VERWIRRTER HOF ODER KÖNIG CARL – GEORG GREFLINGER
Afbeelding 7. Titelpagina´s Verwerde Hof 1647 (links) en Verwirrter Hof oder König Carl, 1652 (rechts)
Waarschijnlijk pronkt Greflinger met de naam van Lope de Vega op de titelpagina, omdat hij met Het verwarde hof de Spaanse comédias nuevas in Duitsland wil introduceren en er internationaal gewicht aan wil geven. De Duitse bewerking van El palacio confuso is een onvervalst spektakelstuk uit de Siglo de Oro te noemen, waarbij plotselinge wendingen in de intrige, verrassende effecten en schilderachtige decors samen kunnen gaan met de emotionele dialogen. Uit het voorwoord bij Verwirrter Hof blijkt dat Greflinger de waarde van het Spaanse toneel voor het Duitse publiek inziet:
‘Viel Comoedien sind mehr in das Aug als in das Ohr/viel sind mehr in das Ohr als in das Aug/diese sol deine Augen nicht wenig belustigen. Wäre es meine Möglichkeit
129
Afbeeldingen afkomstig van: http://www.indu.niederlandistik.fu- berlin.de/niederlaendisch/fuyter_leonard_de.html#hof.
48 des Autors [Lope de Vega, red.] zierliche Reden etwas zuerreichen/solte ich auch das Ohr nicht wenig betü[b?]eln.’130
Greflinger refereert met oog-en-oortheater naar een uiting van de Spaanse meester zelf. In het voorwoord van Parte XVI valt Lope de Vega de traditionele Spaanse komedies aan, omdat het publiek daar alleen heen gaat om te kijken en niet ook om te luisteren. De kracht van de
comédias nuevas zit zijns inziens juist in de combinatie van beide.131 Dat Greflinger deze succesformule van de Spanjaard overneemt, duidt er des te meer op dat hij op de hoogte is van wat er in het Europese theater speelt en inzicht heeft in het soort theater dat het Duitse toneel naar een hoger niveau kan tillen.
130
Introductie Greflinger 1652.
131 Shergold 1967: 214-215. Later zou Jan Vos in de uitgave van het spektakelstuk Medea (1667) ‘Aan de
Beminnaars van d’oude en nieuwe Tooneelspelen’ schrijven dat hij ‘Medea voor alle keurige oogen en ooren’ op het Amsterdamse toneel wil brengen (Jan Vos, ‘Medea; Treurspel: Met Konst- en Vliegh-werken’ in Alle de
49 Leonard de Fuyter, Verwerde hof,
Amsterdam: Jacot, 1647.
Georg Greflinger, Verwirrter Hof oder
König Carl, Hamburg: Jacob Rebenlein,
1652.
Leonard de Fuyter, Verwarde hof, Amsterdam: J.J. van Santen, 1656.
Barl.
Fred.
Matil.
Porc.
Wat soo het liegh al voort wel wie heeft van sijn leven
Van zulck een waterigh en voght geslacht gehoort, Now wacker t’sa weer aen, vaart met u saaken voort,
Men steeckt ons naa de Croon, door sulcke hinderlaagen
Wat wil den Vreemdelingh? De ziel wordt mij ontdraagen
Laas Porsia ’t gedacht loopt snel na Carel toe, Ick ben ten end helaas ô hooge Gooden, Hoe! (A4 verso) Barl. Fried. Matil. Pors. Matil.
Hat jemand jemahls von so feuchten und wässerichten Geschlechte gehört? Nu weiter/ihr redet wol.
Man sticht nach der Krohn/das find solche Reden die nach hohem trachten/was wil der Frembdling thun?
Ach Porsia, meine Seele wählet was frembdes. Wie da gnädigste königin?
Ach GOTT was sol ich thun? (Eerste bedrijf, recto 6)
Barl.
Fred. Matil.
Pors.
