VERWIRRTER HOF ODER KÖNIG CARL – GEORG GREFLINGER
Afbeelding 9. Personages Verwirrter Hof Greflingers versie uit 1652 (links) en Veltens versie uit 1720 (rechts)
63
CONCLUSIE
El palacio confuso, de succesvolle productie van de Spanjaard Antonio Mira de Amescua,
verspreidde zich over verschillende landen in Europa. Zo zagen we dat het stuk in Nederland door Leonard de Fuyter vrijwel één op één vertaald werd als Het verwarde hof en hoe in Duitsland Georg Greflinger deze Nederlandse editie voor het eigen publiek toegankelijk maakte. Op enkele aanpassingen na, met het oog op de eigen theatergewoonten gedaan, bleef het toneelstuk hetzelfde. Plot, personages en zelfs de toneeltekst zijn daardoor vrijwel identiek. In Frankrijk stond El palacio confuso centraal bij een bewerking van Pierre Corneille. Ook hierin zou het origineel sterk blijven doorschemeren, ook al waren de veranderingen van de auteur – in verhaallijn, personages en tekst – ingrijpender.
De verbindende factoren tussen de landen en steden waren veelal rondreizende theatergezelschappen, die letterlijk de kilometers overbrugden en de toneelstukken als cultureel kapitaal met zich meedroegen. Maar ook netwerkrelaties bleken van belang voor de overdracht van de theaterproducties, denk bijvoorbeeld aan hoe Jacobus Baroces’ vertaling van El palacio confuso via Isaac Vos bij De Fuyter terechtkwam, of hoe dezelfde Baroces Corneille misschien wel op het idee voor Don Sanche d’Aragon heeft gebracht. Eenmaal in het nieuwe cultuurgebied beland, werden de toneelstukken via het werk van eenlingen, soms banden met een theaterinstelling onderhoudend, zoals we bij De Fuyter en Corneille zagen, soms enkel uit liefhebberij, zoals bij Greflinger het geval was, geschikt gemaakt voor het eigen publiek. Door hun werk kon in zowel Spanje, Nederland, Frankrijk, Duitsland als Denemarken tegelijkertijd vrijwel hetzelfde toneelstuk worden aanschouwd.
De toneelstukken waren niet volledig identiek, want de transfer naar het buitenland had wel degelijk effect op de speeltekst. De nieuwe omgeving dwong namelijk aanpassingen in de toneeltekst af. Allereerst speelde de lokale speeltraditie een belangrijke rol in dit omzettingsproces. Elk cultuurgebied volgde zijn eigen toneelregels. In de Republiek en in Frankrijk moesten toneelstukken bijvoorbeeld aan de Aristotelische regels van eenheid in plaats, tijd en handeling voldoen – de toneelschrijvers verheerlijkten dit en het publiek was hier immers aan gewend – terwijl dit tot de toneelpraktijk in Duitsland bij een gebrek aan een vaste theaterinstelling nog niet was doorgedrongen en dus minder van belang was. Dit betekende concreet dat in Nederland en Frankrijk de speeltekst van El palacio confuso in vijf bedrijven werd opgedeeld en alle gebeurtenissen in het verhaal binnen één dag plaatsvonden. Een andere aanpassing als gevolg van een verschil in speeltraditie kon worden gevonden in de
64 vorm van de toneeltekst: Het verwarde hof en Don Sanche werden in alexandrijnen en op rijm gezet, terwijl Verwirrter Hof in proza is geschreven.
Daarnaast vonden er bij de transfer aanpassingen in de toneelteksten plaats op grond van de sociaalpolitieke verhoudingen. Vaak ging het daarbij om risicovolle passages die de auteur, het toneelgezelschap of een bestuurder bij hooggeplaatsten of opdrachtgevers in discrediet konden brengen. Denk bijvoorbeeld aan het verwijderen van lasterlijkheden gericht aan het adres van de quasi-adel, zoals we in Duitsland zagen, waar de Wandergruppen
Verwirrter Hof vaak aan vorstelijke hoven opvoerden. Of het weglaten van de gesuggereerde
bastaardzoon van Adam in Het verwarde hof, omdat deze door christenen als blasfemisch kon worden ervaren, en het niet overnemen door De Fuyter van een fragment waarin wordt verwezen naar de praktijk binnen de bestuurlijke kringen om de eigen genealogie bij elkaar te verzinnen. De gevolgen van het niet verwijderen van mogelijk aanstootgevende elementen uit een toneelstuk zagen we bij Corneilles Don Sanche: de opvoering van het toneelstuk in Parijs werd waarschijnlijk door een lid van het koningshuis verboden.
