In dit hoofdstuk zullen de Frans-Afrikaanse betrekkingen en in het bijzonder de relaties tussen Ivoorkust en Frankrijk onder het bewind van president Sarkozy uiteengezet worden. Om een gestructureerde analyse te geven, zal diens beleid worden behandeld aan de hand van de in het eerste hoofdstuk uitgewerkte zes kenmerken van het Françafrique-model, zijnde:
1) persoonlijke banden tussen elites
2) hoge mate van aanwezigheid van Franse staatsburgers in de top van de Afrikaanse landen 3) akkoorden die Franse belangen dienen
4) ongelimiteerde steun aan vrienden van het systeem 5) ongelimiteerde bestrijding van vijanden van het systeem 6) ondemocratische karakter van besluitvorming.166
Sarkozy’s Afrikabeleid zal dus worden geanalyseerd aan de hand van deze zes punten, maar tevens zal telkens ook worden gerefereerd aan de in het vorige hoofdstuk behandelde beloftes tot verandering van de Frans-Afrikaanse betrekkingen.167 Net als in de vorige hoofdstukken zal de voornaamste focus van dit onderzoek liggen op de relaties tussen Frankrijk en Ivoorkust, maar zullen ook opvallende gebeurtenissen in de Frans-Afrikaanse betrekkingen buiten Ivoorkust aandacht krijgen.
Ten eerste zal duidelijk moeten worden gekeken naar Sarkozy’s persoonlijke relaties, die van belang zijn voor het Franse Afrikabeleid. Zoals eerder is gebleken hadden vorige Franse presidenten vaak een lange geschiedenis op het Afrikaanse continent, waardoor zij behoorden tot een elitaire kring waarin persoonlijke belangen een grotere rol speelden dan de democratische wil, het zogenaamde Françafrique-systeem. Sarkozy beweerde dat hij als president zijn beloftes tot verandering kon waarmaken omdat hij niet zoals voorgaande presidenten een geschiedenis op het Afrikaanse continent had. Hij presenteerde zich als een onafhankelijke buitenstaander m.b.t. de Afrikaanse politiek, die geen persoonlijke belangen of contacten had met Afrikaanse staatshoofden. Voor een Franse politicus, die reeds sinds eind jaren ’70 politiek actief was168, lijkt dit echter op het eerste gezicht een zeer ongeloofwaardige uitsprak. Daarom zal eerst kort een historische weergave worden geschetst van Sarkozy’s politieke verleden. Sarkozy, zoon van een Hongaarse vluchteling, werd op 28 januari 1955 geboren te Parijs. Na zijn studie advocatuur te hebben afgerond werd hij
166 Zie pagina 8 van hoofdstuk 1 ‘het systeem van La Françafrique’
167
Tijdens zijn verkiezingscampagne beloofde Sarkozy een einde te maken aan de praktijken van het
Françafrique-systeem, doormiddel van de volgende zes aangekondigde veranderingen in het Afrikabeleid; 1)
Transparantere relaties zonder gebruik van officieuze kanalen. 2) de relaties moeten minder op persoonlijke contacten worden gebaseerd. 3) afstand van paternalisme; relaties op gelijke voet. 4) meer aandacht voor mensenrechten in het Afrika-beleid. 5) de mythes en fantasieën rondom de betrekkingen actief bestrijden. 6) de Franse militaire aanwezigheid op het continent verminderen; Zie pagina 36 van hoofdstuk 2 ‘Chiracs Afrikabeleid & De beloftes tot verandering van Sarkozy’
168
« Nicolas Sarkozy, sa biographie » Elections presidentielles 2012, http://www.elections-presidentielles-2017.fr/candidats-2012/nicolas-sarkozy/, bezocht op 20-06-2012.