Wat droely gaet u aen? wel wie heeft van sijn leven Van sulck een waterigh en vocht geslacht gehoort. Ô Bloedt dat komt te slecht, mijn heer audi, een woort;
Kondt ghy niet zeggen dat u afkomst is gesprooten Uyt Vorsten, Heeren, ja uyt d’aldergrootste grooten? Kondt ghy niet seggen, dat Adam een bastaert zoon By Eva heeft geteelt met namen Pharaoon. En hoe de Vader was van Kakus, hoe hy teelde Den grooten Tambuerlaen dat lecker kindt van weelde,
En hoe dat Tambuerlaen by sijn beminde wan Pontius Pilatus, en Pilatus won Paep-Jan; Paep-Jan, jou Beste vaêr wan Soliman de groote, Seght dat uyt Soliman u Vader is gesprooten, En dat u Moeder was de groote Koningin, Die eer Kartago stichte, neemt hier vanu begin. Wie sal der, ô gans bloet, gaen nae dees afkomst vragen?
Wat wil den Vreemdelingh? De Ziel wordt my ontdragen
Laes Porsia! ’t gedacht loopt snel na Karel toe, Ick ben ten endt helaes! Ô hooge Gooden. Hoe!
(14-15)
50 DE SPEELTEKST: EEN ANALYSE
De speeltekst van Verwirrter Hof volgt nauwgezet zijn Nederlandse voorbeeld. Greflinger is bij het overzetten van het Nederlands naar het Hoogduits zowel op scène- als zinsniveau zeer getrouw gebleven aan de versie van De Fuyter. En zelfs qua woordkeuze blijft de vertaler dicht op de tekst van Het verwarde hof zitten. Het volgende fragment is illustratief:
Mat. Matilde
‘Laas Porsia ‘k en kan het vuer en minnegloet Niet langer bergen, (ach) in ’t lievende gemoedt Wort Carel met meer staat, en heerlijkheyt verheeven. En raat mijn niet, want so ‘k dees bloemen quam te geeven Aen hem, ick weet gewis, dat ick alleenigh zouw
Beheerschen deese Kroon, ach of ’t den Hemel wouw, Nu vrees ick light een Heer door deese keur te treffen Die d’hooghmoet boven my en mijnen stant mocht heffen.’
‘Ach Porsia, ich kan die Flammen meiner Liebe nicht länger verbergen! Ach mein liebendes Gemüth hat Carln[sic] schon mit mehrer Herrligkeit erhabe! Rathet mir nicht weiter/ich hoffe/so ich ihm diesen Blumenstab reiche/daß ich damit die Herrschung dieser Krohne allein habe. ô daß es Gott wolte! Hergegen förchte ich/so ich einen Herzen des Landes erwähle/das solcher über mich und meinen Stand hoffertig werde.’132
Het is opvallend dat de Duitse toneeltekst niet is ingekort. Dit valt te verwachten met het oog op de speelpraktijk van de Wandergruppen, en is ook aangetoond voor andere stukken die vanuit de Nederlandse Schouwburg naar Duitsland zijn geëxporteerd. 133 De reizende toneelgezelschappen vertonen de stukken namelijk vaak in de openlucht op geïmproviseerde bühnen, bijvoorbeeld op een marktplein of kaatsbaan.134 Omdat het publiek, bestaande uit lieden van lagere komaf, de voorstelling of staand of op weinig comfortabele stoelen aanschouwt, is een te lange opvoering niet wenselijk. En de comédias nuevas kunnen wel drie tot vier uur duren.135 Uit het dagboek van Ferdinand Albrecht I von Braunschweig-Lüneburg maken we op dat een opvoering van Verwirrter Hof in totaal twee uur duurt.136
We moeten de Duitse versie dan ook niet beschouwen als een product van de
Wandergruppen, maar als een in beginsel literaire leestekst die door toneelgezelschappen als
speeltekst wordt gebruikt voor optredens binnen de hogere kringen. Zoals we hebben gezien vertaalt Greflinger Het verwarde hof waarschijnlijk uit liefhebberij voor de literatuur. Het is goed mogelijk dat hij bij de vertaalslag naar het Hoogduits dicht bij de bron blijft om het
132
Links Verwerde hof (1647, A5v), rechts Verwirrter Hof (1652, A8v).
