Inleiding
In dit hoofdstuk zal de rol van de begraafplaats beschreven worden. Voor een beter begrip van de omgeving, worden eerst de begraafplaatsen in Ouddorp, Stellendam, Oude-Tonge, en
Ooltgensplaat beschreven. Hierna worden de ideeën van de respondenten over de rol en indeling van vroeger en nu besproken, ook komt het wel of niet ruimen van begraafplaatsen aan bod. Hierna worden de ideeën bekeken aan de hand van veranderingen en verschillen tussen vroeger en nu en tussen de verschillende begraafplaatsen. Vervolgens wordt de literatuur uit het theoretisch kader gerelateerd aan de besproken data. Afsluitend volgt er een conclusie.
Ouddorp heeft momenteel maar één begraafplaats, te vinden aan de Dorpsweg. Aangezien die begraafplaats bijna vol is, zijn er plannen voor de aanleg van een nieuwe begraafplaats in de maak. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de begraafplaats aan de Dorpsweg al een keer gedeeltelijk geruimd, omdat de toenmalige (NSB-)burgemeester de begraafplaats wilde herindelen (en dit ook heeft gedaan). De begraafplaats was vol, en er moest ruimte komen voor nieuwe graven vond de toenmalige burgemeester (Heerschap 2015: 4).38 De begraafplaats aan de Dorpsweg is niet de enige
plek in Ouddorp waar mensen begraven liggen. Vroeger was er namelijk een kerkhof rond de kerk in het dorpscentrum. Hier liggen nog steeds mensen begraven, dit is alleen niet zichtbaar, aangezien er op het kerkhof geen grafmonumenten staan.
De begraafplaats in Stellendam, gelegen aan de Voorstraat, is inmiddels al zo vol dat er al een nieuwe begraafplaats aangelegd is. De nieuwe begraafplaats is echter nog niet in gebruik, dit zal pas gebeuren als de huidige begraafplaats volledig vol is.
Van de dorpen in dit onderzoek heeft Oude-Tonge de meeste begraafplaatsen, namelijk vier. Allereerst is er de oude begraafplaats aan de Emmastraat. Deze begraafplaats is begin 19e eeuw in
gebruik genomen toen er veel mensen overleden door een epidemie. Niet veel later werd het
38 De herindeling was niet om specifiek Joodse graven te ruimen, aangezien Joodse mensen vanuit hun geloof op een aparte
38 verboden om in de kerk te begraven, waarna voortaan iedereen op de begraafplaats begraven werd. In 1977 is er voor het laatst iemand begraven aan de Emmastraat. Plannen om deze begraafplaats te ruimen en het gebied te gebruiken voor andere doeleinden zijn niet meer aan de orde na een
procedurefout. De gemeente heeft uiteindelijk, in samenspraak met enkele inwoners uit Oude-Tonge, besloten de begraafplaats te behouden en op te knappen. Het onderhoud werd door de gemeente in handen gegeven van derden. Na de begraafplaats aan de Emmastraat, is in 1952 de algemene begraafplaats aan de Langeweg in gebruik genomen. Deze begraafplaats is inmiddels zelfs al uitgebreid. De graven op dit nieuwe deel zijn vanaf de eeuwwisseling van de 20e naar de 21e eeuw.
Ten derde is er een katholieke begraafplaats in Oude-Tonge. Deze begraafplaats is in particulier bezit, van de katholieke kerk op Goeree-Overflakkee, en valt dus niet onder het beheer van de gemeente. In het midden van deze begraafplaats staat een groot kruis. Als laatste is er een speciale begraafplaats voor de Watersnoodramp van 1953. Hier liggen de slachtoffers van de ramp begraven. Eens per jaar wordt hier de herdenking gehouden. Een opvallend detail van deze begraafplaats is dat de
grafmonumenten niet per definitie bij de juiste personen liggen. De hoofdzaak was toentertijd immers om alle slachtoffers te begraven, pas later zijn er grafmonumenten geplaats, maar toen was het niet altijd meer duidelijk wie waar lag.
