Staatsarchiv Hamburg 364-II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 73.
• Staatsarchiv Hamburg 364-II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik, 74.
• Staatsarchiv Hamburg 731, A 773 Wißmann, Hermann, Von, 23.
• Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1. ‘Altpatriotische Oase’ in: Hamburger Echo, 26 juli 1961.
• Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1. ‘Das Denkmal des Anstoßes. Hamburger Studenten wollten das Standbild des Mannes „mit zwanzigmal Verstand“ entferen’ in: Deutsche Soldaten- Zeitung, 18 augustus 1961.
• Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1. ‘Der Denkmalsturz’ in: Die Tageszeitung, 9 augustus 1992.
• Staatsarchiv Hamburg 731-8 Zeitungsausschnitsammlung, A 144 Wissmann Denkmal. ‘Studentenstreit um Symbolik aus Stein. Sind die ‘Afrikakämpfer’ Wissmann und Dominik unzeitgemaß?’ in: Hamburger Echo, 19 juli 1961.
• Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1. ‘Die Wissmänner sind noch unter uns’ in: Blickfüer, 17 augustus 1967.
• Staatsarchiv Hamburg 731-8 Zeitungsausschnitsammlung, A 144 Wissmann Denkmal. ‘Wissmann-Denkmal sollte umgestürzt werden’ in: Hamburger Abendblatt, 9 augustus 1967.
• Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1. ‘Schluß mit dem deutschen Kolonialismus!’ in: Die Welt, 12 augustus 1967.
• Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1. ‘Aus Briefen an der Lokalredaktion: Die Standbilder vor der Universität’ in: Die Welt, 25 juli 1961.
• Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1. ‘Studenten stürmen Denkmäler’ in: Die Welt, 2 november 1968. • ‘Karitas für Afrika. SPIEGEL-Gespräch mit dem Präsidenten des Deutschen
Bundestags, Dr. Eugen Gerstenmaier’ in: Der Spiegel, nr. 44, 26 oktober 1960.
Krantenartikelen
• ‘Altpatriotische Oase’ in: Hamburger Echo, 26 juli 1961. Staatsarchiv Hamburg, 731- 8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1.
• ‘Aus Briefen an der Lokalredaktion: Die Standbilder vor der Universität’ in: Die Welt, 25 juli 1961. Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1.
• ‘Bundeswehr: bedingt Abwehrbereit’ in: Der Spiegel, nr. 41, 8 oktober 1962.
• ‘Das Denkmal des Anstoßes. Hamburger Studenten wollten das Standbild des Mannes „mit zwanzigmal Verstand“ entferen’ in: Deutsche Soldaten-Zeitung, 18 augustus 1961. Staatsarchiv Hamburg, 364-5 II, 91-50.22.
• ‘Der Denkmalsturz’ in: Die Tageszeitung, 9 augustus 1992. Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1.
• ‘Der Weg in den Widerstand. Eine Chronik des Sozialistischen Deutschen Studentenbundes Teil 1’ in: Die Zeit, nr. 8, 23 februari 2018.
• ‘Die Wissmänner sind noch unter uns’ in: Blickfüer, 17 augustus 1967. Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1. • ‘”Ich galt als liberaler Scheisser”’ in: Die Zeit, nr. 25, 17 juni 2017.
• ‘Studentenstreit um Symbolik aus Stein. Sind die ‘Afrikakämpfer’ Wissmann und Dominik unzeitgemaß?’ in: Hamburger Echo, 19 juli 1961.
• ‘Wen ehrt die Hamburger Universität?’ in: Aspekte, Zeitung für Studenten an der Universität Hamburg nr. 3, juli 1961.
• ‘Wissmann-Denkmal sollte umgestürzt werden’ in: Hamburger Abendblatt, 9 augustus 1967.
• ‘Karitas für Afrika. SPIEGEL-Gespräch mit dem Präsidenten des Deutschen Bundestags, Dr. Eugen Gerstenmaier’ in: Der Spiegel, nr. 44, 26 oktober 1960.
• ‘Schluß mit dem deutschen Kolonialismus!’ in: Die Welt, 12 augustus 1967. Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1.
• ‘Studenten stürmen Denkmäler’ in: Die Welt, 2 november 1968.Staatsarchiv Hamburg, 731-8 Zeitungsausschnitsammlung. A 144 Wissmann Denkmal, 34.01-1.
Geraadpleegde archieven
• Staatsarchiv Hamburg 136-3 Landesamt für Verfassungsschutz, 485 Beschädigung und Sturz des Wißmann-Denkmals neben dem Hauptgebäude der Universität sowie die Prozesse dazu 1968-1969.
• Staatsarchiv Hamburg 361-5 III Hochschulwesen, 1348 Wissmann Denkmal.
• Staatsarchiv Hamburg 364-II, 91-50.22, Die Denkmale von Wissmann und Dominik. • Staatsarchiv Hamburg 731-8 Zeitungsausschnitsammlung, A 144 Wissmann Denkmal. • Staatsarchiv Hamburg 111-1, Senat 6686 Wissmann Denkmal.
• Staatsarchiv Hamburg 731, A 773 Wißmann, Hermann, Von.