133 Zie bijvoorbeeld Van Kessels vergelijking van Beklaaglyke Dwang met de Duitse Wandergruppe-versie. 134 Albach 1939: 57.
135
Fischer-Lichte 2002: 85.
51 literaire karakter van het toneelstuk te behouden. Daardoor kunnen de ‘hochdeutsche Komödianten’, zoals Veltens en Treu, het toneelstuk ook aan de Duitse hoven voor het intellectuele, vorstelijke publiek opvoeren. Een lange voorstelling is voor dit gegoede publiek geen bezwaar, aangezien zij het toneelstuk binnen behaaglijk kunnen aanschouwen.137
Uit de vergelijking tussen de twee bovenstaande toneelfragmenten komt een eerste verschil tussen de Nederlandse en Duitse editie naar voren. Daar waar de speeltekst van De Fuyter gerijmd en metrisch is, valt op dat Greflingers editie in proza is geschreven. Ook dit heeft te maken met de contemporaine Duitse theatercultuur; het toneel in Duitsland is op dat moment nog niet uitgegroeid tot een hoog ontwikkelde kunstvorm, dat in professionele vaste theaters voor de betere klassen wordt opgevoerd. Er bestaat dus nog geen hoogstaand theatermodel waaraan toneelschrijvers zich moeten conformeren, zoals bijvoorbeeld wel in Frankrijk en Nederland het geval is. Vandaar dat in Duitsland nog lang wordt vastgehouden aan de traditie om speelteksten in proza te schrijven en te spelen. Pas vanaf 1730, decennia na het ontstaan van staande operatheaters en de inspanningen van de toneelauteurs Gottsched en Neuber, zal het Duitse theater de aristotelische theaterbeginselen van eenheid van tijd, plaats en handeling gaan volgen, waar ook een speeltekst in alexandrijnen bij hoort.138 Dat Greflinger de Nederduitse verzen in Hoogduits proza omzet, betekent echter niet meteen dat
Verwirrter Hof daardoor minder literair is. Door de combinatie van goed proza en spektakel
leent het toneelstuk zich juist uitstekend voor voorstellingen aan hoven, een doelpubliek waarmee de ‘hochdeutsche Komödianten’ zich kunnen onderscheiden van concurrerende
Wandergruppen die zich meer richten op het snelle vermaak van het gewone volk.139
Bij het overzetten van de speeltekst van Het verwarde hof naar het Hoogduits, blijft Greflinger niet altijd inhoudelijk trouw aan de editie van De Fuyter. Zoals we in de volgende passage kunnen zien past de vertaler het toneelstuk soms ook aan de belevingswereld van de Duitsers aan:
Barlo. Barlovento
Ick Barlovento, en de eerst wt mijn geslaght
Die naa de hoogheyt staat, getuygh mijn meesters kraght Zy ’t zeecker en gewis, dat onse dapperheeden
Den gantsen aertboom, met ontsagh, en schrick bekleeden,
Ich Barlovento der erste aus meine
Geschlecht/der nach hohen Dingen getrachtet/bin meines Herren Zeuge. Seyt versichert/ daß unsere Zapferteiten den ganßen Erdboden mit
137 Junkers 1936: 156-157.
138 Junkers 1936: 151, 243-244. Mogelijk verklaart dit de aanvankelijk lauwe ontvangst in Duitsland van
Greflingers eerste vertaling, de Cid, die op rijm en in metrum is gedaan. Zie hiervoor Verdoorn 2017.