Ooltgensplaat heeft, net als Oude-Tonge, ook een oude begraafplaats die niet meer in gebruik is. Deze begraafplaats bevindt zichrond de Hervormde Kerk aan de Voorstraat. Hoewel deze
begraafplaats al langere periode niet meer in gebruik was, konden er nog wel bijzettingen gedaan worden indien een graf al eerder aangekocht was. In 2017 is nog zo een bijzetting gedaan. De algemene begraafplaats aan de Dorpsdijk is al sinds halverwege de jaren vijftig van de vorige eeuw in gebruik. In de jaren tachtig is deze begraafplaats uitgebreid.
De begraafplaats is een plaats, in de zin van een ruimte die door verschillende mensen op verschillende manieren ingevuld is. In dit hoofdstuk zal de rol van de begraafplaats zowel vroeger als vandaag de dag besproken worden. Hierbij komt de invulling van de publieke ruimte, zoals de gemeente de begraafplaatsen ziet, aan de orde, maar ook welke waarde en betekenis de
begraafplaats voor mensen heeft. In de analyse van dit hoofdstuk zal er teruggekoppeld worden naar de in het theoretisch kader besproken discussie rondom place en space.
De rol en indeling van de begraafplaats vroeger
De rol van de begraafplaats binnen de samenleving was vroeger beperkt. Vroeger was een algemene instelling dat je niets bij de doden, en dus op de begraafplaats, te zoeken had. Tijdens de begrafenis zelf was het belangrijk dat de nabestaanden de kist met daarin de overledene ook daadwerkelijk de grond in konden zien zakken. Na de begrafenis kwam je in principe niet meer terug op de begraafplaats. Dit betekende dat vrouwen en kinderen eigenlijk nooit op de begraafplaats kwamen, aangezien zij niet aanwezig waren bij de begrafenis. Een uitzondering is hier de katholieke begraafplaats. Ondanks de genoemde algemene instelling, werd naar deze begraafplaats nog wel terug gegaan, namelijk tijdens Allerzielen.3940
39 Voor meer informatie, zie ‘Veranderingen en verschillen’ verderop in dit hoofdstuk. 40 Onder andere genoemd door Giel van de Ven.
39 Bijna ‘leeg’ veld op begraafplaats te Stellendam. Waarschijnlijk was dit deel bedoelt voor de armere mensen.
Bron: auteur
Graven uit de jaren zestig van de vorige eeuw op de begraafplaats in Stellendam Bron: auteur
40 Dat de begraafplaats een minimale rol hadvoor mensen is ook te zien in het feit dat er vroeger, ongeveer tot en met de jaren zestig van de vorige eeuw, weinig grafmonumenten stonden. Belangrijk hierbij is echter wel dat dit ook een financiële kwestie kon zijn. Vaak hadden mensen, uit de lagere klassen, geen geld om een grafmonument te plaatsen, er stond dan hooguit een houten paaltje die de locatie van het graf markeerde. Op de begraafplaats in Ouddorp zijn nog enkele van zulke houten paaltjes terug te vinden. Een grafmonument bestaande uit een staande steen was voor de iets rijkeren, een groter grafmonument voor de rijken. Dit is te zien in het feit dat er vroeger zerken41
gebruikt werden als (onderdeel van het) grafmonument voor de rijken. Deze zerk werd veelal gebruikt om een grafkelder af te sluiten, de grafkelder was duurste manier om begraven te worden. Ook zou de zerk gebruikt zijn om een kerkvloer na te bootsen.42 Voor het, bij de wet, in 1829 verboden werd43 was
het namelijk gebruikelijk dat de notabelen en welgestelden in de kerk begraven werden, dit gaf immers status weer vanuit het feit dat je genoeg geld had om in de kerk begraven te worden. Toen begraven in de kerk verboden werd, zijn notabelen en welgestelden status weer gaan geven door
grafmonumenten groot en imposant te maken. Veel grafmonumenten bestonden uit zerken met daaromheen een omheining van stenen paaltjes die verbonden werden met een grafketting, een metalen schakelketting, daartussen, of uit grafmonumenten met een omlijsting44 en een gelijke
omheining zoals bij de zerken. Op veel grafmonumenten van vroeger staat een palmtak afgebeeld. Een palm staat symbool voor overwinning, vrede, en wederopstanding (Vos 2016: 44). Dit komt op grafmonumenten van tot eind jaren negentig van de vorige eeuw veel voor. Op de katholieke begraafplaats in Oude-Tonge komt deze afbeelding relatief weinig voor.
