3. Het Russische milieubeleid en innovatie
In dit derde hoofdstuk zal de focus liggen op het eerste deel van de Porter-hypothese. Er zal worden onderzocht in hoeverre de hypothese van toepassing is op de ontwikkeling van het milieubeleid van Rusland vanaf 2003. Porter stelt namelijk dat een streng milieubeleid positieve gevolgen kan hebben voor het concurrentievermogen van een land door middel van innovatie.102 In dit deel van het onderzoek zal geanalyseerd worden in hoeverre er sinds 2003 sprake is van meer innovatie. Hiervoor zal gebruik gemaakt worden van twee bronnen, waarbij de relatie tussen een strenger milieubeleid en het daaraan gerelateerde aantal patentaanvragen centraal zal staan. De eerste manier waarop dit gemeten zal worden, is met behulp van de zogenaamde Simple Patent
Count Methode. Daarnaast zal gebruik gemaakt worden van gegevens uit de Global Innovation Index en rapporten van The Economist. Beide bronnen meten innovatie wereldwijd, alleen
verschilt de manier waarop zij dit doen. Ten slotte zal aan het einde van het hoofdstuk een korte terugkoppeling worden gemaakt naar de gevonden resultaten en zullen mogelijke achterliggende oorzaken en verklaringen nader worden toegelicht.
De Simple Patent Count Methode
Zoals in het eerste hoofdstuk al uiteen is gezet, zal bij de Simple Patent Count Methode als maat voor innovatie het aantal Russische patenten worden genomen dat betrekking heeft op het milieubeleid. Het tellen van het aantal patenten is een goede methode om inzicht te krijgen in de technologische ontwikkeling van een land. Bij de Simple Patent Count Methode wordt het aantal patenten geteld dat is toegekend in een bepaalde periode. De telling kan plaatsvinden op verschillende aggregatieniveaus, bijvoorbeeld per klasse of per land.103 In deze paragraaf zal gekeken worden naar het aantal patenten dat in de afgelopen jaren in de voor dit onderzoek relevante sectoren is aangevraagd. Met relevante sectoren worden in dit geval, met betrekking tot het toetsen van het Russische energiebeleid aan de Porter-hypothese, de sectoren chemie en metallurgie, infrastructuur en mijnbouw, werktuigbouwkunde en elektriciteit bedoeld. Voor specifiek deze sectoren is gekozen omdat ze allen, zij het op uiteenlopende manieren en in verschillende delen van het productieproces, een belangrijke link hebben met de energiesector.
Om inzicht te krijgen in de ontwikkelingen op het gebied van patentaanvragen, wordt gebruik gemaakt van de International Patent Classification (IPC), opgesteld door de World
Intellectual Property Organization (WIPO). Met het IPC, dat in 1971 werd vastgelegd in de