Daarnaast werd bij het omzetten van de speeltekst naar een andere taal ook rekening gehouden met de mogelijkheden van de nieuwe opvoerders. De Duitse Wandergruppen konden bijvoorbeeld niet altijd beschikken over voldoende toneelspelers, waardoor het aantal personages moest worden ingeperkt. Maar het kon ook zo zijn dat binnen een toneelgroep een acteur gespecialiseerd was in een bepaald soort rol, zoals die van harlekijn. Bij een versie van
Verwirrter Hof zagen we daardoor dat juist een personage werd toegevoegd, namelijk
Arlequin.
Verder werden bij de toneeltransfer ook aanpassingen gedaan met het oog op het publiek. Zo zagen we dat in het toneelboekje van Verwirrter Hof de naam van een niet meer tot de verbeelding sprekende historische figuur, Atilla de Hun, vervangen werd door een naam waarmee de Duitse toeschouwer wel bekend was: Fama. In Frankrijk probeerde Corneille tegemoet te komen aan zowel het Franse publiek als zijn vakgenoten. Onder de toeschouwers werd het Spaanse spektakeltoneel steeds populairder, maar zijn collegaschrijvers bleven hardnekkig vasthouden aan de traditionele Aristotelische theaterbeginselen. Don Sanche is daarom een mengvorm geworden van beide theatersoorten: een spectaculair liefdesverhaal volgens classicistische regels geschreven. Een ware toneelhit zou het door deze concessie nooit worden.
Al met al kan dus geconcludeerd worden dat een toneeltransfer alleen succesvol kon verlopen als in het ontvangende cultuurgebied een geschikte nieuwe duiding van het theaterstuk werd gevonden. In het geval van Het verwarde hof viel alles samen: het
65 Nederlandse publiek smachtte naar een Spaans spektakelstuk, de tekst werd via een goede tussenvertaling kundig in de juiste artistieke vorm gegoten, alle eventuele lasterlijkheden werden verwijderd, en er was een vaste theaterinstelling die de opvoering van het toneelstuk graag faciliteerde: de Amsterdamse Schouwburg. Meer dan honderd jaar na de première konden Nederlanders daardoor nog altijd een voorstelling van Het verwarde hof bijwonen.
66
BIBLIOGRAFIE
PRIMAIREBRONNEN
Corneille, Pierre. D. Sanche d’Arragon. Rouen: Laurent Maury, 1650. Online raadpleegbaar via:
https://books.google.nl/books?id=50NeM0UmpksC&hl=nl&source=gbs_navlinks_s
Corneille, Pierre. Don Sanche d’Aragon. Rouen: Augustin Courbé, 1650. (editie Arvensa Editions, 2015)
Online raadpleegbaar via:
https://www.amazon.fr/Don-Sanche-dAragon-Arvensa-%C3%A9ditions- ebook/dp/B0195SMN4I#reader_B0195SMN4I
Fuyter, Leonard de. Verwerde hof. Amsterdam: Jacot, 1647. Online raadpleegbaar via:
http://www.indu.niederlandistik.fu-
berlin.de/niederlaendisch/fuyter_leonard_de.html#hof
Greflinger, Georg. Die Sinnreiche Tragi-Comoedia, genannt Cid, ist ein Streit der Ehre und
Liebe. Hamburg: Naumann, 1650.
Greflinger, Georg. Verwirrte Hof oder König Carl. Hamburg: Jacob Rebenlein, 1652. Online raadpleegbaar via:
http://www.indu.niederlandistik.fu-
berlin.de/niederlaendisch/fuyter_leonard_de.html#hof
Heynk, Dirk Pietersz. ’t Veranderlyk geval, of Stantvastige liefde. Amsterdam: Jacob Lescaille, 1663.
Mira de Amescua, Antonio. El palacio confuso. 1634. (editie Erasmo Hernández González, 2014).