42
gemeenteraadslid in Neuilly-sur-Seine, één van de rijkere voorsteden van Parijs. Sarkozy die reeds sinds jonge leeftijd actief was in de Gaullistische partij zou in 1983, op 28-jarige leeftijd, zelfs al burgemeester worden van deze Parijse voorstad. Zes jaar later zou hij ook landelijk politiek actief worden door plaats te nemen in het Franse parlement. In 1993 zou Sarkozy vervolgens onder premier Edouard Balladur minister van Budget worden. Als Sarkozy vervolgens Balladurs kandidaatschap voor de presidentiële verkiezingen van 1995 steunt en deze al in de eerste ronde verliest van Chirac komt er een breuk in Sarkozy’s rijzende carrière. Pas bij de parlementaire en presidentiële verkiezingen van 2002 keert Sarkozy weer echt terug in het middelpunt van de macht. Omdat Sarkozy in zijn kiesdistrict de grootste meerderheid voor een rechtse kandidaat ooit heeft behaald169 en hij ditmaal wel Chirac heeft gesteund in diens presidentiële campagne wordt hij beloond met de post van minister van Binnenlandse zaken onder premier Jean-Pierre Raffarin. Hij zal vervolgens nog enkele andere ministersposten vervullen onder Raffarins verschillende kabinetten170, maar zal onder premier Dominique de Villepin in 2005 weer terugkeren op de ministerspost voor Binnenlandse zaken. In 2004 heeft Sarkozy echter al het voorzitterschap op zich genomen van de rechtse partij UMP en zich kandidaat gesteld voor de presidentiële verkiezingen van 2007. Ondanks zijn populariteit bij de rechtse kiezers vanwege zijn adequate optreden tegen illegale immigranten en tijdens de rellen in de Parijse voorsteden heeft hij niet de steun van zijn belangrijkste partijgenoten Chirac en Villepin. Toch wint hij de interne partijstrijd en vervolgens ook de presidentiële verkiezingen in 2007.
Als men deze korte weergave van Sarkozy’s politieke carrière voorafgaand aan zijn presidentschap doorleest, kan men inderdaad concluderen dat Sarkozy weinig betrokken is geweest bij het Afrikaanse continent en daarom wellicht weinig persoonlijke belangen en contacten heeft met de elite aldaar. Als men echter dieper inzoomt op Sarkozy’s politieke verleden komt men al snel tot de conclusie dat Sarkozy al vroeg in zijn carrière goede banden heeft met enkele hoofdrolspelers van het zogenaamde Françafrique systeem. Al tijdens zijn beginjaren als gemeenteraadslid van Neuilly-sur-Seine raakt hij bevriend met Charles Pasqua.171 Volgens Verschave is Pasqua één van de hoofdrolspelers van La Françafrique. Niet alleen floreert Pasqua tezamen met Chirac en Mitterand op de cover van Verschave’s boek La Françafrique, maar wordt in het boek ook uitgebreid ingegaan op het zogenaamde réseau Pasqua172. Volgens Verschave zou Pasqua als minister van Binnenlandse zaken (1986-1988 en 1993-1995) een geheel eigen persoonlijk netwerk op het Afrikaanse continent hebben ontwikkeld.173 Doormiddel van zijn persoonlijke contacten blijkt Pasqua in staat zelfs als minister van binnenlandse zaken een belangrijke rol te spelen in het Franse Afrikabeleid ten tijde van het presidentschap van Mitterand.174 Pasqua zou voornamelijk de defensieve belangen van Frankrijk op het Afrikaanse continent hebben willen veiligstellen ten tijde van grote omwentelingen in de
169
Sarkozy werd verkozen met 68,78 % van de stemmen; « Résultats des élections législatives dimanche 16 juin 2002 Hauts de Seine (92) -- 6ème circonscription’ Ministère de l’intérieur,
http://www.interieur.gouv.fr/sections/a_votre_service/resultats-elections/LG2002/092/circons06.html , bezocht op 22-06-2012.
170
O.a. Minister van Economie, Financiën en Industrie
171 Foutoyet, Nicolas Sarkozy ou la Françafrique décomplexée, 37.
172
Het Pasqua-netwerk
173
Verschave, la françafrique: le plus long scandale, 49.