102 Porter, M.E., ‘America’s Green Strategy’, Scientific American 264 (1991) 4, 168-175.
103 C. Withagen en M. Betsema, ‘Profijt van het mestbeleid?’, Kwartaalschrift Economie,
<http://74.125.77.132/search?q=cache:Dpqqx8iQrbIJ:www.kwartaalschrifteconomie.be/download.aspx%3F
c%3D.KWARTAALTIJDSCHRIFT%26n%3D49193%26ct%3D48897%26e%3D117528+porter+hypothese+m
31 zogenaamde Strasbourg Agreement104, kwam een hiërarchisch systeem van classificering van patenten op verschillende technologische gebieden tot stand.105 Bijzonder aan dit systeem is het feit dat de classificering onafhankelijk is van de taal die gebruikt wordt, het maakt gebruikt van universele symbolen. Zo wordt het totaal aantal patenten dat is aangevraagd, onderverdeeld in verschillende sectoren, waarbij elke sector uiteindelijk met een letter wordt aangegeven. Bij elk land vindt deze classificering op dezelfde manier plaats. Hierdoor kunnen statistieken van verschillende landen op eenvoudige wijze met elkaar vergeleken worden.106
Voor dit onderzoek zal gekeken worden naar de ontwikkeling van het aantal Russische patentaanvragen in de sectoren C (chemie en metallurgie), E (infrastructuur en mijnbouw), F (werktuigbouwkunde, verlichting en verwarming) en H (elektriciteit).107 Zoals eerder in deze scriptie al is aangegeven, is specifiek voor deze sectoren gekozen vanwege de belangrijke rol die zij vervullen in de energiesector. Hierbij moet worden opgemerkt dat de IPC-classificatie pas vanaf 2004 is toegepast op de statistische gegevens van Rusland.108 Met betrekking tot de onderzoeksvraag zou het eigenlijk nodig zijn ook over de gegevens van de jaren hiervoor te beschikken. Echter, deze zijn niet geclassificeerd volgens de IPC-methode, wat het vrijwel onmogelijk maakt deze gegevens te vergelijken met die van na 2004. Daarom is besloten te kijken naar de ontwikkeling van het aantal patentaanvragen van 2004 tot en met 2008, het jaar van de meest recente publicatie. Onderstaande tabel, afkomstig uit het jaarrapport van het Russisch Ministerie voor Intellectueel Eigendom uit 2009, toont zowel het totaal aantal patentaanvragen als het aantal per sector. Het gaat in deze tabel om het aantal patenten dat in Rusland is aangevraagd door personen met de Russische nationaliteit.109
INVENTIONS: Dynamics of Granting the Russian Federation Patents According to IPC Sections
UPC Section 2004 2005 2006 2007 2008
A 6190 6703 6738 6360 6788
B 3729 3669 3897 3584 3225
104
Overeenkomst van Straatsburg, betreffende de internationale classificatie van octrooien, opgemaakt te Straatsburg op 24 maart 1971.
105 ‘International Patent Classiciation’, World Intellectual Property Organization, < http://www.wipo.int/classifications/ipc/en/> (2009, geraadpleegd op 1 december 2009).
106 ‘About the IPC’, World Intellectual Property Organization, < http://www.wipo.int/classifications/ipc/en/> (2009, geraadpleegd op 1 december 2009).
107 Ibidem.
108 ‘International Patent Classiciation’, World Intellectual Property Organization,
< http://www.wipo.int/classifications/ipc/en/> (2009, geraadpleegd op 1 december 2009).
109
‘Inventions: dynamics of granting the Russian Federation patents according to IPC sections’, Russian Federal Service for Intellectual Property, Patents and Trademarks,
< http://www1.fips.ru/wps/wcm/connect/content_en/en/about_rospatent/reports/reports_2008_a#5> (2009, geraadpleegd op 1 december 2009).
32 C 4051 3645 3557 3702 3915 D 216 216 183 221 116 E 1656 1659 1626 1536 1387 F 2785 2634 2706 2679 2402 G 2825 3068 2911 3048 2806 H 1739 1796 1681 1898 1621 Total 23191 23390 23299 23028 22260
Figuur 5. Patenten aangevraagd in de Russische Federatie van 2004-2008.110
Uit de tabel wordt duidelijk dat het aantal patenten dat betrekking heeft op chemie en metallurgie (sector C) vanaf 2004 is gedaald met 3,4%, van 4051 aanvragen in 2004 tot 3915 in 2008. In sector E, dat patenten over onder andere mijnbouw en infrastructuur betreft, is ook een daling zichtbaar. Zo werden er in 2004 nog 1656 patenten aangevraagd, terwijl dit er in 2008 slechts 1387 waren. Met 16,2% is de daling in deze sector sterker dan in sector C. Daarnaast is ook het aantal patentaanvragen met betrekking tot onder meer werktuigbouwkunde (sector F) sterk gedaald. Met 2785 aanvragen in 2004 en slechts 2402 in 2008, gaat het hier om een daling van 13,8%. Wanneer gekeken wordt naar sector H, blijkt dat ook hier een daling heeft plaatsgevonden, in dit geval van 6,8%. Ten slotte wordt uit de tabel ook duidelijk dat het totale aantal Russische patentaanvragen is verminderd, van 23191 in 2004 tot 22260 in 2008. Het gaat hier om een daling van ruim 4%.111
Hierbij moet worden opgemerkt dat dit een absolute daling is, het zegt louter iets over de binnenlandse situatie op het gebied van patentaanvragen. Wanneer bijvoorbeeld gekeken wordt naar Japan en de VS, twee landen die over het algemeen hoog scoren op het gebied van innovatie, komen sterke onderlinge verschillen naar voren. Zo werden er in Japan in 2004 nog 423.081 patenten aangevraagd en waren dit er in 2008 nog maar 391.002, een daling van ruim 32%.112 De VS liet echter een sterke stijging van het aantal aanvragen zien, deze steeg tussen 2004 en 2008 met 22,2%, van 189.536 tot 231.588.113 Deze daling danwel stijging van het aantal patentaanvragen kan uiteenlopende oorzaken hebben; zo spelen factoren als nationaal beleid en regionale ontwikkelingen hierbij een belangrijke rol. Deze zaken maken het vergelijken van cijfers
110
Ibidem.
