Samenvatting
Door de jaren heen zijn de begrafenispraktijken en de vormgeving van de begraafplaatsen op Goeree-Overflakkee veranderd. Veel begrafenispraktijken zijn veranderd of verdwenen, en nieuwe begrafenispraktijken zijn gevormd, begrafenispraktijken waarbij persoonlijke wensen meer naar voren komen. Deze begrafenispraktijken kennen verschillen tussen zowel verschillende dorpen, als
verschillende kerkstromingen, in tegenstelling tot de vroegere begrafenispraktijken die algemeen leken te gelden. Vandaag de dag is de lopende rouwstoet een van de weinige overgebleven
begrafenispraktijken, die eiland breed nog steeds voorkomt, en waarvan de respondenten aangeven deze belangrijk te vinden. Naast de veranderingen op zich, zijn ook achterliggende redenen verandert. Vroeger waren de begrafenispraktijken grotendeels gebaseerd op sociale cohesie, vandaag de dag zijn ze onderdeel geworden van het commodificatieproces.
Op de begraafplaatsen is er van de imposante grafmonumenten die alleen door de rijke klasse betaald konden worden en geen grafmonument voor de arme klasse, nu een bepaalde uniformiteit te zien. Bijna alle graven hebben een grafmonument, en deze grafmonumenten kennen veelal een gelijke, sobere, basis. Binnen deze uniformiteit komen echter, net als bij de begrafenispraktijken, ook steeds vaker persoonlijke aspecten naar voren. De kerkelijke invloed is nog steeds aanwezig op de begraafplaatsen, met een duidelijk verschil tussen de algemene begraafplaatsen en de katholieke begraafplaats in Oude-Tonge, die naar voren komt in de aankleding van een grafmonument. Ook zijn begraafplaatsen, naar eigen zeggen van de respondenten, een grotere rol gaan spelen voor
nabestaanden, al verschilt dit per persoon. Ondanks deze grotere rol, wordt er slechts door enkele respondenten met de begraafplaats omgegaan als een place, over het algemeen is de enige invulling die gegeven wordt aan de begraafplaats in de vorm van een grafmoment. De rol van een plaats om te herdenken is (veelal) statisch. Commodificatie komt in verschillende vormen naar voren op de
begraafplaatsen, zowel in de eerste aankoop van een grafmonument, als het behouden van de laatste rustplaats van een dierbare. Een onveranderd aspect is het ‘niet ruimen’ beleid dat geldt voor alle gemeentelijke begraafplaatsen op het eiland.
Veel respondenten zijn het erover eens dat de begraafplaatsen op Goeree-Overflakkee, of zelf in heel het land, gezien zouden moeten worden als cultureel erfgoed. Begraafplaatsen zijn een
afspiegeling van de bevolking, en de geschiedenis die hier terug te vinden is, moet volgens de respondenten beschermd worden. In hoe de respondenten spreken over de begraafplaatsen, hebben zij het echter eerder over musealisering dan over erfgoed. Er vind geen dynamische omgang met de begraafplaatsen plaats.
61
Conclusie: waarom begrafenispraktijken en begraafplaatsen op Goeree-Overflakkee geen cultureel erfgoed zijn
Een aspect dat in de definities van erfgoed altijd naar voren komt, is dat het erfgoed van waarde is voor een bepaalde groep, en de identiteit draagt van die groep (UNESCO 2003; 2017b). Ribbens (2002) voegt hier echter de beperking aan toe dat erfgoed alleen wordt overgedragen aan de afstammelingen van de eigen groep (Ribbens 2002: 31). In het geval van dit onderzoek zijn de inwoners van de gemeente Goeree-Overflakkee die ‘groep’; zij vormen de populatie van mijn onderzoek en zij voelen zich ‘eilanders’. Als het gaat om begrafenispraktijken komt er echter geen specifieke eilandidentiteit naar voren. Bepaalde eigenschappen die kenmerkend zijn voor de eilanders komen wel naar voren, zoals een behoudende kijk op het leven, maar dit soort eigenschappen zijn niet speciaal zichtbaar bij de begrafenispraktijken. Daarbij komt dat, wat betreft begrafenispraktijken, de duidelijkste invloed voortkomt vanuit de geloofsovertuiging. Het aanhangen van een bepaalde geloofsovertuiging bepaalt grotendeels welke begrafenispraktijken er zijn, hoe zij uitgevoerd worden, en hoe zij veranderen. Deze geloofsovertuigingen zijn echter niet beperkt tot het eiland, maar zijn (inter)nationaal, en ik heb in mijn onderzoek niet de indruk gekregen dat voor de inwoners van Goeree-Overflakkee begrafenispraktijken te relateren zijn aan een bepaalde eilandidentiteit, maar wel aan een veel bredere identiteit die niet stopt bij de eilandgrenzen. Bovenstaand idee van Ribbens over overdracht van erfgoed zou dan ook betekenen dat er op Goeree-Overflakkee eerder onderscheid bestaat aan de hand van geloofsovertuiging als het gaat om begrafenispraktijken, dan dat de