174
43
wereldpolitiek.175 Hij was o.a. verantwoordelijk voor de steun aan president Abdou Diouf toen deze in 1988 geconfronteerd werd met grote protesten. Jaren later zou Pasqua worden beschuldigd van betrokkenheid in verschillende internationale schandalen. Zo blijkt uit een rapport van de Amerikaanse Senaat dat Pasqua geld had ontvangen van de Irakese dictator Saddam Hoessein voor het ‘Oil for food program’.176 Daarnaast zou Pasqua worden vervolgd voor betrokkenheid in corruptieschandalen zowel in Frankrijk als op het Afrikaanse continent. Zijn betrokkenheid in schandalen m.b.t. La Françafrique zijn het duidelijkst aanwezig in het ‘Angolagate’ schandaal, waarbij Frankrijk Oost-Europese wapens leverde aan Angola ten tijde van de bloedige burgeroorlog aldaar.177 Pasqua werd hiervoor vervolgd en werd in 2009 veroordeeld tot 1 jaar cel vanwege het gebruik van zijn persoonlijke netwerken in de handel en tevens voor het aannemen van smeergeld van de Angolese regering.178 Tevens zou Pasqua vervolgd worden voor enkele andere financiële corruptieschandalen, waardoor Sarkozy genoodzaakt werd afstand te nemen van zijn toenmalige goede vriend. In het verleden had Sarkozy echter veel respect voor Pasqua en benoemde hij hem zelfs als getuige van zijn eerste huwelijk met Marie-Dominique Culioli in 1982.179 Ook volgt hij Pasqua in de begin jaren ’80 op als burgemeester van Neuilly-sur-Seine en zullen zij samen in de jaren ‘90 plaatsnemen als minister in het kabinet van Balladur. Sarkozy wordt ondanks zijn goede banden met Pasqua ten tijde van de schandalen nooit in verband gebracht met de schandalen en dus ook niet vervolgd door de Franse justitie. Pasqua kan echter toch tezamen met Balladur worden gezien als de mentor van Sarkozy. Zij beiden hebben namelijk Sarkozy groot gemaakt en hem tevens wijs gemaakt in de Franse politiek.180 Balladur, die bekend stond om zijn atlantisme181, heeft waarschijnlijk een grote invloed gehad op Sarkozy’s politieke visie m.b.t. samenwerking met de Verenigde Staten. Sarkozy zocht tijdens zijn presidentschap veel vaker dan zijn voorganger Chirac toenadering tot de Verenigde Staten.182 De vraag in dit onderzoek is echter in hoeverre de nalatenschap van Sarkozy’s andere mentor, Pasqua, van invloed is geweest op zijn visie en beleid m.b.t. Afrika. Duidelijk is dat Pasqua van enige invloed is geweest op Sarkozy’s keuze van bewindslieden. Zo stelde Sarkozy gelijk na zijn aanstelling Claude Guéant aan als zijn secretaris generaal van het Elysée. Guéant wordt vaak genoemd als Pasqua’s belangrijkste vertrouweling. Door hem aan te stellen op deze belangrijke positie lijkt Sarkozy toch liever te vertrouwen op het oude netwerk dan daadwerkelijk verandering te brengen. De secretaris generaal van het Elysée is namelijk de belangrijkste adviseur van de president en tevens diens woordvoerder. Guéant, die ook zelf al jaren actief is op het Afrikaanse continent, onderhoudt persoonlijke banden met verschillende Afrikaanse staatshoofden en wordt vaak genoemd als de erfgename van het zogenaamde Réseau Pasqua.183
175
Henri Marque, « confidences de charles pasqua », Jeune Afrique 25/02/2009,
http://www.jeuneafrique.com/Article/ARTJAJA2511p037-bis.xml0/-France-interview-Charles-Pasqua-Charles-Pasqua.html, bezocht op 19-07-2012.
176
“Report on oil allocations granted to Charles Pasqua & George Galloway” US Senate Permanent
Subcommittee on Investigations, Committee on Homeland Security and Governmental Affairs, 12 May 2005 177
« Fiche Angolagate. «Quand la politique entre dans le prétoire, la justice en sort » » Survie 03-10-2008, http://survie.org/francafrique/angola/article/fiche-angolagate-quand-la#Pasqua, bezocht op 27-06-2012. 178 « Angolagate : Charles Pasqua condamné à un an de prison ferme » Le Monde 27-10-2009
179
Victor Noir, Nicolas Sarkozy ou le destin de Brutus (Paris; Éditions Denoël, 2005)
180
Foutoyet, Nicolas Sarkozy ou la Françafrique décomplexée, 43.
