0,4% 0,6% 0,8% 0,8% 0,8% 0,9% 1,0% 1,1% 1,1% 1,3% 1,7% 1,9% 0 1 2 U.S. Italy Germany Belgium Australia Spain Switzerland Canada Japan France U.K. Denmark
De vergelijking laat aanzienlijke verschillen zien in de ‘tort costs’ van de verschillende landen als percentage van het GDP. Daarmee is echter nog geen verklaring gegeven voor deze verschillen. De variabelen die van belang kunnen
42
Tillinghast Tower Perrin, U.S. Tort Costs 2000: Trends and Findings on the Costs of the U.S.Tort System. Het betreft hier een langlopende studie naar de kosten van het aansprakelijkheidsrecht in de VS, die regelmatig wordt herhaald (de eerste studie is uit 1985, en de daaropvolgende studies vonden plaats in 1989, 1992, 1995 en 2002). Regelmatig wordt een ‘update’ gepubliceerd; de laatste update is uit 2003.
zijn bij het vinden van een verklaring zijn bijvoorbeeld: de mate waarin het sociale zekerheidstelsel al dan niet een grote rol inneemt in het betreffende land (dit zou het lage percentage voor Denemarken kunnen verklaren), het aantal schadegevallen en verkeersongevallen (het aantal verkeersongevallen in het Verenigd Koninkrijk is laag) of een lage drempel tot het aansprakelijkheidsrecht en het kunnen verkrijgen van compensatie.
Recentere gegevens over de kosten van buitencontractuele aansprakelijkheid als percentage van het GDP zijn beschikbaar over 2002 voor de V.S. en Nieuw Zeeland: voor de V.S. geldt een percentage van 2.23% van het GDP43 en voor Nieuw Zeeland een percentage van 1.50% van het GDP.44
- Aandeel van kosten in totale uitkeringen door verzekeraars (Compensation Ratio)
Als maatstaf voor de kosten van aansprakelijkheidsrecht wordt regelmatig de Compensation Ratio genomen: hoeveel wordt uitgegeven om een Euro schadevergoeding bij een slachtoffer te krijgen.45 Vaak wordt gesproken van een kostenpercentage van 100% (CR=1.0), maar het bewijs daarvoor is vooral anekdotisch, zij het hardnekkig, gezien het aloude spreekwoord over procederen om een koe. Tillinghast-Towers Perrin heeft de kosten van het buiten-contractuele aansprakelijkheidsrecht in de V.S. geïnventariseerd. Zij komt op $1.17 aan kosten per uitgekeerde dollar (CR=1.17). Die kosten bedragen dan 1.2% van het BNP en bestaan uit de administratieve kosten van verzekeraars (39%), de defence costs gemaakt voor de verdediging van aansprakelijk gestelden (26%) en de kosten van de advocaten van slachtoffers (35%).
Gezien de specifieke eigenschappen van het Amerikaanse recht (omvangrijke discovery en dus veel informatiekosten, ‘adversarial’ karakter, alsmede jury-rechtspraak en weinig normering van schadeloosstellingen) valt te verwachten dat de CR in Europa lager is. Voor Engeland zijn in 1977 berekeningen van letselschadekosten gemaakt op basis van het Pearson rapport.46 In 1977 werd 202 miljoen pond aan uitkeringen gedaan wat 175 miljoen pond aan transactiekosten meebracht. Dit betekent dat voor iedere uitgekeerde pond 0.85 pond aan transactiekosten (CR=0.85), waarvan 0.39 pond ‘legal costs’ zou zijn (46% van de totale kosten).
43 Tillinghast-Towers Perrin 2003, p. 2.
44 Weaver en McCormack p. 5, te raadplegen via www.towersperrin.com/tillinghast/.
45
Voor kritiek op deze maatstaf, inhoudende dat deze geflatteerd is, onder meer omdat ook een claim waarop niets wordt uitgekeerd, geld voor de behandeling kost, Silver 2002; wanneer relatief weinig van de bij de verzekeraars ingediende claims tot geen enkele uitkering leiden, is de vertekening echter minder groot.