52
Door dien ick altyts aen mijn Ioncker gaf de lught Om t’overwinnen als een atila, ’t gerught
Ons moets most elck ont zien.
Forcht und Schrecken bekleiden. So ich meinem Heerrn in seinen Zhaten allezeit folgen wolte/so solte die außblasende Fama von unsern Siegen nicht genug Zrompeten haben.140
Greflinger heeft hier bewust de naam Atila vervangen voor Fama, godin van roem en gerucht in de Griekse en Romeinse mythologie. Een mogelijke reden daarvoor zou in de Duitse geschiedenis kunnen liggen. Waarschijnlijk wordt met Atila namelijk Atilla de Hun (?-453) bedoelt, de gevreesde koning van de Hunnen die in het zuidwesten van het latere Heilige Roomse Rijk, net als in andere delen van Europa, grote verwoestingen heeft aangericht. Het is mogelijk dat in het zeventiende-eeuwse Duitsland de naam van de ‘Gesel Gods’ nog altijd herinnerde aan een pijnlijke periode in de Germaanse geschiedenis en dat Greflinger dit reden genoeg vond om hem te veranderen in de godin van de roem. Een andere, meer logischer verklaring zou kunnen zijn dat men in Duitsland niet meer bekend is met de naam Atilla. De vraag rijst dan echter, of de bevolking in Nederland en Spanje wel op de hoogte was van het leven van deze historische figuur.
In het volgende voorbeeld – waarin Carel in zijn positie van markies als een gelijke plaatsneemt naast de andere edelen aan het hof van de koningin – wordt in één oogopslag duidelijk dat Greflinger een deel van De Fuyters speeltekst niet heeft overgenomen:
140
Links Verwerde hof (1647, A3r en v), rechts Verwirrter Hof (1652, A4v)
141 Links Verwerde hof (1647, A5r), rechts Verwirrter Hof (1652, A7r).
Carel Carl.
‘Dees plaats waar door my heeft haar Majesteyt verheeven Zal ick om d’eerens wil nu om een beter geeven,
Nu sit ick op mijn eer, want d’eerelijcken man Zat nimmer op een plaats als die toe-geven kan, ’t Welck die verharde banck, vol onbeweeghlijkheeden Niet doen en kan, noch die, die deese banck bekleeden. Maar deese, die mijn torst, midts hy van laaken is Is recklijck, milt en saght, gy Heeren houdt gewis Dat desen mantel, en dees klingh mijn gaat bekleeden Met eer, die ‘k nu verdeel, en sit op d’helft, heeden Zal ick hier voor u al stant houden, dat dees steê Veel adelijcker is als uwe,’
‘Ich wil solchen Platz/welchen mier Ihr Majest. vergönnet/wegen Ehre also vertauschen. Hier sitz ich auf meiner Ehre. Ihr Herren/ haltet es für gewiß/daß dieser Mantel und Degen mich mit Ehren bekleiden; Heute wil ich vor euch allen Stand halten und erweisen daß diese Stelle viel ehrlicher sey als die eurige.’141
53 Het is niet waarschijnlijk dat de omissie niet-geïntendeerd is, ofwel dat Greflinger een vergissing maakte tijdens het vertalen, want wanneer een tekstinhoudelijke analyse wordt toegepast, lijkt het om een bewuste fout te gaan. In de passage zet het personage Carel uiteen wat het begrip eer voor hem inhoudt; namelijk het dragen van een mantel en degen op het slagveld. Carel benadrukt met klem dat enkel het zitten op het pluche van een zachte stoel aan het koninklijk hof iemand niet meteen tot een aanzienlijk man verheft. Vermoedelijk heeft Greflinger uit voorzichtigheid de zinnen weggelaten, omdat zij door vorsten en hoge edellieden als aanstootgevend kunnen worden ervaren. Aangezien de Wandergruppen ook langs hoven reizen en ze daar voor rijksvorsten en hun adellijke staf hun repertoirestukken opvoeren, is het opnemen van een dergelijke lasterlijke passage in speelteksten gevaarlijk. Zowel de reputatie van de auteur als van het toneelgezelschap kan daarmee op het spel worden gezet.