181 Atlantisme; politieke doctrine die vergaande samenwerking tussen Europa en de Verenigde Staten nastreeft.
182
Jacques Chirac had zich o.a. tijdens de Irak-oorlog fel uitgesproken tegen het Amerikaanse beleid, terwijl Sarkozy toch vaker de toenadering zocht met de Verenigde Staten.
183
44
Niet alleen Guéant, Sarkozy’s meest naaste medewerker, heeft persoonlijke banden op het Afrikaanse continent, maar zoals zal blijken kent ook Sarkozy, ondanks zijn eerdere beweringen, toch wel degelijk enkele belangrijke connecties in Afrika. De meest opvallende relatie van Sarkozy op het Afrikaanse continent is die met wijlen president Omar Bongo van Gabon. Bongo’s Gabon was zoals bleek uit het eerste hoofdstuk184 altijd één van de belangrijkste pijlers geweest van het Françafrique-model. Volgens de tweedelige documentaire ‘Françafrique’ van Patrick Benquet van 2010 is Bongo sinds iets meer dan een decennium zelfs de belangrijkste persoon binnen de Frans-Afrikaanse betrekkingen.185 Bongo heeft dan ook de macht gehad in zijn land vanaf 1967 tot aan zijn dood in 2009 en wordt ook al door Verschave in 1998 de kroonprins van La Françafrique genoemd.186 Later in dit hoofdstuk zal dieper ingegaan worden op Bongo’s rol in het Françafrique-model, maar nu zal alvast worden toegelicht wat Bongo’s relatie is tot de Franse president Sarkozy. Slechts enkele dagen na diens aanstelling als president ontvangt Sarkozy de Gabonese president op het Elysée.187 Voorafgaand aan dit bezoek geeft Bongo een interview aan de RFI waarin hij dieper ingaat over zijn relatie met de zojuist gekozen Franse president.188 Hij spreekt daarin van een vriendschap tussen beiden sinds het begin van de jaren ’80 toen Sarkozy nog slechts een medewerker was van Jacques Chirac. Sarkozy zou Bongo nog dezelfde avond van diens verkiezing hebben opgebeld om hem te bedanken voor enkele van zijn adviezen. Duidelijk is dat Bongo zeer tevreden is met de presidentiële overwinning van zijn vriend Sarkozy. Bongo, die ook altijd goede relaties had met de vorige Franse president Chirac, zou tevens als bemiddelaar hebben opgetreden tussen zijn beide vrienden Chirac en Sarkozy, toen dezen in een interne partijstrijd waren verwikkeld. Sarkozy zou tussen 2004 en 2007 de Gabonese president ten minste zeven keer hebben ontmoet in diens onderkomen in Parijs. Duidelijk is dat Sarkozy nauwe banden onderhield met Bongo en als deze laatste vervolgens in 2009 komt te overlijden zal de Franse president dan ook persoonlijk aanwezig zijn bij diens begrafenis. Als we ons richten op het casusland Ivoorkust zien we tevens dat Sarkozy ook daar toch ook wel persoonlijke contacten heeft onderhouden met de elite. Zo is Sarkozy al sinds lange tijd bevriend met één van de belangrijkste politici van Ivoorkust en tevens een hoofdrolspeler in het conflict aldaar, Ouattara. Ouattara en Sarkozy kennen een hechte vriendschap sinds zij in het begin van de jaren ’90 aan elkaar werden voorgesteld door de Franse zakenman Martin Bouygues. Ouattara destijds de premier van Ivoorkust en Sarkozy minister van Begroting in de Franse regering waren allebei grote aanhangers van het vrije liberalisme en werkten samen aan de devaluering van de CFA, maar kenden daarnaast ook een persoonlijke band. Ondanks dat in veel Ivoriaanse media en ‘pro-Gbagbo’ propaganda wordt beweerd dat Sarkozy als burgemeester van Neuily het huwelijk van Ouattara met de Française Dominique Nouvain zou hebben voltrokken, blijkt dit niet waar te zijn. Dominique Nouvain, een belangrijke zakenvrouw die o.a. makelaar was van de Ivoriaanse president Houphouët en de Gabonese president Bongo, en Ouattara bouwen echter wel een hechte band op met Sarkozy en diens toenmalige vrouw Cecilia.189 Deze vriendschap is door beiden ook nooit ontkend. Tijdens