46
In een latere schatting van Tillinghast worden de totale tort costs in Engeland in 1998 op 0.6% van het nationaal inkomen geschat, wat als de verhoudingen uitkeringen/transactiekosten hetzelfde zou zijn gebleven, zou betekenen dat de administratieve lasten 0.27% van het BNP zouden bedragen. In deze berekening zijn echter de kosten van afwikkeling van materiële schade niet meegenomen. Aannemelijk is aan de andere kant dat het Engelse rechtssysteem iets duurder is dan het Nederlandse.47
Voor Nederland heeft Weterings de kosten van afwikkeling van letselschade geschat op tussen de 200 en de 600 miljoen Euro in 1999. Per uitgekeerde Euro komt hij op ongeveer 0.35 Euro aan kosten.48 Verzekeraars gaven echter aan rond 700 miljoen Euro aan letselschadeloosstellingen uit te keren en hanteert men dat totale bedrag dan zouden de 200 tot 600 miljoen Euro aan kosten 0.30 tot 0.85 per uitgekeerde Euro bedragen (CR=0.30 tot 0.85). In relatie tot het BNP bedroeg dit in de orde van 0.1%, wederom exclusief materiële schade.
Het premie-inkomen voor WA-verzekeringen motorvoertuigen bedroeg in 1999 rond 2 miljard Euro.49 Dit bedrag bestaat voor het grootste deel uit schade en kosten.50 Dit is ongeveer 0.5% van het BNP, en is uiteraard alleen nog maar de schade veroorzaakt door motorvoertuigen.
Zet men deze cijfers naast elkaar, dan wordt duidelijk dat men voor de omvang van de transactiekosten in 2004 moet denken aan bedragen in de orde van grootte van 1 tot 2 miljard Euro per jaar, dat wil zeggen 0.2 tot 0.4% van het BNP. De CR ligt waarschijnlijk ergens rond de 0.5.51
In al deze berekeningen zijn niet de kosten van door partijen zelf bestede tijd, noch de kosten van onzekerheid, noch de emotionele lasten meegenomen. Deze zijn uiteraard veel moeilijker op geld te waarderen, maar als men dat zou doen, dan komt men waarschijnlijk op bedragen die niet verwaarloosbaar zijn, want het gaat om veel verloren tijd per schadeclaim en emotionele problemen kunnen zich bijvoorbeeld doorvertalen in hogere WAO en schadelasten.
- Relatie tot omzet juridische dienstverlening
47
Vergelijk hierna.
48 1000 tot 5000 Euro kosten op een gemiddeld uitgekeerd bedrag van 9.000 tot 12.000, maar niet alle claims leiden tot uitkering. Wordt aangenomen dat in 20% van de gevallen geen enkele uitbetaling geschied, maar wel gemiddeld 1000 tot 5000 Euro aan kosten worden gemaakt, dan liggen de gemiddelde kosten rond 3000 gedeeld door 10.500 maal 0.80 is 36%.
49 Verzekerd van cijfers 2003, p. 21.
50
Aannemende dat de winst op dit soort verzekeringen gering is en dat positieve beleggingsresultaten worden behaald.
51
We willen er nogmaals uitdrukkelijk op wijzen dat het hier gaat om een beredeneerde schatting en niet om harde cijfers.
Een andere benadering is te beginnen bij de totale omzet van de advocatuur, die in 1999 circa 1.5 miljard Euro bedroeg. Op basis van een steekproef zou men kunnen nagaan welk aandeel de contractuele en buitencontractuele aansprakelijkheid betreft, in verhouding tot de advies- en transactiepraktijk, de strafpraktijk, de familiepraktijk en de bestuursrechtpraktijk. Zou dat aandeel bijvoorbeeld 20% bedragen, dan ontstaan alleen al aan advocatenkosten 300 miljoen Euro aan lasten, wat te rijmen lijkt met de hiervoor vermelde schatting van 1 tot 2 miljard Euro in 2004.