67 Pels, Andries. Gebruik én Misbruik des toneels. Amsterdam, 1681 (1677).
Pels, Andries. Gelukte list of bedrooge mof. Amsterdam, 1689.
Rijndorp, Jacob van, Das niederländische Faustspiel des siebzehnten Jahrhunderts. (De
hellevaart van Dr. Joan Faustus) (editie E.F. Kossmann). Den Haag: Martinus Nijhoff,
1910.
Vos, Isaac. Gedwongen Vriendt. Amsterdam: M. de Groot, 1646.
Vos, Jan. Alle de gedichten van den Poëet Jan Vos. Amsterdam: Jacob Lescailje, 1662.
LITERATUUR
Albach, Ben. Langs kermissen en hoven. Ontstaan en kroniek van een Nederlands
toneelgezelschap in de 17de eeuw. Zutphen: De Walburg Pers, 1977.
Blok, P.J. en P.C. Molhuysen. Nieuw Nederlands biografisch woordenboek. Deel 6. Leiden: A.W. Sijthoff, 1924.
Blom, Frans R.E. en Olga van Marion. ‘Lope de Vega and the Conquest of Spanish Theater in the Netherlands.’ Anuario Lope de Vega. Texto, literatura, cultura 23 (2017).
Blühm, Elger. ‘Greflinger, Georg’. Neue Deutsche Biographie, vol. 7 (1966).
Bodian, Miriam. ‘“Liberty of Conscience” and the Jews in the Dutch Republic.’ Studies in
Christian-Jewish Relations: The Electronic Journal of the Council of Centers on Jewish-Christian Relations, vol. 6 (2011).
Bolte, Johannes en Georg Schröder. Das Danziger Theater Im 16. Und 17. Jahrhundert. Hamburg: L. Voss, 1895.
68 Braekman, W. ‘The Relationship of Shakespeare's “Titus Andronicus” to the German Play of
1620 and to Jan Vos's Play “Aran en Titus”.’ Studia Germanica Gandensia, vol. 10 (1968).
Brandt, George W. en Wiebe Hogendoorn. ‘German and Dutch theatre, 1600-1848.’ In: Wickham, Glynne (red.). Theatre in Europe: a documentary history. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
Brereton, Geoffrey. French Tragic Drama in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. Londen: Methuen & Co, 1973.
Brouwer, Douwe, De Kopenhaagse Skauborg en de Amsterdamse Schouwburg 1663-1666. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, 2016 (bachelorscriptie).
Castañeda, James A. Mira de Amescua. Boston: Twayne Publishers, 1977.
Espagne, Michel en Michael Werner. ‘Deutsch-französischer Kulturtransfer im 18. und 19. Jahrhundert. Zu einem neuen interdisziplinären Forschungsprogramm des C.N.R.S.’
Francia: Forschungen zur westeuropäischen Geschichte, vol. 13, nr. 1 (1985).
Fischer-Lichte, Erika. History of European Drama and Theatre. Londen: Routledge, 2002.
Francés, L. Á. ‘Fascination for the “Madritsche Apoll”: Lope de Vega in Golden Age Amsterdam.’ Arte Nuevo, vol. 1 (2014).
Francés, L.Á. The Phoenix glides on Dutch wings: Lope de Vega’s El amigo por fuerza in
seventeenth-century Amsterdam. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, 2013
(masterscriptie).
Fuks-Mansfeld, R.G. De Sefardim in Amsterdam tot 1795. Aspecten van een joodse
minderheid in een Hollandse stad. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 1989.
Fürstenau, Moritz. Zur Geschichte der Musik und des Theaters am Hofe zu Dresden I. Dresden: Rudolf Kuntze, 1861.
69 Gabrielsson, Arthur. ‘Die Verdrängung der mittelniederdeutschen durch die hochdeutsche
Schriftsprache.’ In: Gerhard Cordes en Dieter Möhn (red.). Handbuch zur
niederdeutschen Sprach- und Literaturwissenschaft. Berlijn: Erich Schmidt Verlag,
1983.
Geerdink, Nina. Dichters en verdiensten: De sociale verankering van het dichterschap van
Jan Vos. Hilversum: Uitgeverij Verloren, 2012.