bevolking van Goeree-Overflakkee zich wat begrafenispraktijken betreft als groep zou onderscheiden van andere delen van het land. De stelling uit het beleidsplan van de gemeente dat materieel en immaterieel erfgoed de eilandidentiteit onderstrepen, gaat in het geval van begrafenispraktijken dan ook niet op, uitgaande van de beperking die Ribbens oplegt aan de brede definitie van erfgoed van onder andere UNESCO (2017b) en van het feit dat begrafenispraktijken niet eilandgebonden zijn. Net als in de rest van het land veranderen begrafenispraktijken op Goeree-Overflakkee, en dit lijkt niet gezien te worden als problematisch, wat het idee dat de begrafenispraktijken geen onderdeel zijn van de eilandidentiteit, versterkt.
Een ander aspect is dat erfgoed door de inwoners van de samenleving gezien moet worden als wezenlijk onderdeel van hun samenleving. In eerste instantie zou hier gedacht kunnen worden dat dit het geval is op Goeree-Overflakkee. Het merendeel van de respondenten heeft immers met respect en aandacht over de begraafplaatsen gesproken. Deze waarde aan de begraafplaatsen komt echter meer naar voren in woorden tijdens de interviews, dan dat hij blijkt uit de actieve betrokkenheid bij de begraafplaatsen. In het geval van de begraafplaatsen die momenteel in gebruik zijn, wordt aangegeven dat elk graf gemiddeld eens per jaar bezocht wordt. Hoewel dit een toename is ten opzichte van vroeger, toen graven na de begrafenis helemaal niet meer bezocht werden (in protestantse kringen), kan dit nog steeds niet gezien worden als een dynamische omgang met de begraafplaatsen. Brumann (2015) geeft aan dat veel mensen persoonlijke verbinding en toewijding voelen als het gaat om erfgoed, in het geval van Goeree-Overflakkee lijkt het er echter meer op dat slechts enkele individuen zo een persoonlijke band en toewijding tot de begraafplaatsen voelen. Dit neemt uiteraard niet weg dat er waarde wordt gehecht aan de plek, een ieder wil voor zijn of haar
62 dierbare immers een zo respectvol mogelijk afscheid en laatste rustplaats. Dit is echter overal van toepassing, en niet uitsluitend op Goeree-Overflakkee.
Afgaande op bovenstaande aspecten kan er een antwoord geformuleerd worden op de onderzoeksvraag ‘kunnen de begrafenispraktijken en begraafplaatsen in de dorpen Ouddorp, Stellendam, Oude-Tonge, en Ooltgensplaat op Goeree-Overflakkee gezien worden als (cultureel) erfgoed?’. Dit antwoord is, gegeven de gehanteerde definities, nee; de begrafenispraktijken en begraafplaatsen in genoemde dorpen kunnen niet gezien worden als erfgoed. Wat wel aan de hand van het onderzoek naar voren is gekomen, is het belang dat inwoners van Goeree-Overflakkee hechten aan begraafplaatsen. In het beleidsplan is als doel gesteld dat er bewustzijn gecreëerd moet worden van erfgoed, en dat inwoners het belang van erfgoed moeten ervaren. Veel mensen zien de begraafplaatsen als belangrijk onderdeel van een dorp, maar dan meer als monument. In het beleidsplan wordt cultuurhistorie genoemd als onderdeel van een gemeenschappelijke gevoel, en vanuit dat perspectief is er een belangrijke rol weggelegd voor monumenten. Door meerdere
respondenten is geschiedenis ook genoemd als reden van het belang van de begraafplaatsen. Vanuit dat perspectief van het beleidsplan vallen de begraafplaatsen op Goeree-Overflakkee wel onder erfgoed, maar dan wordt cultureel erfgoed identiek aan monumentenzorg en ontbreekt juist de betrokkenheid van de lokale bevolking als ‘stakeholder’ die zo kenmerkend voor erfgoed is.