Dat Leonard de Fuyter deze passage in zijn toneelboekjes niet heeft weggelaten, komt waarschijnlijk doordat de acteur-dichter Het verwarde hof voor het Amsterdamse Schouwburgrepertoire schreef en niet voor reizende toneelgezelschappen. De noodzaak voor De Fuyter om rekening te houden met een vorst onder het publiek lag hierdoor lager; het stadhouderlijk hof was in Den Haag gevestigd en de Schouwburg trok voornamelijk burgers en rijke families uit de directe omgeving van Amsterdam.142 Slechts een enkele keer ontving de Schouwburg vorstelijk bezoek, en dan werd een speciale voorstelling ingelast.143
Zoals we in deze paragraaf hebben gezien is Greflinger niet alleen literair bekwaam, maar houdt hij dus ook rekening met de speelsituaties van de vernieuwende Wandergruppen. Een gouden combinatie.
DE VERSPREIDING
Greflingers Verwirrter Hof oder König Carl is het eerste Spaanse toneelstuk dat via een Nederlandse tussenvertaling in het repertoire van Duitse Wandergruppen wordt opgenomen.144 Het stuk zal met verschillende toneelgezelschappen meereizen en daardoor over heel Duitsland verspreid raken (zie Afbeelding 8). Het toneelstuk wordt daar immens populair; bijna zeventig jaar na de eerste uitgave zal de productie nog altijd op het toneel verschijnen. Bovendien komen er ook bewerkingen van Greflingers versie op de markt.145
142 Albach 1939: 31-32, 63.
143 Worp 1920: 125-126. 144
Blom en Van Marion 2017.
54 Afbeelding 8. Verspreiding Verwirrter Hof over Duitsland 146
EERSTE FAMILIE Hof van Dresden
Al in 1653, een jaar nadat Greflingers prozavertaling in Hamburg verscheen, wordt
Verwirrter Hof op het slot van Dresden opgevoerd. Dit betekent een reis van bijna 500
kilometer van het noorden van Duitsland naar het zuidoosten van het land. Hoe kan dit zo snel hebben plaatsgevonden? Dresden is de residentie van de keurvorsten van Saksen. Na het einde van de Dertigjarige Oorlog zet keurvorst Johann Georg I zich hier in voor een bloeiende hofcultuur en treedt hij op als beschermheer van theater, dans en zang. Om de vooroorlogse banden met de Wandergruppen te herstellen, stelt hij ‘Kurfürstliche Schauspieler’ aan, gezelschappen die hij uitnodigt om tijdens festiviteiten op te treden in de Riesensaal, de grote zaal van het slot.147 Tot de vaste toneelgroepen die aan het hof mogen spelen behoren ook
146
Op de kaart is de verspreiding van Het verwarde hof vanuit Amsterdam via het toneelgezelschap van Van Fornenbergh over Duitsland te zien. In de vakjes staan het jaar en de plaats van opvoering aangegeven, met daaronder (mits bekend) de toneelgroep die het stuk vertoonde. De verschillende kleuren geven de verschillende families aan.
55 gezelschappen uit Hamburg.148 Het is dus mogelijk dat een Wandergruppe in Hamburg een opvoering van Het verwarde hof door Van Fornenberghs gezelschap bijwoont of via Greflingers prozavertaling met Verwirrter Hof in aanraking komt, zich het spel eigen maakt en het vervolgens aan het eigen repertoire toevoegt. Dit zou kunnen verklaren hoe het toneelstuk binnen een jaar vanuit de noordelijke Hanzestad naar het hof van Dresden heeft kunnen afreizen.