Grabowsky, E.M. en P.J. Verkruijssel. ‘“Gadeloos, en onuytsprekelik van waerden”. Netwerken rondom de Amsterdamse schouwburg.’ In: W. Abrahamse et al. (red.),
Kort Tijt-verdrijf. Opstellen over Nederlands toneel (vanaf ca 1550) aangeboden aan Mieke B. Smits-Veldt. Amsterdam, 1996.
Grabowsky, E.M., ‘‘Op de goede beterschap van ons sieke privilegie.’ Over Amsterdamse schouwburgregenten, drukkers en censuur.’ Jaarboek voor Nederlandse
boekgeschiedenis, jaargang 2 (1995).
Grange, William. Historical Dictionary of German Theater, tweede druk. New York: Rowman & Littlefield, 2015.
Haven, Kornee van der, Achter de schermen van het stadstoneel. Theaterbedrijf en
toneelpolemiek in Amsterdam en Hamburg 1675-1750. Zutphen: Walburg Pers, 2008.
Henke, R. ‘Introduction.’ In: R. Henke en E. Nicholson (red.). Transnational Exchange in
Early Modern Theater. Studies in Performance and Early Modern Drama.
Hampshire: Ashgate, 2008.
Henke, R. en E. Nicholson, ‘Introduction.’ In: R. Henke en E. Nicholson (red.). Transnational
Mobilities in Early Modern Theater. Hampshire: Ashgate, 2014.
Howarth, William Driver. French Theatre in the Neo-classical Era, 1550-1789. Cambridge: Cambridge University Press, 1997.
70 Jautze, K., L. Álvarez Francés en F.R.E.Blom. ‘Spaans theater in de Amsterdamse
Schouwburg (1638-1672): kwantitatieve en kwalitatieve analyse van de creatieve industrie van het vertalen.’ De Zeventiende Eeuw 32 (2017).
Jansen, Jeroen. ‘De Amsterdamse schouwburg (zeventiende eeuw-heden).’ In: Jeroen Jansen en Nico Laan (red.). Van hof tot overheid: Geschiedenis van literaire instituties in
Nederland en Vlaanderen. Hilversum: Verloren, 2015.
Junkers, Herbert. Niederländische Schauspieler und Niederländisches Schauspiel im 17. und
18. Jahrhundert in Deutschland. Den Haag: Martinus Nijhoff, 1936.
Kessel, Melinda van. [titel nog onbekend]. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, 2017.
Marker, Frederick J. en Lise-Lone Marker. A history of Scandinavian theatre. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
Meid, Volker. Die Deutsche Literatur im Zeitalter des Barock. Vom Späthumanismus zur
Frühaufklärung 1570-1740. München: Verlag C.H. Beck, 2009.
Oettingen, Wolfgang von. Über Georg Greflinger von Regensburg als Dichter, Historiker
und Übersetzer: eine literarhistorische Untersuchung. Strassburg: Trübner, 1882.
Picciola, Liliane. Corneille et la dramaturgie espagnole. Tübingen: Gunter Narr Verlag, 2002.
Schlegel, Katy. ‘Velten (Velthen, Veltheim), Johannes.’ Sächsische Biografie. Online raadpleegbaar via: http://www.isgv.de/saebi/.
Schwanbeck, Gisela. ‘Elenson, Andreas.’ Neue Deutsche Biographie, vol. 4 (1959). Scott, Allen J. ‘Cultural economy and the creative field of the city.’ Geografiska Annaler.
Series B, Human Geography, vol. 92, nr. 2 (juni 2010).
Shelly, Mary. Lives of the most eminent French writers. Volume I. Philadelphia: Lea and Blanchard, 1840.
71 Shergold, N.D. A history of the Spanish Stage: from Medieval Times until the End of the
Seventeenth Century. Oxford: Clarendon Press, 1967.
Smits-Veldt, Mieke B. Het Nederlandse renaissancetoneel. Utrecht: HES Uitgevers, 1991.
Smits-Veldt, Mieke B. ‘De literatuur van circa 1620 tot circa 1650.’ In: Mieke B. Smits-Veldt en K. Porteman (red.). Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 4. Nieuw
vaderland voor de muzen. Amsterdam: Bert Bakker, 2008.