Een van de belangrijkste houdingen tegenover erfgoed, zoals in het theoretisch kader ook besproken, is bezorgdheid rondom het behouden en beschermen van erfgoed. Belangstelling voor cultureel erfgoed zou zelfs onder andere voortkomen uit deze bezorgdheid (Ribbens 2002: 30; Grijzenhout 2007: 4). Ingaand op het belang van de begraafplaatsen aan de hand van de geschiedenis, heeft de bevolking echter vooral oog voor de eventuele monumentale status van enkele begraafplaatsen, te weten de begraafplaats aan de Emmastraat in Oude-Tonge en de oude begraafplaats in
Ooltgensplaat. Deze twee begraafplaatsen zijn statisch, er wordt door de bevolking niet meer actief meegedaan in de vormgeving van deze begraafplaatsen. Een monumentale status zou deze twee begraafplaatsen een beschermende status geven, maar de zorg voor het behoud komt dan geheel bij de gemeente te liggen – en dat is niet wat er in het erfgoedbeleid geambieerd wordt.
Naast bezorgdheid, noemt Grijzenhout (2007) ook verdediging als houding tegenover erfgoed (Grijzenhout 2007: 4). Het idee van verdediging kan gezien worden in combinatie met de term
islandness. De verdediging zou dan bestaan ten behoeve van de eilandidentiteit. Bij islandness wordt er immers uitgegaan van een hechting van de identiteit aan de plek, het eiland, en sterke percepties over het eigen eiland (Stratford 2008: 160-161; Falzon 2012: 1665; Cottrell 2017: 172). Zoals
bovenstaand aangegeven komen de begrafenispraktijken echter niet voort uit een eilandidentiteit. Wat betreft begrafenispraktijken kan het eiland dan ook niet gezien worden als afgesloten gebied, de scheiding van het water speelt, in tegenstelling tot de verwachting afgaande op het concept islandness, geen rol. Een houding van verdediging is in dit geval dan ook niet nodig.
De ideeën van de opdrachtgever, dat de begrafenispraktijken bijzonder zijn, en dat er verschil zit tussen de begrafenispraktijken in het oosten en het westen van het eiland, heb ik in mijn onderzoek
63 niet terug gevonden. De begrafenispraktijken zijn sterk gekoppeld aan religie en daardoor niet
verbonden aan (een deel van) het eiland. Daarnaast zijn er geen groepen die zich inspannen een bepaalde praktijk te behouden, dan wel een praktijk toe-eigenen. Elk gebied zal eigen
begrafenispraktijken hebben, en hierin onderscheiden de begrafenispraktijken op Goeree-Overflakkee zich niet van andere gebieden. Wat wel gezegd zou kunnen worden is dat bepaalde veranderingen in begrafenispraktijken op Goeree-Overflakkee later ingezet lijken te zijn (naar aanleiding van
opmerkingen van enkele respondenten en eigen observaties en ideeën) dan in andere delen van het land, waardoor de begrafenispraktijken in bepaalde mate verschillen van andere gebieden. Dit zou de begrafenispraktijken echter niet per se bijzonder maken, want de veranderingen die gaande zijn en al zijn geweest, lijken, aan de hand van de ideeën van respondenten als ook aan de hand van boeken over het gebied en het onderwerp, niet anders te zijn dan in andere delen van het land.
Aanbevelingen
Gezien de aanzet tot dit onderzoek, de vraag vanuit de gemeente, worden er ook een aantal praktische implicaties genoemd. Aanbevelingen die als leidraad gebruikt kunnen worden voor het vormen en aanpassen van beleid.
Zoals in bovenstaande conclusie genoemd zouden de begraafplaats aan de Emmastraat in Oude-Tonge en de oude begraafplaats in Ooltgensplaat gewaardeerd kunnen worden als monument. Ik zou dan ook aanraden om deze twee begraafplaats inderdaad tot monument te benoemen.