In Ouddorp zou het nog aan de orde zijn geweest dat er, toen de notabelen en welgestelden nog in de kerk begraven werden, ook op het kerkhof een bepaalde vorm van onderscheid te zien was. Zo zouden de ‘gewone’ mensen aan de zuidkant van de kerk begraven worden, en de doodgeborenen en vreemdelingen (onder wie mensen die aangespoeld waren) aan de noordkant van de kerk. Dit onderscheid werd gemaakt omdat de twee laatstgenoemden of niet gedoopt waren, of dat het niet bekend was of ze gedoopt waren. Dit onderscheid laat zien dat er een bepaalde waarde werd gehecht aan de plaats van begraven, een waarde toegekend vanuit het geloof. Voor de andere
begraafplaatsen is niet bekend of hier hetzelfde gold.
Eén van de respondenten uit Ouddorp heeft aangegeven dat er vroeger, dit was naar
verwachting in de jaren vijftig van de vorige eeuw, objecten op graven lagen met daarin (nep)bloemen. De naam van deze objecten zijn niet duidelijk, maar zouden de door een andere respondent
benoemde graftrommels45 kunnen zijn. De betreffende respondent uit Ouddorp herkende deze term
echter niet.
41 Een zerk is een liggende grafsteen, die het graf af-/bedekt. 42 Zoals door twee respondenten aan mij verteld.
43 Ondanks het verbod werd dit besluit nog niet altijd nageleefd, of werden er omwegen gezocht. Met de Begrafeniswet wordt
het geheel in de wet geregeld, en is begraven in de kerk in 1869 officieel verboden (Vos 2016: 61; Kok 2005: 320).
44 Met omlijsting wordt hier bedoeld: de rand en eventuele plaat die op de grond voor een staand grafmonument ligt.
Verschillende steenhouwers gebruiken hier verschillende benamingen voor.
45 Ronde of ovale ‘trommels’ met een glazen bovenkant. Hier konden nabestaanden attributen, zoals nepbloemen, armbandjes,
41 Oude grafzerken die een kerkvloer nabootsen (oude begraafplaats Oude-Tonge)
42 Graf met (kapotte) omheining en omlijsting (oude begraafplaats Ooltgensplaat)
43 Ook was het, in ieder geval in Ooltgensplaat, zo dat iedereen richting het oosten begraven werd. Dit zou zijn geweest in verband met de wederopstanding. Op de katholieke begraafplaats in Oude-Tonge was het zo dat iedereen richting het kruis op de begraafplaats begraven werd.
De rol en indeling van de begraafplaats nu
Vandaag de dag is de algemene instelling over (het bezoeken van) begraafplaatsen aan het veranderen. Zes respondenten geven aan dat het vandaag de dag per persoon verschilt of hij of zij bepaalde waarde aan een begraafplaats hecht, en of en hoe vaak iemand de begraafplaats bezoekt. Sommige mensen gaan elke week, sommige mensen gaan eens per jaar. Eén van de respondenten noemde dat zijn moeder vroeger nooit naar de begraafplaats ging om het graf van haar vader te bezoeken, maar dat zij wel het graf van haar man bezoekt. Die veranderde maatschappij zou de reden zijn van dit verschil. Alle gesproken katholieke respondenten hebben specifiek benoemd dat de begraafplaats een plek van herdenken en gedenken is, en daarom veel waarde heeft. De periode voor het aanhouden van een graf wordt op de katholieke begraafplaats in Oude-Tonge dan ook relatief vaak verlengd. Daarnaast geven vijf respondenten aan dat steeds meer mensen begraafplaatsen bezoeken. Maar er zijn ook nog steeds mensen voor wie de begraafplaats geen rol speelt. ‘[D]ie mensen zijn toch al in gedachten’ (Anoniem, 15-1-2018), is in dit geval een argument dat ik vaak gehoord heb. Twee respondenten met die mening willen later zelf geen grafmonument op hun graf.