Snyder, Laura J. Eye of the Beholder: Johannes Vermeer, Antoni van Leeuwenhoek, and the
Reinvention of Seeing. Londen: Head of Zeus, 2015.
Stevens, Charles Henry. Lope de Vega’s El Palacio Confuso. Together with a Study of the
Menaechmi Theme in Spanish Literature. New York: Christie Press, 1939.
Sutcliffe, A. ‘The boundaries of community: Urban space and intercultural interaction in Early Modern Amsterdam, and London.’ In: Yosef Kaplan (ed.). The Dutch
Intersection. The Jews and the Netherlands in Modern History. Leiden: Brill, 2008.
Tardel, Hermann. ‘IV Zur bremischen Theatergeschichte (1563-1763).’ Bremisches Jahrbuch A, nr. 30 (1926).
Taschereau, Jules-Antoine. Histoire de la vie et des ouvrages de P. Corneille. Parijs: P. Jannet, 1855.
Unger, J.H.W. ‘Vondeliana II. Vondel’s handschriften.’ Oud Holland vol. 2 (1884).
Verdoorn, Renee. Op reis met de Cid. De verspreiding van een Europese theaterhit. Amsterdam: Universiteit van Amsterdam, 2017 (masterscriptie).
72 Worp, J.A. De briefwisseling van Constantijn Huygens. Eerste deel I (oude editie).
’s-Gravenhage: Martinus Nijhoff, 1911. Online raadpleegbaar via:
http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/huygens/#page=0&size=800&accessor= toc&source=15&view=imagePane
Worp, J.A. Geschiedenis van den Amsterdamschen Schouwburg 1496-1772. Amsterdam: Van Looy, 1920.
OVERIGE BRONNEN
Facsimiles van Het verwarde hof en Verwirrter Hof zijn digitaal beschikbaar en te vergelijken via: http://www.indu.niederlandistik.fu-berlin.de/niederlaendisch/fuyter_leonard_de.html#hof.
Online databank ONSTAGE raadpleegbaar via: http://www.vondel.humanities.uva.nl/onstage/.
73 Bijlage I: Drukken van Het verwarde hof – Leonard de Fuyter
1647 Titel: Verwerde hof Drukker: Johannes Jacott Plaats: Amsterdam
1656 Titel: Verwarde hof
Drukker: Jan Jansz van Santen Plaats: Amsterdam
1665 Titel: Verwarde hof
Drukker: Jan Jacobsz Bouman Plaats: Amsterdam
1668 Titel: Verwarde hof
Drukker: Jan Jacobsz Bouman Plaats: Amsterdam
1671 Titel: Verwarde hof Drukker: Jacob Lescaille Plaats: Amsterdam
1678 Titel: Verwarde hof
Drukker: Michiel de Groot Plaats: Amsterdam
1699 Titel: Verwarde hof
Drukker: Gijsbert de Groot Plaats: Amsterdam
1740 Titel: Verwarde hof Drukker: Izaak Duim Plaats: Amsterdam
74 Bijlage II: Drukken van Don Sanche d’Arragon – Pierre Corneille
1650 Titel: D. Sanche D’Arragon Drukker: Laurent Maury
Plaats: Rouen (Imprimé à Rouen, & se vend a Paris, chez Augustin Courbé. Avec Privilege du Roy)
1650 Titel: D. Sanche D’Arragon Drukker: Elzevier [?]
Plaats: Leiden [?] (Suivant la Copie imprimée a Paris)
1653 Titel: D. Sanche D’Arragon Drukker: Guillaume de Luyne
Plaats: Parijs (Avec Privilege du Roy)
1655 Titel: D. Sanche D’Arragon Drukker: Antoine de Sommaville Plaats: Parijs (Avec Privilege du Roy)
1656 Titel: D. Sanche d’Arragon Drukker: Elzevier
Plaats: Leiden (Suivant la copie imprimée à Paris)
1663 Titel: D. Sanche d’Arragon Drukker: Abraham Wolfgang Plaats: Amsterdam
75 Bijlage III: Verspreiding Verwirrter Hof
Bron: Junkers 1936
Legger
Georg Greflinger, Des hochberühmten Spannischen Poeten Lope de Vega Verwirrter Hof
oder König Carl / In eine ungebundene Hochdeutsche Rede gesetzt von Georg Greflinger
Regensp. Hamburg: Jacob Rebenlein, 1652.