Momenteel heeft het toegangshek van de oude begraafplaats in Ooltgensplaat deze status al (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 2017). Door ook de begraafplaatsen zelf een monumentale status te verlenen kan er voorzien worden in de wens van de respondenten om de twee
begraafplaatsen te beschermen ten behoeve van het behoud van de historie. De zorg van de monumenten komt dan bij de gemeente te liggen, maar zoals momenteel al het geval is op de begraafplaats aan de Emmastraat in Oude-Tonge zijn er mogelijkheden om (een deel van) deze zorg over te dragen aan vrijwilligers, om te voldoen aan de wens die in het beleidsplan is aangegeven, dat er samenwerking gezocht wordt met de inwoners van Goeree-Overflakkee (Gemeente Goeree- Overflakkee 2016a: 4).
Zoals in de inleiding benoemd, staat er in de beleidsnotitie aangegeven dat er een eenduidig beleid moet komen voor de bescherming van cultureel erfgoed (Gemeente Goeree-Overflakkee 2017: 5). Hoewel de begraafplaatsen volgens mij niet gezien kunnen worden als cultureel erfgoed, zou het wel een goede stap zijn om een algemeen geldend beleid te schrijven voor het onderhoud, maar vooral ook voor het behoud van de gemeentelijke begraafplaatsen.
Momenteel bestaan er verschillen tussen de dorpen wat wel en niet behouden wordt op begraafplaatsen, en zoals in de beleidsnotitie aangegeven staat, zorgt dit er voor dat er historische zaken verloren gaan in sommige dorpen. Aangezien de respondenten voornamelijk het historische belang benoemd hebben, en dit onderzoek naar mijn idee gezien kan worden als bewijs dat de gemeente de begraafplaatsen ook als waardevol beschouwt, zou het spijtig zijn als er in bepaalde
64 dorpen zulke historische zaken verloren gaan, ook vanuit het idee dat in de toekomst mogelijk meer begraafplaatsen een monumentale status zouden kunnen krijgen.
Hoewel er geen sprake is van cultureel erfgoed, vanuit mijn antropologische perspectief, zou ik wel aanraden de begrafenispraktijk van de rouwstoet zo veel mogelijk te eerbiedigen en te faciliteren. De rouwstoet wordt gezien als belangrijk, en hoewel het niet in elk dorp en bij elke dienst mogelijk is om altijd een rouwstoet te hebben, wordt deze wel zo veel mogelijk nog gerealiseerd. Een manier voor de gemeente om dit te ondersteunen is het gedecentraliseerd houden van de begraafplaatsen.
Momenteel heeft elk dorp een eigen begraafplaats. Doordat elk dorp een eigen begraafplaats heeft, is het ook nog steeds realistisch om een rouwstoet te vormen. Indien dit niet het geval zou zijn, zou er mogelijk over provinciale wegen gelopen moeten worden, wat het in stand houden van de rouwstoet zou bemoeilijken. De mate waarin de rouwstoet als belangrijk wordt gezien, en ook nog toegepast wordt om respect te uitten, kan naar mijn idee immers gezien worden als iets om trots op te zijn.
Ik zie dus geen ‘erfgoed’ bij begraafplaatsen, maar ik adviseer wel om begraven zo veel mogelijk decentraal te houden, zodat de gemeente ruimte creëert waarbinnen erfgoed rondom begraafplaatsen mogelijkerwijs kan ontstaan.
65
Referenties
Baldachinno, G. (2004) The Coming of Age of Island Studies Tijdschrift voor economische en sociale geografie 95-3: 272-283.
Baldacchino, G. (2007) Fixed links and the engagement of islandness: reviewing the impact of
the Confederation Bridge The Canadian Geographer / Le Géographe canadien 51-3: 323–336.
Berg, P. van den (2007) ‘Erfgoed: de juridische herkomst van een metafoor’ in: F. Grijzenhout (eds.) Erfgoed: de geschiedenis van een begrip Amsterdam, Amsterdam University Press: 21-43.
Bernard, A. & J. Spencer (2012a) Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology London/New York: Routledge.
Bernard, A. & J. Spencer (2012b) ‘Rite of Passage’ in: A. Barnard & J. Spencer (red.) Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology London/New York, Routledge: 616-617.
Beyers, J. (2013) ‘Obituaries and Predictions: a Sociological Perspective on the Future of Religion’ Acta Theologica 33-1: 1-28.
Bloch, M. (2012) ‘Death’ in: A. Barnard & J. Spencer (red.) Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology London/New York, Routledge: 183-186.