De rol van de begraafplaats tijdens de begrafenis is groter geworden. De traditie van de kist te laten zaken is nog steeds aan de orde. In veel gevallen is het nog steeds zo dat de kist in het bijzijn van de nabestaanden het graf in zakt. Of de kist tot op de bodem zakt, of dat deze slechts tot onder het maaiveld (grasniveau) zakt, is afhankelijk van de wensen van de familie. Daarnaast wordt er tegenwoordig eigenlijk altijd nog gesproken op de begraafplaats. Tijdens begrafenissen vanuit de strengere protestantse kerken vindt bij het graf vaak een dankwoord door de familie plaats, waarin o.a. de dominee en eventueel verzorgend personeel bedankt worden. Na het dankwoord vertrekt de rouwstoet naar de locatie waar koffie wordt geschonken. Vanuit de katholieke kerk bestaan er andere begrafenispraktijken op de begraafplaats. De dienst wordt afgesloten op de begraafplaats. Dit
afsluiten gebeurt veelal bij het kruis dat op de begraafplaats staat. Hier wordt nog het Onze Vader of een Wees Gegroet gebeden, het graf wordt gezegend met wijwater, en de kist bekruist, waarna er een schepje aarde op de kist gestrooid, als symbool voor het lichaam dat weer zal vergaan tot stof.46 Vaak
wordt hierna nog afgesloten met een Wees Gegroet voor eeuwige rust en verlichting door het eeuwige licht, waarna de aanwezigen uitgenodigd worden om afscheid te nemen van de overledene en daarna te vertrekken richting de locatie waar koffie wordt geschonken, en eventueel nog gecondoleerd kan worden.
Naast de rol van de begraafplaats tijdens de begrafenis, is er over het algemeen meer aandacht gekomen voor de invulling van de begraafplaats. Bijna elk graf heeft tegenwoordig een grafmonument. Veelal een steen, een enkele keer een grafmonument van een ander soort materiaal, zoals glas of hout. Een opvallend, fysiek, verschil is het feit dat er tegenwoordig verschillende soorten
46 Waarschijnlijk is dit gebruik ontstaan nadat het na de Reformatie verboden werd om begraafplaatsen te wijden (Vos 2016:
44 Kruis op de katholieke begraafplaats te Oude-Tonge
45 steen, verschillende soorten materiaal zelfs, gebruikt worden, en dat de vormgeving van deze stenen anders is. De één vindt dat de nieuwe begraafplaatsen uniformer zijn dan de oude begraafplaatsen, de ander vindt juist dat ze grotere diversiteit kennen. Iedereen lijkt het echter eens te zijn dat een begraafplaats er netjes en verzorgd uit moet zien.
Vandaag de dag zijn de grafmonumenten op de begraafplaatsen in Ouddorp, Stellendam, Oude-Tonge, en Ooltgensplaat zonder veel aankleding47 en in standaard vormen. Weinigen wijken af
van de rechthoekige basis die in het overgrote deel van de grafmonumenten terug te zien is. Ondanks deze standaard vorm, hebben een aantal respondenten wel het idee dat de grafmonumenten
persoonlijker zijn geworden.48 Dit persoonlijke komt tot uiting in afbeeldingen die mensen op
grafmonumenten plaatsen (al zijn dit er weinig), of accessoires in de vorm van lantaarntjes (kaarsen) of potjes met plantjes. Wel staat er, zo geven enkele respondenten aan en zo heb ik zelf ook gezien, relatief vaak een Bijbeltekst of psalm op het grafmonument. Als het om een jonger persoon gaat, zijn grafmonumenten vaak persoonlijker. Voor kindergraven is dit al langer aan de orde, dat de
grafmonumenten minder rechthoekig zijn, of een extra aankleding kennen in de vorm van bijvoorbeeld een knuffelbeertje (dan wel als afbeelding of als daadwerkelijk knuffeltje bij het grafmonument). Op de katholieke begraafplaats in Oude-Tonge staat op veel grafmonumenten wel een afbeelding, namelijk een kruis, maar is een Bijbeltekst op het grafmonument minder gebruikelijk.Ook is het op die katholieke begraafplaats, in vergelijking met de algemene begraafplaatsen, gebruikelijker dat er accessoires bij het graf staan. Het algehele gebruik van accessoires, dus de katholieke
begraafplaats(en) meegeteld, bij graven op Goeree-Overflakkee zou echter vele malen minder zijn dan buiten het eiland, als ook zouden grafmonumenten buiten het eiland veel kleurrijker zijn.49 Het
sobere blijft ook tegenwoordig nog een grote rol spelen.