Eerste familie Tweede familie
1653
[titel onbekend]
[toneelgezelschap onbekend] Slot Dresden
1661, 2 maart
Der verwirrete Sicilianische Hoff oder König Carl. Lope de Vega
Schoolrector Christian Keimann Zittau
8 september 1666
Von dem verwirrten hof von Cicilien Treu, Teutsche Komoedianten Lüneburg
1679
Der Verwirrete Hoff von Sicilien Velten Heidelberg 1683 Verwirrter Hof [Velten?] Slot Dresden 1720, 1 juli
76 El Palacio Confuso, Der Verwirrter Hoff in Sicilien
Sophie Julie Haack-Elenson, met ‘königlichen Pohlnischen und churfürstlichen Sächsischen privilegierten Teutschen Hof-comedianten’ Hamburg
77 Bijlage IV: Vertaling El palacio confuso regels 435 tot 470
Bron: Antonio Mira de Amescua, El palacio confuso, 1634 (Editie Erasmo Hernández González, 2014, r.435- 470). Vertaling door Pedro Miguel.
El palacio confuso Nederlandse vertaling
BARLOVENTO
¡Cuerpo de tal! ¿Quién se mete 435 en origen tan aguado?
¿Eres Venus, que en el mar la engendraron no sé cuántos? Refiere una letanía
de los varones más claros 440 y di que son tus abuelos;
que este es el uso ordinario de estos tiempos. Di que Adán un hijo tuvo bastardo,
que se llamó Faraón, 445 y éste fue padre de Caco.
Caco engendró a Tamorlán, el Tamorlán a Alejandro; Alejandro al Gran Sofí,
y el Sofí a Poncio Pilato, 450 Pilatos al P reste Juan,
Preste Juan al Minotauro; el Minotauro a Babieca, y Babieca a Arias Gonzalo,
BARLOVENTO:
Lichaam van wie! Wie brengt jou 435 uit waterrijke oorsprong?
Ben je Venus, in de zee
voortgebracht door hoe veel die ik niet ken? Raadpleeg een litanie
van de briljantste mannen, 440 en zeg zij zijn jouw grootouders;
Want dit is het gangbare gebruik in deze tijd. Zeg dat Adam had een bastaardzoon,
die was genaamd Pharaon, 445 dat hij was vader van Carlos
Carlos schonk het leven aan Tamorlan, en Tamorlan aan Alexander;
Alexander aan de grote Sofi,
en Sofi aan Pontius Pilatus, 450 Pilatus aan Pape Jan,184
Pape Jan aan de Minotaurus; de Minotaurus aan Babieca,185 en Babieca aan Arias Gonçalo,186
184 Volgens de legende was Pape Jan in de middeleeuwen koning over een enorm christelijk rijk in het oosten
van Azië.
185
Babieca was het paard van Rodrigo Díaz de Vivar (1040-1099), beter bekend als El Cid. Hij was een Castiliaanse edelman en militaire leider in middeleeuws Spanje.
78 padre de tu madre Dido, 455
la gran reina de Cartago. Llama primos a los duques. ¿Quién te ha de ir averiguando curiosamente las líneas,
si muestras pintado un árbol 460 con ramos y laberintos
que no entienda un boticario? Alábate como todos.
CARLOS Calla, loco.
BARLOVENTO Cuerdo, callo.
REINA Mis pensamientos se inclinan 465 prodigiosamente a Carlos,
sin que pueda sujetarlos la razón, sueltos caminan. Sin freno, Porcia, ¿qué haré?
vader van jouw moeder Dido, 455 de grote koningin van Carthago.
Noem neven hertogen. Wie zal nieuwsgierig de lijnen onderzoeken,
als je toont een geschilderde boom 460 met boeketten en labyrinten
die een apothecaris niet begrijpt? Prijs jezelf, zoals ieder ander. CARLOS Wees stil, gek!
BARLOVENTO Gek, ik houd mijn mond. REINA: Mijn gedachten neigen 465 zelden naar Carlos,
zonder dat zij door rede
onderworpen kunnen worden, vrij lopen ze. Zonder belemmering, Porcia, wat moet ik doen?
186 Spaans edelman.
79
DEEL II
80