en samenleving
61 Álvaro Pinto Scholtbach Nieuw links in Latijns-Amerika
de afgelopen dertig jaar zijn politieke crises altijd binnen de institutionele kaders van de democra-tie opgelost, waarbij parlementen een cruciale rol speelden. Populistische presidenten manifeste-ren zich nu als sterke leiders die willen bestumanifeste-ren buiten deze kaders. Zij opereren buiten het parlement om of gaan er rechtstreeks tegenin, zij regeren per presidentieel decreet of door de straat te mobiliseren en staatsinstellingen onder druk te zetten om bepaalde besluiten te nemen. Dit is de vijfde en meest problematische factor.
de urgentie van democratisering In hoeverre doen we Chávez, Morales, Correa en Ortega tekort door hen populisten te noemen? Doen we, door een onderscheid te maken tussen hen en politici zoals de voormalige president van Chili Ricardo Lagos, zijn opvolgster Bache-let, Lula in Brazilië en Tabaré in Uruguay niet mee met de demonisering van wat in feite een legitieme, nieuwe vorm van linkse politiek is? Die vraag wordt vaak gesteld in Latijns-Ameri-ka, met name in wat je sociaal-democratische kringen zou kunnen noemen.13 Men worstelt ¬ net als wij hier in Nederland ¬ met de vraag hoe te reageren op populistisch links. Hoe te voorkomen dat men een politieke beweging onderschat die het systeem als zodanig durft te bekritiseren en die zegt de belangen van het volk duidelijk en zonder omwegen te vertolken? In Latijns-Amerika woedt, net als in Europa, een maatschappelijk debat over de gevolgen van globalisering en over de kwaliteit van de demo-cratie en van de politiek. Het populisme is zeker niet de oorzaak van dat debat of van de crisis van de democratie, het is een gevolg daarvan onder
specifieke omstandigheden. De huidige lichting
populisten in Latijns-Amerika is nationalis-tisch-populistisch op terreinen waar vrijhandel en privatiseringen voor de meerderheid van de burgers niet goed hebben uitgepakt. Zij staan ambivalent tegenover de liberale representatie-ve democratie daar waar deze is tekortgeschoten in legitimatie, representatie en (beleids)effecti-viteit. Het linkse populisme vormt, met andere
woorden, een antwoord op een oligarchisch georiënteerde en georganiseerde democratie. De groeiende macht van links-populistische regeringsleiders zorgt voor spanningen en is in bepaalde opzichten zorgwekkend, met name daar waar de fundamenten van de democratie aan het wankelen worden gebracht doordat de macht van het parlement wordt ondergraven of media aan banden worden gelegd. Tegelijkertijd kan de verkiezing van deze leiders ook worden gezien als een bewijs van de volwassenwording van de democratie in hun landen. De formele electorale democratie in Latijns-Amerika is enorm versterkt in de afgelopen jaren. Bijna overal is nu sprake van algemeen kiesrecht en van groeiende op-komstcijfers bij vrije en eerlijke verkiezingen. De overwinningen van kandidaten van indiaanse af-komst zoals Toledo in Peru en Morales in Bolivia, van vrouwen als Bachelet in Chili en Fernández in Argentinië en van een voormalig handarbeider als Lula in Brazilië liegen er niet om.
Vandaag de dag stralen de Latijns-Amerikaan-se samenlevingen een zelfverzekerdheid uit die
vergelijkbaar is met de bravoure waarmee Hugo Chávez eind vorig jaar Juan Carlos trotseerde. Ze zijn even dynamisch als het salsanummer met de koninklijke reprimande. De moderni-seringsslag die Latijns-Amerika doormaakt is complex en polariserend. Nu sinds enkele jaren de economie op het continent weer groeit, is het van het grootste belang dat de politiek alles op alles zet om een sociaal pact te realiseren dat de bevolking beschermt tegen de onvermijdelijke grilligheid van de wereldeconomie en dat de onverteerbare culturele, sociale, economische en politieke ongelijkheid eindelijk zal doen slinken.