Ook onder de volgende Saksische keurvorst, Georg Johann II, blijven theatervoorstellingen aan het hof in Dresden in zwang. In 1661 wordt nogmaals Verwirrter
Hof op het slot vertoond, maar wederom is niet bekend welk toneelgezelschap het stuk
opvoert.149
Zittau: het schooltheater
In datzelfde jaar wordt niet ver van Dresden het toneelstuk op het gymnasium van Zittau opgevoerd door rector Christian Keimann (1607-1662) en zijn studenten. Volgens Junkers hebben zij de tragikomedie op 1, 2 en 3 maart 1661 onder de naam ‘Der verwirrete
Sicilianische Hoff oder König Carl. Lope de Vega’ in het gymnasium vertoond.150 Wanneer we naar de heersende praktijk binnen het protestantse schooltheater kijken, zal het toneelstuk slechts op één van deze dagen zijn opgevoerd. Op gymnasia is het in die tijd namelijk traditie om tijdens de drie toneeldagen leerlingen met verschillende theatersoorten in aanraking te laten komen. Dit ging via een vast programma; op de eerste dag een Bijbels stuk, op de tweede dag een historisch-politiek drama en op de laatste dag een komisch lustspel.151
Meest logisch is dat Verwirrter Hof op de tweede dag, op 2 maart, is gespeeld, omdat het stuk van Spaanse origine het meest aansluit bij het historisch-politieke drama. Vaak bestaat het plot van de historisch-politieke drama’s binnen het schooltoneel uit een persoon die zijn invloedrijke positie aan het hof misbruikt en/of de heerschappij voor zichzelf wil hebben en wordt na allerlei intriges de politieke orde weer hersteld.152 Het verhaal van Mira de Amescua voldoet aan deze kenmerken: aan het Siciliaanse hof benoemt de niet-adellijke Carel zichzelf tot koning. Hij voert allerlei tirannieke wetten in die niet door de overige edellieden worden gewaardeerd, wat leidt tot het inzetten van Hendricus; Carels evenbeeld en heimelijk zijn tweelingbroer, die alle gewijzigde wetten weer intrekt. Uiteindelijk komt de
148
Fürstenau 1981: 81. Zie ook Junkers 1936: 210.
149 Junkers 1936: 164. 150 Ibidem.
151 Meid 2009: 388-389. 152 Meid 2009: 388-391.
56 waarheid boven water en blijkt Carel wel aanspraak te kunnen maken op de kroon, waarna de rust in Sicilië wederkeert.
Verwirrter Hof leent zich dus goed voor een bewerking voor het schooltheater. Dit
soort toneelstukken heeft het pedagogische doel studenten de gevaren van een slechte regering te laten zien en hen moraal bij te brengen. Vanaf het midden van de zeventiende eeuw, na het einde van de Dertigjarige Oorlog, wordt het gebruikelijk toneelstukken te baseren op het nieuwe literaire drama, dat zich begint te focussen op de actuele maatschappelijke en politieke verhoudingen.153 Het doel van eenzelfde toneelstuk is bij
Wandergruppen dus anders dan binnen het schooltheater: in plaats van het amuseren van de
toeschouwer komt het overbrengen van moraal voorop te staan. De auteurs van het schooldrama passen het oorspronkelijke verhaal waar nodig aan, om het een morele en sociale les mee te geven. Met dit in het achterhoofd mogen we aannemen dat aan de schoolversie van
Verwirrter Hof een expliciete pedagogische les is toegevoegd.154 Waarschijnlijk heeft Keimann dit zelf gedaan. Hij was namelijk een ervaren schrijver; in 1651 werd hij geëerd met de ‘Dichterkrone’ (de hoogste onderscheiding voor dichters destijds) en hij heeft meerdere schoolboeken geschreven, waaronder toneelstukken.155 Waarschijnlijk heeft de rector Der
verwirrete Sicilianische Hoff oder König Carl dus speciaal voor zijn studenten bewerkt.
De vraagt rijst hoe rector Keimann op de hoogte is gekomen van het bestaan van