2.6 Methodiek voor schatting mogelijke effect van hervormingen
Bij het ontbreken van voldoende empirisch materiaal over de mate waarin bepaalde hervormingen van het aansprakelijkheidsrecht leiden tot reducties in transactiekosten, moest een methodiek worden ontwikkeld om toch tot zinvolle uitspraken te komen over de mogelijke besparingen van de besproken opties. De in deze voorgestelde methode komt er ten eerste op neer dat wordt onderscheiden naar drie delen van de claimafhandeling die ook in de praktijk vaak worden onderscheiden:
1. Het aansprakelijkheidstraject: de vraag of sprake is van aansprakelijkheid respectievelijk welke mate van aansprakelijkheid en/of eigen schuld er op de verschillende partijen rust;
2. Het deskundigentraject: onder meer de vaststelling van het causaal verband tussen letsel en ongeval; de mate waarin het letsel beperkingen oplevert en dus invloed heeft op het inkomen van het slachtoffer;
3. Het schadevaststellingstraject: de vaststelling van de omvang van de schadeposten.
Voor wat betreft de onderlinge verhouding tussen de lasten van deze drie trajecten geldt dat deze ongeveer even groot lijken te zijn (zie uitgebreid onder 2.2). Om inzicht te krijgen in de orde van de grootte van de effecten is dit een verantwoorde aanname.
Ten tweede wordt onderscheiden tussen de verschillende soorten kosten die worden gemaakt:
- Kosten van rechtshulp en rechterlijke macht;
- Kosten van ingeschakelde derden, zoals getuigen en deskundigen; - Kosten van de tijd aan claimafhandeling besteed door slachtoffer en
aansprakelijke partij (inclusief de bestede tijd van medewerkers van verzekeraars);
- Kosten van onzekerheid (in de periode dat een claim nog niet is afgewikkeld kunnen partijen geen beslissingen nemen over aanwending van de betrokken vermogensbestanddelen);
- Emotionele lasten (secundaire victimisatie van slachtoffers, stress en gezondheidsschade);
- Kosten van systeem- en uitvoeringsbewaking (toezicht en controle). Voor ieder van de 18 verschillende componenten van transactiekosten wordt dan steeds de richting van het effect van een type hervorming geschat. Omdat het moeilijk is om over de omvang van het effect een exacte uitspraak te doen, is alleen getracht om tot een schatting te komen van de orde van grootte van het opwaartse- dan wel neerwaartse effect:
- Vermindering kosten tussen 10 en 50%: -- - Vermindering kosten tussen 2 en 10%: - - Gelijk blijven kosten tussen –2 en +2%: 0 - Vermeerdering kosten tussen 2 en 10%: + - Vermeerdering kosten tussen 10 en 50%: ++ - Vermeerdering kosten hoger dan 50%: +++
Waar bij wijze van uitzondering wel betrouwbare informatie beschikbaar is over de omvang van de besparingen is wordt dat in het schema aangegeven door achter de bovenstaande tekens tussen haakjes de uit onderzoek blijkende te verwachten percentages te vermelden.
Als voorbeeld is hieronder een overzicht opgenomen van de verwachte besparingen door normering van schadevergoedingen.
Aansprakelijk- heidstraject Deskundigen-traject Schadevast- stellings- traject
Kosten van rechtshulp en rechterlijke macht 0 -- --
Kosten van ingeschakelde derden, zoals
getuigen en deskundigen 0 -- --
Kosten van de tijd aan claimafhandeling besteed door slachtoffer en aansprakelijke partij (inclusief de bestede tijd van medewerkers van verzekeraars)
0 - --
Kosten van onzekerheid (in de periode dat een claim nog niet is afgewikkeld kunnen partijen geen beslissingen nemen over aanwending van de betrokken vermogensbestanddelen)
0 - --
Emotionele lasten (secundaire victimisatie van slachtoffers, stress en gezondheidsschade);
0 -- --
Kosten van systeem- en
uitvoeringsbewaking (toezicht en controle). 0 - 0
2.7 Verhalen van schades in de onderzochte landen: beschrijving op hoofdlijnen
In alle onderzochte landen is de centrale norm van het aansprakelijkheidsrecht een simpele norm die er op neer komt dat door onzorgvuldig handelen veroorzaakte schade moet worden vergoed. In Nederland is die norm te vinden in art. 6:162 BW. Meestal wordt dit schuldaansprakelijkheid genoemd. Voor sommige activiteiten, vaak de activiteiten die een verhoogd gevaar opleveren en/of activiteiten waarbij het vooral aan één persoon is de schade te voorkomen, geldt risicoaansprakelijkheid. Veel landen kennen een risicoaansprakelijkheid voor schades door het gemotoriseerde verkeer toegebracht aan niet-gemotoriseerden, voor schade toegebracht door onveilige producten en voor schade ontstaan door onroerende goederen waarvan men de bezitter is.