De steenhouwer met wie ik heb gesproken heeft verschillende redenen genoemd die mee kunnen spelen in de keuze voor het wel of niet nemen van een omlijsting als onderdeel van het grafmonument. Ten eerste zou de keuze gedeeltelijk afhangen van de rest van de rij waar het
grafmonument onderdeel van is. Hebben veel graven in de rij een omlijsting, dan wordt er eerder voor een omlijsting gekozen, want anders valt het grafmonument weg tussen de rest. Hebben weinig graven in de rij een omlijsting, dan niet, om te voorkomen dat het graf te veel op zou vallen. Ook zou, zo geeft de steenhouwer aan, de keuze gebaseerd zijn op het idee dat er dan minder snel iemand op het graf zal gaan staan – tijdens begrafenissen is het meestal immers vrij druk rondom een graf, waardoor er weleens (per ongeluk) op andere graven gestaan wordt. Ditzelfde idee geldt voor de elektrische grasmaaier, als er een omlijsting omheen ligt, dan hoeft er geen grasmaaier over het graf heen (lege delen tussen grafmonumenten worden veelal opgevuld met gras). De grasmaaier laat namelijk bandensporen achter, zeker met nat weer, wat een vervelend aanblik kan zijn. Het idee dat voorgaande voort zou komen uit sacrale of seculiere motieven is door de steenhouwer niet genoemd,
47 Met deze term wordt alles op en rondom het grafmonument bedoeld buiten de steen zelf (het materiaal op zich) en de namen
en data op een grafmonument. Er wordt niet gesuggereerd dat dit soort aankleding gezien wordt als versiering.
48 Drie respondenten hebben dit specifiek benoemd. Dit is naast de respondenten die over het algemeen hebben aangegeven
dat begrafenispraktijken persoonlijker zijn geworden.
46 het leek te gaan om het universele idee dat mensen het geen fijn gevoel vinden dat er iemand ‘op’ jouw dierbare staat of over diens graf loopt. Interessant werd het echter toen ik er achter kwam dat er op de Begraafplaats Holy in Vlaardingen, regio Rotterdam, niet toegestaan is om een omlijsting te plaatsen.50 De reden hiervoor is ruimtegebrek. De stoeptegels die als paden tussen de graven dienen,
liggen zelfs al boven het uiteinde van kisten, wat betekent dat je eigenlijk standaard ‘over iemand heen loopt’. Tijdens de begrafenis staan er ook overal mensen om het betreffende graf heen, dus op andere graven, en dit wordt gezien als onvermijdelijk. Dit vond ik opvallend, aangezien mij op Goeree- Overflakkee duidelijk is gemaakt dat dit absoluut niet geaccepteerd wordt. Staan er wel mensen op graven, dan zal de begrafenisondernemer je vragen een stap opzij te doen. Zoals aangegeven kan dit ook een belangrijke motivatie zijn voor mensen om juist wel voor een omlijsting te kiezen, voorkomen dat er iemand op het graf zal gaan staan, dit gebeurt immers minder snel als er een grafmonument op het graf ligt.
Naast de persoonlijke waarde die een begraafplaats kan hebben voor iemand, is er ook genoemd dat begraafplaatsen, de grafmonumenten die er staan, onderdeel zijn van de samenleving, en dat ze een afspiegeling geven van de mensen die er wonen. Hierdoor wordt een begraafplaats op twee manieren een place. Op het idee van de begraafplaats als place, zal later in dit hoofdstuk ingegaan worden, op het idee van de begraafplaatse als onderdeel van de samenleving en als afspiegeling van een dorp, zal op ingegaan worden in het volgende hoofdstuk, ‘cultureel erfgoed’.
Een ‘tutini’ grafmonument
Officiële regels zijn er, buiten de maximale afmetingen, niet veel voor hoe een grafmonument vormgegeven moet zijn. Een regel is op Goeree-Overflakkee wel dat het grafmonument niet
‘aanstootgevend’ mag zijn. Toen er een ‘afwijkend’ grafmonument werd geplaatst op de begraafplaats van Ouddorp, is er dan ook ophef ontstaan. Het grafmonument is vooraf niet weggehaald,
waarschijnlijk omdat het door de gemeente niet als aanstootgevend werd gezien. Toen er ophef ontstond is het wel weg gehaald.