111 ‘Inventions: dynamics of granting the Russian Federation patents according to IPC sections’, Russian Federal Service for Intellectual Property, Patents and Trademarks,
< http://www1.fips.ru/wps/wcm/connect/content_en/en/about_rospatent/reports/reports_2008_a#5> (2009, geraadpleegd op 1 december 2009).
112 ‘The number of applications and registrations 2008’, Japan Patent Office, <
http://www.jpo.go.jp/cgi/linke.cgi?url=/torikumi_e/hiroba_e/e_2008tourokukensuu.htm> (2009, geraadpleegd op 2 februari 2010).
113
‘US patent statistics’, United States Patent Office, <
33 van verschillende landen zeer complex, waardoor niet zomaar relatieve conclusies getrokken kunnen worden op basis van het aantal binnenlandse aanvragen.114
Na deze analyse volgens de Simple Patent Count Methode, kan geconcludeerd worden dat Rusland er wat betreft technologische ontwikkeling niet goed voorstaat. Uit de geraadpleegde data zou blijken dat de prestaties van het land op dit gebied de afgelopen jaren zelfs verslechterd zijn; zowel het totaal aantal Russische patentaanvragen als het aantal in de voor dit onderzoek relevante sectoren is gedaald. Het is echter van belang te benadrukken dat het hier om een conclusie in absolute zin gaat, de toegepaste methodologie heeft betrekking op de binnenlandse situatie en is niet geschikt om relatieve oordelen te vellen. Mogelijk achterliggende oorzaken voor de slechte Russische prestaties op innovatiegebied zullen aan het eind van dit hoofdstuk worden aangestipt, om uiteindelijk in hoofdstuk 5 uitgebreid uiteengezet te worden.
De Global Innovation Index
Als tweede methode om de Russische ontwikkeling op het gebied van innovatie te onderzoeken, zal de zogenaamde Global Innovation Index geraadpleegd worden. Deze jaarlijkse publicatie van het Amerikaanse zakenblad Businessweek bestaat uit de 25 meest innovatieve bedrijven wereldwijd, waarbij de positie die een bedrijf inneemt wordt bepaald door onder meer omzetcijfers, groei en uitgaven aan R&D.115 Er zal gekeken worden naar de posities die Russische bedrijven sinds 2003 innemen op de lijst. Is het aantal bedrijven bijvoorbeeld toegenomen? Zijn de Russische bedrijven gestegen op de lijst? Deze ontwikkelingen zullen nu geanalyseerd worden met de behulp van de Global Innovation Indexes van de afgelopen jaren. Voor raadpleging zijn deze terug zijn te vinden in de bijlagen.