184 Zie pagina 6 van hoofdstuk 1; ‘het systeem van La Françafrique’ en Golan, “A Certain Mystery” 3-11.
185
Patrick Benquet ‘Françafrique; l’argent roi’ DVD 2010
186
Verschave noemde Bongo de kroonprins, omdat hij hem als opvolger beschreef van de overleden
Houphouet, die tot aan zijn dood een belangrijke rol had vervult in het systeem; Verschave, la françafrique: le
plus long scandale, 127. 187
Foutoyet, Nicolas Sarkozy ou la Françafrique décomplexée, 45.
188 Christophe Boisbouvier, ‘interview avec le président gabonais Omar Bongo’ RFI 08-05-2007;
http://www.rfi.fr/actufr/articles/089/article_51647.asp, beluisterd op 25-07-2012.
189 Christophe Boisbouvier, « Côte d'Ivoire - France : Ouattara et Sarkozy, comme les doigts de la main » Jeune Afrique 26/01/2012,
http://www.jeuneafrique.com/Article/JA2663p016.xml0/france-president-nicolas-45
een interview met L’Express ten tijde van de postelectorale crisis geeft Ouattara aan dat hij Sarkozy tot één van zijn zes beste vrienden rekent.190 Sarkozy zou zijn vriend Ouattara dan ook voorafgaand aan de Ivoriaanse presidentiële verkiezingen meerdere malen ontvangen op het Elysée.191 Het feit dat Ouattara echter een belangrijk rivaal was van de zittende Ivoriaanse president Gbagbo, die reeds twijfelde aan de onpartijdigheid van Frankrijk in het lokale conflict, versterkte alleen maar het beeld van een Franse president die zijn vriend Ouattara aan de macht zou willen helpen in Ivoorkust. Ook druist dit compleet in tegen de belofte van Sarkozy dat hij zijn Afrikabeleid wilde bouwen langs officiële diplomatieke lijnen en niet via persoonlijke banden.
Sarkozy heeft dus duidelijk, ondanks zijn beweringen, wel degelijk persoonlijke banden met zowel officiële Franse als Afrikaanse politici. Zoals Sarkozy zelf al tijdens zijn toespraak in Cotonou aangaf zijn er echter ook officieuze lieden die een belangrijke rol spelen in de betrekkingen tussen Frankrijk en het Afrikaanse continent. Sarkozy had aangegeven zich te willen ontdoen van deze personages en slechts een beleid te voeren via de officiële diplomatieke kanalen.192 Ondanks deze belofte besluit Sarkozy slechts 3 maanden na zijn aantreden als president één van de belangrijkste officieuze hoofdrolspelers van het Françafrique-systeem, Robert Bourgi, te onderscheiden met de hoogste nationale onderscheiding Le Legion d’Honneur.193 De fransman Bourgi, geboren op 4 april 1945 in Dakar van Libanese ouders, wordt in het algemeen gezien als de erfgename van het Foccart-netwerk.194 Bourgi, zoon van een van de belangrijkste partners van Foccart, is zowel advocaat van verschillende Afrikaanse presidenten, waaronder wijlen Omar Bongo, als wel zakenman en contactpersoon van zowel Franse als Afrikaanse politici. Zijn vader, Mahmoud Bourgi, was een belangrijke partner van Foccart. Foccart introduceerde dan ook de jonge Robert Bourgi al op vroege leeftijd aan het eind van de jaren ’70 in het Françafrique-systeem en zodoende begonnen zijn relaties met o.a. Chirac en Houphouët-Boigny. Vervolgens zal hij ook vriendschappen opbouwen met enkele andere belangrijke personages waar onder de presidenten van Gabon en de beide Congo’s. Ook ontmoet hij in de jaren ’80 reeds Sarkozy op het bureau van de RPR (de partij van Chirac) en raken zij ook persoonlijk bevriend. Op de sterfdag van Foccart in 1997, wordt Bourgi door Chirac naar diens kantoor geroepen. Aldaar wordt Bourgi duidelijk gemaakt dat hij Chiracs secretaris-generaal Dominique de Villepin moet inwijden in Foccarts kringen. Bourgi, die blijkbaar ook volgens Chirac zelf de meeste ingewijde persoon was in het Foccart-netwerk, zou regelmatig contact onderhouden met de Villepin en zou Chirac bijstaan in zijn Afrikabeleid. In tegenstelling tot Foccart is Bourgi echter niet sarkozy-pariscote-d-ivoire-france-ouattara-et-sarkozy-comme-les-doigts-de-la-main.html, bezocht op 26-07-2012.