Borowik, I. (2011) ‘The changing meanings of religion. Sociological theories of religion in the perspective of the last 100 years’ International Review of Sociology 21-1: 175-189.
Brumann, C. (2015) ‘Cultural Heritage’ in: J.D. Wright (eds.) International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences Amsterdam, Elsevier: 414-419.
Casey, E.S. (2012) ‘Place’ in: A. Barnard & J. Spencer (red.) Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology London/New York, Routledge: 540-542.
Coombe, R.J. (2009) The Expanding Purview of Cultural Properties and Their Politics Annual Review of Law and Social Science 5-1: 393-412.
Cottrell, J.R. (2017) Island community: identity formulation via acceptance through the environment in Saaremaa, Estonia Island Studies Journal 12-1: 169-186.
Davie, G. (2014) ‘New Approaches in the Sociology of Religion: A Western Perspective’ Social Compass 51-1: 73-84.
Drozda, R.M. (1995) ‘‘They Talked of the Land with Respect’: Interethnic Communication in the Documentation of Historical Places and Cemetery Sites’ in P. Morrow & W. Schneider (eds.) When Our Words Return: Writing, Hearing, and Remembering Oral Traditions from Alaska and the Yukon University Press of Colorado, Utah State University Press: 99-122.
Eerzamen, F. den (1966) Het eiland Goeree: geschiedenis, volksleven, taal Meppel: Drukkerij- Uitgeverij Neerlandia.
Erfgoedwet (2015, 9 december) http://wetten.overheid.nl/BWBR0037521/2017-09-01, geraadpleegd op 10-5-2018.
Evans, D. (2011) ‘Commodification’ in: D. Southerton (eds.) Encyclopedia of Consumer Culture Los Angeles/ London/ New Delhi/ Singapore/ Washington DC, Sage Publications: 212-214.
Falzon, M. (2012) Immigration, Rituals and Transitoriness in the Mediterranean Island of Malta Journal of Ethnic and Migration Studies 38-10: 1661-1680.
66 Geismar, H. (2015) ‘Anthropology and Heritage Regimes’ Annual Review of Anthropology 44- 1: 71–85.
Gemeente Goeree-Overflakkee (2012) Coalitieakkoord 2013-2018 https://www.goeree-
overflakkee.nl/portal/documenten-pdf_43769/, geraadpleegd op 11-6-2018.
Gemeente Goeree-Overflakkee (2016a) Beleidsplan Erfgoed en cultuur 2016-2020
https://www.goeree-overflakkee.nl/bestuur/beleidsdocumenten_43751/item/beleidsplan-erfgoed-en-
cultuur-2016-2020_115735.html, geraadpleegd op 11-6-2018.
Gemeente Goeree-Overflakkee (2016b) Nota zondagsrust https://www.goeree-
overflakkee.nl/bestuur/beleidsdocumenten_43751/item/beleidsnota-zondagsrust_101080.html,
geraadpleegd op 25-4-2018.
Gemeente Goeree-Overflakkee (2017) Beleidsnotitie Ontwikkeling Erfgoedbeleid Goeree- Overflakkee 2018-2020 https://www.goeree-
overflakkee.nl/document.php?m=46&fileid=175903&f=8c7eb46f47ac09aac9ca0b2d5d076da6&attach
ment=0&c=164191, geraadpleegd op 11-6-2018.
Gemeente Goeree-Overflakkee (2018a) Coalitieakkoord 2018-2022 https://www.goeree-
overflakkee.nl/bestuur/coalitieakkoord_44003/, geraadpleegd op 15-6-2018.
Gemeente Goeree-Overflakkee (2018b) Bevolkingsaantallen https://www.goeree- overflakkee.nl/over-goeree-overflakkee/bevolkingsstatistieken_44043/item/bevolkingsaantallen
_5375.html, geraadpleegd op 20-4-2018.
Gemeente Goeree-Overflakkee (2018c) Uitslagen - Gemeenteraadsverkiezingen 21 maart
2018 https://www.goeree-overflakkee.nl/verkiezingen/uitslagen_46289/, geraadpleegd op 20-4-2018.
Grijzenhout, F. (2007) ‘Inleiding’ in: F. Grijzenhout (eds.) Erfgoed: de geschiedenis van een begrip Amsterdam, Amsterdam University Press: 1-20.
Heerschap, P. (2015) ‘Een nieuwe burgemeester voor Ouddorp, hou zee!’ De Ouwe Waerelt 15-44: 2-7.