Na analyse van de indexen van 2001 tot en met de meest recente van 2009, is gebleken dat geen enkel Russisch bedrijf voorkomt op deze lijsten. Wat betreft innovatie, speelt het Russische bedrijfsleven anno 2010 internationaal nog geen enkele rol. De top-10 van de Global Innovation
Indexes wordt al jarenlang gedomineerd door bedrijven uit de Verenigde Staten en Japan, wat
inhoudt dat deze landen de hoogste jaarlijkse omzetcijfers, groei en uitgaven aan R&D laten zien.116 Op deze gebieden vertoont Rusland anno 2010 nog een flinke achterstand. Als gekeken wordt naar het Russische bedrijfsleven, valt op dat de multinationals bijna uitsluitend zijn
114
C. Withagen en M. Betsema, ‘Profijt van het mestbeleid?’, Kwartaalschrift Economie,
<http://74.125.77.132/search?q=cache:Dpqqx8iQrbIJ:www.kwartaalschrifteconomie.be/download.aspx%3F
c%3D.KWARTAALTIJDSCHRIFT%26n%3D49193%26ct%3D48897%26e%3D117528+porter+hypothese+m
eten&cd=3&hl=nl&ct=clnk&gl=nl> (2005, geraadpleegd op 19 september 2009).
115
B. Nussbaum, ‘BusinessWeek Global Innovation Index’, BusinessWeek,
< http://www.businessweek.com/innovate/content/feb2008/id2008027_367300.htm> (2008, geraadpleegd op 22 september 2009).
34 gebaseerd op natuurlijke grondstoffen en de zware industrie.117 Een goed voorbeeld hiervan is de Russische multinational Gazprom, het staatsbedrijf dat een kwart van de wereldgasreserves beheert. Daarnaast is er Alrosa, wederom in staatshanden, dat verantwoordelijk is voor 20 procent van ’s werelds diamantproductie. Een derde voorbeeld is het al eerder aan bod gekomen UES, dat het monopolie heeft over de Russische elektriciteitssector.118 In tegenstelling tot deze zogenaamde
resourced-based multinationals, kent het bedrijfsleven nauwelijks technology-based
multinationals.119 Enkel het softwarebedrijf Kapersky kan tot deze categorie gerekend worden, al is deze onderneming niet belangrijk genoeg voor een notering op de recent gepubliceerde lijst van Rusland’s 400 grootste bedrijven. Deze lijst, de Expert-400, wordt jaarlijks samengesteld door het onderzoeksbureau Expert en wordt internationaal gezien als een zeer representatieve weergave van de staat van het Russische bedrijfsleven.120 Het is lastig gebleken om uit de Global Innovation
Indexes te kunnen concluderen of Rusland sinds de beleidsveranderingen van 2003 verbetering
danwel verslechtering op het gebied van innovatie heeft laten zien, aangezien de Global
Innovation Index slechts de top-25 toont. Ontwikkelingen die daarbuiten plaatsvinden, zijn
daardoor niet te analyseren. Desalniettemin geeft het in dit geval aan dat het land momenteel in het internationale bedrijfsleven nauwelijks een rol speelt. Ook voor deze conclusie geldt dat eventuele achterliggende oorzaken aan het eind van het hoofdstuk kort zullen worden benoemd.
Een vergelijking wereldwijd
Naast de Global Innovation Index, die kijkt naar de innovatie per bedrijf, bestaat er nog een manier om te onderzoeken of er sprake is van meer innovatie. In dit geval zal de jaarlijkse publicatie A
new ranking of the world’s most innovative countries, die reeds nadere toelichting heeft verkregen
in het eerste hoofdstuk, geraadpleegd worden. Onderstaand is de meest recente publicatie van de index weergegeven. De linker- en middelste kolom geven de positionering van een land in twee periodes weer, van 2002-2006 en van 2004-2008. De rechter kolom laat vervolgens zien in welke mate deze positie in de meest recente periode is veranderd ten opzichte van de vorige. De tabel laat zien dat de top van de lijst al jarenlang bestaat uit Japan, Zwitserland, Finland, de VS en Zweden, hoewel hun posities ten opzichte van elkaar wel aan verandering onderhevig zijn.121
117 Steven Rosefielde, The Russian economy, from Lenin to Putin, 112.
118 ‘Rusland: Energie’, Economische Voorlichtingsdienst,
<http://www.evd.nl/zoeken/showbouwsteen.asp?bstnum=5071&location=location=/home/sectoren/sector.as p?sector=mpt> (2009, geraadpleegd op 2 september 2009).