De omvang van de schadevergoeding wordt in principe bepaald door de schade op geld te waarderen, veelal door de kosten van herstel van de schade te berekenen. Daarbij is verdeling van de schade over beide partijen mogelijk als ook het slachtoffer zelf aan het ontstaan van de schade heeft bijgedragen (eigen schuld, art. 6:101 BW).
Tussen de rechtsstelsels van de verschillende in deze studie besproken landen bestaan heel veel verschillen. Wat zijn nu de meest wezenlijke verschillen uit het oogpunt van transactiekosten? Om enige houvast te bieden volgen hierna vergelijkende cijfers over de totale omzet aan juridische dienstverlening (zie tabel 2), die mogelijk enige indicatie geven van de transactiekosten in een aantal Europese landen. Op basis van het hiervoor in paragraaf 2.3 besprokene lijkt het immers aannemelijk dat in de transactiepraktijk sprake is van een sterkere marktwerking dan in de praktijk van de geschiloplossing. Verder lijken de Europese landen die in de tabel zijn opgenomen vergelijkbaar qua problemen die binnen het kader van de rechtsstaat moeten worden opgelost.
Zouden deze twee aannames juist zijn, dan mag wellicht worden verondersteld dat de verschillen in juridische kosten die uit de tabel blijken, voor een belangrijk deel worden veroorzaakt door de manier waarop het rechtssysteem georganiseerd is op het terrein van geschiloplossing. Het aansprakelijkheidsrecht heeft weer een belangrijk aandeel van de totale kosten van geschiloplossing, zo mag men aannemen.
Omzet juridische dienstverlening in enige Europese landen52
Land FRA GER ESP ITA UK NLD DNK SWE FIN
Omzet in % GDP
0.95 0.59 0.89 0.97 1.69 0.69 0.50 0.56 0.29 Tabel 2: totale omzet aan juridische dienstverlening.
De tabel toont opvallende verschillen. Zuidelijke landen scoren hoger dan Noordelijke, met het Verenigd Koninkrijk als uitzondering en uitschieter. In hoeverre kunnen deze verschillen verklaard worden door verschillen in de rechtssystemen?
Het meest kenmerkende verschil tussen het Verenigd Koninkrijk en de andere landen in de tabel is uiteraard dat sprake is van een common law systeem, met een grotere nadruk op het individuele geval in de rechtspraak. Voorts is in de common law, en dat geldt ook voor de VK, een grotere mate van ‘fact-finding’ gebruikelijk: voorafgaand aan geschilbeslechting vindt een min of meer uitgebreide informatie-uitwisseling plaats. Overigens moet men bedenken dat een deel van de hoge juridische kosten in het VK waarschijnlijk kan worden toegeschreven aan Londen als financieel centrum.
In de Scandinavische landen is het aansprakelijkheidsrecht op sommige onderdelen vervangen door een no-fault systeem.53 Voorts is een mogelijk verklaring voor de lage kosten dat de sociale voorzieningen beter zijn, zodat er minder noodzaak is om een beroep op het aansprakelijkheidsrecht te doen.
Duitsland scoort relatief laag en het kenmerkende verschil met de andere landen uit de tabel is vooral de andere wijze waarop rechtshulpverleners worden beloond. Dit lijkt een wezenlijke invloed op de transactiekosten per zaak te hebben.54 Een verschil tussen Nederland en Duitsland is wellicht ook dat wij meer leunen richting een Anglosaksische rechtscultuur met grotere (in relatie tot het BNP) en commerciëler opererende advocatenkantoren.
In Frankrijk is men relatief ver met het invoeren van risicoaansprakelijkheden.55 Dit lijkt niet onmiddellijk zichtbaar uit de resultaten. Over de relatief hoge kosten in de zuidelijke landen kan men verder slechts speculeren: streng gereguleerde markten voor juridische dienstverlening, minder ruimte voor onderhandeling en onderling oplossen, sterker leunen op gezag?
52 Paterson, Fink, Ogus et al. 2003, p. 97.
53 Zie hierna, hoofdstuk 3, paragraaf 2.5.
54 Zie hierna, hoofdstuk 3, paragraaf 2.11.
55
HOOFDSTUK III