Hicks, S.C. (2007) ‘Commodification’ in: D.S. Clark (eds.) Encyclopedia of Law and Society: American and Global Perspectives Los Angeles/ London/ New Delhi/ Singapore/ Washington DC, Sage Publications: 210-211.
Hiller, H.H. & L. DiLuzio (2004) ‘The interviewee and the research interview: analysing a neglected dimension in research’ The Canadian Review of Sociology and Anthropology, 41-1: 1-26.
Hoogers, R. (2013) Wat is de Bible Belt? https://mens-en-
samenleving.infonu.nl/religie/117285-wat-is-de-bible-belt.html, geraadpleegd op 30-4-2018.
Janson, M. (2011) ‘Living Islam through death: demarcating Muslim identity in a rural Serahuli community in the Gambia’ The Journal of the Royal Anthropological Institute 17-1: 100-115.
Kaufman, S.R. & L.N. Morgan (2005) ‘The Anthropology of the Beginnings and Ends of Life’ Annual Review of Anthropology 34-1: 317-341.
Klok-van den Blink, G.A. (2002) Leven en werken op de Zuid-Hollandse Eilanden Oostvoorne: De Klokkestoel.
Kok, H.L. (2005) Thanatos: de geschiedenis van de laatste eer Heeswijk-Dinther: Berne boekenmakerij.
67 Kuipers, M. (2011) ‘Een kunstwerk om te gedenken’ in: R. Brouwer & P. Hensen (eds.) Over 25 jaar: de toekomst van de funeraire cultuur Leiden, Terebinth, stichting voor funerair erfgoed: 143- 145.
Madden, R. (2010) Being Ethnographic: A Guide to the Theory and Practice of Ethnography Los Angeles/ London/ New Delhi/ Singapore/ Washington DC: Sage Publications.
McLean, B. (2015) ‘Everything Returns to Place’ in: S. Frangos (eds.) Timothy Cook: Dancing with the Moon Perth, UWA Publishing: 61-77.
Mezzana, D., A. Lorenz & I. Kelman (2012) Islands and Islandness in Rock Music Lyrics Island Studies Journal 7-1: 69-98.
Midwoud, W. van (2011) ‘Begraven vandaag en morgen’ in: R. Brouwer & P. Hensen (eds.) Over 25 jaar: de toekomst van de funeraire cultuur Leiden, Terebinth, stichting voor funerair erfgoed: 73-75.
Mitchell, J.P. (2012) ‘Ritual’ in: A. Barnard & J. Spencer (red.) Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology London/New York, Routledge: 617-620.
Ribbens, K. (2002) Een eigentijds verleden: Alledaagse historische cultuur in Nederland, 1945-2000 Hilversum, Verloren.
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (2017) Monumentnummer: 31699
https://cultureelerfgoed.nl/monumenten/31699, geraadpleegd op 9-5-2018.
RTL (2016) Hervormde kerk populairste geloof in Goeree-Overflakkee
http://www.rtlnieuws.nl/buurtfacts/opmerkelijk!/geloof/zuid-holland/goeree-overflakkee///religie-Goeree-
Overflakkee, geraadpleegd op 9-11-2017.
Stratford, E. (2008) Islandness and struggles over development: A Tasmanian case study Political Geography 27-2: 160-175.
Sullivan, L. E. (2009) The SAGE Glossary of the Social and Behavioral Sciences London: SAGE Publications, Inc.
Terlouw, K. (2016) Territorial changes and changing identities: how spatial identities are used in the up-scaling of local government in the Netherlands Local Government Studies 42-6: 938-957.
UNESCO (2003) Text of the Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural
Heritage https://ich.unesco.org/en/convention#art2, geraadpleegd op 8-2-2018.
UNESCO (2017a) De verschillende Unesco-lijsten in het kort https://www.unesco.nl/artikel/de-
verschillende-unesco-lijsten-het-kort, geraadpleegd op 13-12-2017.
UNESCO (2017b) Tangible Cultural Heritage
http://www.unesco.org/new/en/cairo/culture/tangible-cultural-heritage/, geraadpleegd op 8-2-2018.
Vallee, F.G. (1955) ‘Burial and Mourning Customs in a Hebridean Community’ The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 85-1/2: 119-130.
Velde, P. van de (1979) ‘The Social Anthropology of a Neolithic Cemetery in the Netherlands