119
Steven Rosefielde, The Russian economy, from Lenin to Putin, 112.
120
‘Annual rating of the largest companies’, Expert Rating Agency, < http://raexpert.org/ratings/expert400/> (2009, geraadpleegd op 6 januari 2010).
121 ‘A new ranking of the world’s most innovative countries’, BusinessWeek,
<http://bx.businessweek.com/cultural- marketing/view?url=http%3A%2F%2Fapo.org.au%2Fresearch%2Fnew-ranking-worlds-most-innovative-countries> (2009, geraadpleegd op 20 oktober 2009).
35
Figuur 6. Index van ’s werelds meest innovatieve landen 2002-2009.122
Deze publicatie van The Economist Intelligence Unit laat een zogenaamde overall ranking zien, gebaseerd op de landen met het meest innovatieve bedrijfsleven. Ook hier wordt gekeken naar factoren als omzetcijfers, groei en uitgaven aan R&D, alleen legt deze index de focus niet op bedrijven als individuele spelers, maar op het bedrijfsleven van een land als geheel. De overall
ranking is opgebouwd uit inputs en outputs, waarbij eerstgenoemde bestaat uit de kwaliteit van
instituties en beleid, menselijke capaciteit, infrastructuur, technologische ontwikkeling en de vrije markt. Bij de output wordt vervolgens gekeken naar kennis, competitiviteit en welvaart.123 In de meest recent gepubliceerde overall ranking van 2009, staat Rusland op de 68e plaats. Wat betreft
input bezet het land de 76e plek, met relatief hoge scores op de gebieden menselijke capaciteit en infrastructuur. Rusland scoort echter zeer laag wat betreft de kwaliteit van instituties en beleid, technologische ontwikkeling en de vrije markt. Bij de output doet het land het opvallend goed op het gebied van welvaart, maar veel slechter wat betreft kennis en competitiviteit. Interessant aan
122 ‘A new ranking of the world’s most innovative countries’, BusinessWeek,
<http://bx.businessweek.com/cultural- marketing/view?url=http%3A%2F%2Fapo.org.au%2Fresearch%2Fnew-ranking-worlds-most-innovative-countries> (2009, geraadpleegd op 20 oktober 2009).
123
‘A new ranking of the world’s most innovative countries’, Economist Intelligence Unit,
< http://www.eiu.com/site_info.asp?info_name=cisco_innov_09&page=noads> (2009, geraadpleegd op 22 september 2009).
36 deze index is dat met deze gegevens geanalyseerd kan worden waarom het Russische bedrijfsleven internationaal nauwelijks een rol speelt. Kennelijk is dit te wijten aan de staat van de instituties en het beleid, de technologie en de vrije markt en is op deze gebieden nog veel verbetering nodig.124 Later in dit hoofdstuk zal blijken dat dit alles één overkoepelende oorzaak heeft: corruptie.
In het rapport wordt ook een toekomstschets gemaakt van de innovation performance van de belangrijkste opkomende markten op het internationale toneel: Brazilië, Rusland, India en China (de zogenaamde BRIC-landen). Deze landen nemen op dit moment nog geen hoge positie in op de lijst, maar dit kan in de toekomst mogelijk snel veranderen. Onderstaande afbeelding laat de
innovation performance van deze landen in verschillende periodes zien. Uit de afbeelding blijkt
dat met name de ontwikkeling van China op het gebied van innovation performance opvallend is. Zo zullen de prestaties van deze opkomende economische macht in de periode 2009-2013 met 11% verbeteren ten opzichte van de periode 2004-2009. Als gevolg hiervan stijgt China dan ook op de overall ranking van de 54e naar de 46e plek. Rusland stond in de periode 2002-2006 nog op de 37e plek, maar zakte daarna naar de 39e positie en zal daar volgens deze voorspelling voorlopig ook blijven staan. Volgens het rapport zal de innovation performance van Rusland weliswaar met 1,9% verbeteren in de periode 2009-2013, maar deze verbetering is in vergelijking met andere landen te gering voor een stijging in de overall ranking.125 Gezien de eerder genoemde problemen met betrekking tot corruptie, die niet op korte termijn oplosbaar zijn, is dit niet erg verwonderlijk.