190 Vincent Hugeux, « Ouattara: >>Le temps travaille contre la Côte d'Ivoire<< » l’Express 14/01/2011,
http://www.lexpress.fr/actualite/monde/afrique/ouattara-le-temps-travaille-contre-la-cote-d-ivoire_952354.html , bezocht op 26-07-2012.
191 Boisbouvier, « Côte d'Ivoire - France : Ouattara et Sarkozy » ; Amerikaanse Ambassade in Parijs, ‘New concerns about Cote d'Ivoire elections from Sarkozy Africa advisor’, 04-09-2009;
http://www.cablegatesearch.net/cable.php?id=09PARIS1213&q, bezocht op 26-07-2012. 192 Déclaration de M. Nicolas Sarkozy, Cotonou le 19 mai 2006
193 Discours de president Sarkozy au remise d’insignes de chevalier dans l’ordre national de la légion d’honneur à Maitre Robert Bourgi, Palais de l’Elysée, Jeudi 27 septembre 2007,
http://appablog.files.wordpress.com/2007/10/discours-du-president-nicolas-sarkozy-a-monsieur-robert-bourgi.pdf , bezocht op 20-7-2012.
194 Raphaëlle Bacqué en Philippe Bernard, “Robert Bourgi, vétéran de la Françafrique” Le Monde 29-08-2009,
http://www.lemonde.fr/afrique/article/2009/08/29/robert-bourgi-veteran-de-la-francafrique_1233308_3212.html, bezocht op 21-07-2012.
46
alleen in dienst van de Franse staat, maar is hij tevens adviseur van verschillende Afrikaanse staatshoofden waaronder Sassou Nguesso van Congo, Bongo van Gabon en later ook van de Ivoriaanse president Gbagbo. Bourgi, die dus altijd heeft samengewerkt met Chirac en de Villepin, kiest echter in 2005 voor Sarkozy in de interne machtstrijd tussen Sarkozy en de Villepin. In een interview met Patrick Benquet in diens documentaire over La Françafrique geeft Bourgi aan dat hij door de Villepin was vernederd, omdat deze had aangegeven dat hij tot aan de presidentiële verkiezingen liever niet gezien zou willen worden met Bourgi, vanwege diens relaties met o.a. Bongo.195 De Villepin wou dus duidelijk niet geassocieerd worden met Bourgi en diens relaties binnen het Françafrique-model. Bourgi, die tevens zijn cliënten Bongo en Nguesso inlichtte over deze houding van de Villepin, spreekt vervolgens zijn steun uit aan de kandidatuur van Sarkozy. De keuze van Bourgi voor Sarkozy is waarschijnlijk één van redenen geweest waarom hij zo snel na Sarkozy’s aanstelling een onderscheiding ontving. Tijdens de onderscheidingsceremonie waren naast Sarkozy en enkele van zijn naaste medewerkers ook een groot aantal hoogwaardigheidsbekleders en ambassadeurs uit verschillende Afrikaanse staten aanwezig. Al met al kan duidelijk worden gesteld dat Bourgi een zeer belangrijk personage is binnen de Frans-Afrikaanse betrekkingen.
Naast zijn relatie met de erfgename van de Foccart-netwerken kent Sarkozy ook goede banden met de belangrijkste personages van het Franse bedrijfsleven op het Afrikaanse continent.