Het populisme is niet de oorzaak
van de crisis van de democratie,
het is een gevolg daarvan onder
specifieke omstandigheden
62
Álvaro Pinto Scholtbach Nieuw links in Latijns-Amerika
Noten
1 Zie bijvoorbeeld de veelgepre-zen publicatie van de Latijns-Amerika-specialist van The
Economist, Michael Reid, Forgot-ten continent: The battle for Latin America’s soul, Yale University
Press, 2007.
2 De Latino-barometer meet al dertien jaar de stemming in Latijns-Amerika. Het onderzoek wordt gefinancierd door onder andere de Europese Unie en de Wereldbank. Zie www.latinoba-rometro.org.
3 Zie de verschillende jaarrappor-ten op www.latinobarometro. org.
4 Democracy in Latin America, undp, New York, 2004. 5 Deze afname van 24,9
procent-punt is de grootste van heel Latijns-Amerika. Elders is het beeld als volgt: Mexico -16,0 procentpunt; Brazilië -14,7; Venezuela -9,6; Costa Rica -7,3; Peru -3,1; Dominicaanse Republiek -2,4; Panama -1,9; Ar-gentinië -0,2; Uruguay +0,6; Pa-raguay +17,3. Voor het continent als geheel bedroeg de afname van de armoede 11 procentpunt: leefde in 1990 nog 48,3% van de Latijns-Amerikanen in ar-moede, in 2006 was dat 37,3%. Bron: A. Garciá, Economic
Commission for Latin America (ecla), Santiago, 2008. 6 In 1989 formuleerde John
Wil-liamson een aantal basisregels voor goed economisch beleid. Het imf en de Wereldbank ¬ beide gevestigd in Washing-ton, vandaar de ‘Washington Consensus’ ¬ baseerden hun beleid ten opzichte van de Latijns-Amerikaanse landen hierop. Kenmerken: structurele aanpassingsprogramma’s, be-zuinigen op publieke uitgaven, hervormen van belastingstel-sels, liberaliseren van de handel, verlagen van importtarieven, aantrekken van buitenlandse investeringen, privatiseren en dereguleren.
7 Van nationalisering (namelijk van de aardgaswinning) is al-leen sprake geweest in Bolivia. 8 Vooral in Argentinië heeft een harde lijn in de aanpak van de staatsschuld succes opgeleverd. 9 Zie F. Freidenberg, La tentación
populista, Editorial Síntesis,
Ma-drid, 2007.
10 Op 27 februari 1989 braken massale rellen en plunderin-gen uit, uit protest teplunderin-gen het harde aanpassingsbeleid dat de sociaal-democraat en populist Carlos Andrés Perez voerde in een poging om de economische crisis te bezweren. Het geweld
kostte het leven aan meer dan duizend mensen.
11 Het bolivarisme (in het Spaans:
bolivarianismo) is een vorm
van socialisme die is genoemd naar de negentiende-eeuwse onafhankelijkheidsstrijder Simón Bolívar. Hugo Chávez is er momenteel de belangrijkste propagandist van. Bij de grond-wetsherziening van 1999 werd zijn land omgedoopt tot ‘Boli-variaanse Republiek Venezuala’. Kernpunten in Chávez’ beleid: politieke en economische soe-vereiniteit, anti-imperialisme, economische zelfvoorziening, uitbreiding van de participa-tieve democratie (onder andere via referenda), nationalisme, herverdeling van welvaart (met name olie-opbrengsten), be-strijding van corruptie. 12 Zie América Latina en tiempos
de Chávez, in: ‘Nueva Sociedad’
(een uitgave van de Friedrich Ebert Stiftung), okt/nov 2006, p. 205.
13 Zie het eerder geciteerde artikel uit ‘Nueva Sociedad’ alsmede het artikel ‘Latin America’s Left Turn’, door de voormalige mi-nister van buitenlandse zaken van Mexico, Jorge Castañeda (in: Foreign Affairs, mei/juni 2006).
63