Figuur 7. Innovation performance BRIC-countries.126
124 ‘A new ranking of the world’s most innovative countries’, BusinessWeek,
<http://bx.businessweek.com/cultural- marketing/view?url=http%3A%2F%2Fapo.org.au%2Fresearch%2Fnew-ranking-worlds-most-innovative-countries> (2009, geraadpleegd op 20 oktober 2009).
125 ‘China leaps forward, Russia falls back’, Economist Intelligence Unit,
< http://graphics.eiu.com/PDF/Cisco_Innovation_Complete.pdf> (2009, geraadpleegd op 30 november 2009).
37 De belangrijkste oorzaak voor de verschillen in innovation performance tussen China en Rusland is volgens het rapport te vinden in de uitgaven aan R&D. Waar China sterk investeert in onder meer educatie en onderzoek, blijft Rusland op dit gebied momenteel nog ver achter.127 Zo besteedt China jaarlijks bijna 58 miljoen euro aan R&D, terwijl de Russische uitgaven op dit gebied slechts 8,5 miljoen euro bedragen.128 Onderstaande afbeelding laat de ontwikkeling van de R&D-uitgaven als percentage van het BBP zien. Dit wordt de zogenaamde R&D/BBP-ratio genoemd, die een indicatie geeft van de verhouding van R&D-activiteiten ten opzichte van andere economische activiteiten binnen een land. Wanneer in de afbeelding gekeken wordt naar de lijn van Rusland, blijkt dat de R&D/BBP-ratio van 2006 nauwelijks hoger is dan die van begin jaren ’90. Het einde van de Koude Oorlog en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie had een dramatisch effect op de
R&D-uitgaven, die daalden tot ongeveer 0,9% van het BBP. Hoewel er tussen 1998 en 2003 een
lichte stijging zichtbaar was, is de ratio inmiddels weer gedaald tot een niveau van ongeveer 1,1%.129
Figuur 8. R&D/BBP- ratio van verschillende landen, 1981-2006.130
< http://graphics.eiu.com/PDF/Cisco_Innovation_Complete.pdf> (2009, geraadpleegd op 30 november 2009).
127
‘A new ranking of the world’s most innovative countries’, BusinessWeek,
<http://bx.businessweek.com/cultural- marketing/view?url=http%3A%2F%2Fapo.org.au%2Fresearch%2Fnew-ranking-worlds-most-innovative-countries> (2009, geraadpleegd op 20 oktober 2009).
128
‘R&D expenditures’, Eurostat, <http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-08-091/EN/KS-SF-08-091-EN.PDF> (2008, geraadpleegd op 2 december 2009).
129 ‘R&D share of gross domestic product, by selected countries: 1981-2006’, Central Intelligence Agency, < http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/index.html> (2007, geraadpleegd op 2 december 2009).
130
‘R&D share of gross domestic product, by selected countries: 1981-2006’, Central Intelligence Agency, < http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/index.html> (2007, geraadpleegd op 2 december 2009).
38
Een economie in ontwikkeling
In 2008 publiceerde consultancybedrijf Capgemini, in samenwerking met het Institute for
Manufacturing van de universiteit van Cambridge, een rapport met de resultaten van een
onderzoek naar de rol van opkomende multinationals in de wereldhandel.131 Hiervoor heeft een uitgebreide analyse plaatsgevonden van de groeiprofielen van een representatieve steekproef van industriële ondernemingen uit de zogenaamde BRIC-landen. In het rapport komt wat betreft Rusland een aantal belangrijke trends naar voren. Aan de gestage economische groei van het land sinds het begin van deze eeuw, ligt een nieuwe generatie multinationale ondernemingen ten grondslag. De verwerkende industrie bestaat momenteel met name uit zware industrie, maar binnen alle sectoren zijn langzaamaan ontwikkelingen zichtbaar op het gebied van vrije concurrentie en ondernemerschap.132 Daarnaast stimuleert het globaliseringsproces in deze