De structuur van de impressies is als volgt: 1 Quotes
12. Relatie boer-samenleving
Hoe zit het met de boeren en de samenleving? De burgers hebben het over “de Boeren” en de boeren hebben het over de “burgers”, alsof je het over de andere partij hebt! Sommige boeren zien ze ook echt als de tegenpartij, de consument die hoge eisen stelt en weinig wil betalen en de boer die maar aan die eisen moet voldoen. De connectie lijkt totaal verdwenen, weet men niet wat er aan de andere kant van de keten gebeurt? Andere boeren hebben hier weer een totaal andere mening over, die doen bijvoorbeeld ook excursies op het bedrijf en vinden de “burgers” geïnteresseerd en meelevend.
Maar zo zijn er dus ook burgers die de boeren achtergesteld vinden, achteraf wonend op een soort van eilandjes, niet meegaand met de tijd, ouderwets etc.
Maar ik sprak ook een boer die zich niet voor kon stellen om in de stad te wonen. En die flats dan! Dan zijn gewoon kinderfabriekjes! Daar worden kinderen gekweekt. Hoe kun je daar nu in wonen, dan kun je niet eens naar buiten in de tuin! Dan moeten de kinderen aan een band zodat ze niet van het balkon vallen...
De burger heeft geen gunstig beeld van de boer. Ze vervuilen, rijden dikke Mercedessen (dus verdienen genoeg) en ze klagen altijd en onterecht. Midden vorige eeuw had iedereen wel boeren in de familie. Men kwam wel eens op een boerderij, bracht er eens een vakantie door. Nu het aantal boeren alleen maar kleiner wordt, weten steeds minder boeren hoe het er echt aan toe gaat. De gangbare landbouw is slecht, concludeert men met het schrikbeeld van de bio-industrie voor ogen. Veel boeren willen echter best verbeteringen doorvoeren op hun bedrijf, als ondernemers willen ze alleen ook hun investeringen terugzien in hun portemonnee.
De consument wil een beter dierwelzijn en een gezonder milieu, maar slechts weinig mensen willen daar ook voor in de buidel tasten.
De burger vergeet vaak haar eigen rol. De consument koopt het goedkoopste, en heeft geen goed beeld van de Nederlandse landbouw. Wat van ver komt, is lekker. Bij de vraag “heeft men heeft geleerd van MKZ” antwoorden boeren vaak : “de burger niet, de boeren wel.” De naweeën van de MKZ-crisis (heffingen op vlees en melk, en BSE en MKZ testen) kosten
Wat ik wel als een kans zie is dat de boeren wel willen en kunnen produceren zoals de consument wil, maar op dit moment is het probleem dat dat nog niet echt rendabel is. Een grote bedreiging is de enorme kloof tussen wat de consument wil en doet, daarnaast ontbreekt het bij de consument aan inzicht in de landbouwsector terwijl de consument/burger wel vind dat hij veel te vertellen heeft over wat allemaal wel en niet kan in het groene gebied.
13. De interviews
Van sommige boeren heb je het idee dat je tijdens het doen van een enquête hun therapeut bent, of het nou gaat over de MKZ-crisis of iets anders. Verschillende gesprekken die ik heb gehad met boeren waren erg goed voor de man zelf, dit omdat zij hun verhalen, hun ei, kwijt konden. Ze vertrouwden me helemaal. Boeren zullen niet zo snel op een maatschappelijk werker afstappen en toch zijn ze soms volledig open naar mij toe geweest, heel gaaf! Sommigen geven te kennen: “het is goed geweest dat ik er met jou over gesproken heb, maar na dit gesprek is dit boek dicht!”.
Ik bel aan. Een vrouw doet de deur open. Hoe zou zij zijn? Wat gaat er in haar om? Zal het interview moeilijk gaan? Of juist makkelijk? Wat schuilt er achter deze mensen, die ons uitnodigen aan de keukentafel? Elke keer sta ik weer verbaasd over boeren. De vragenlijst is zo gestandaardiseerd als maar mogelijk, maar de verhalen van mensen zijn keer op keer weer verschillend. De één doet afstandelijk en argwanend, een ander bereidt zich al dagen voor en gooit haar ziel en zaligheid op tafel en weer een ander is totaal vergeten dat we kwamen. Onder het interview bouw je een relatie op met de mensen tegenover je, hoe dan ook. Of het nou klikt of niet. Of mensen nou de waarheid spreken of niet. Vaak ben ik geraakt door de vrouwen waar ik mee praat. Door hun leven, door hun problemen. Soms krijg ik bijna buikpijn van de ergernis over hun standpunten, soms lachen we ons samen kapot over komische verhalen, soms kan ik wel met ze meehuilen over hun ellende en soms verveel ik me dood en duurt de anderhalf uur van het interview veel te lang.
We nemen afscheid. We zeggen een paar keer “dag, tot ziens, bedankt en succes”. Ik stap in de auto en bedenk me keer op keer weer hoe bijzonder het toch weer was en hoe vreemd het is om je een paar uur helemaal in het leven van mensen te storten, om ze vervolgens nooit meer te zien.
Een vrouw vertelt over haar kapotte huwelijk. Een ander over haar gestorven zoon, een ander over haar ongeneeslijke ziekte. Over families en over relaties. Over depressie en over verdriet. Soms over MKZ maar vaak ook niet. “Je vertelt dit toch aan niemand, he?”, “Wat fijn dat je er bent. Nu kan ik mijn verhaal eens kwijt. In de buurt wordt toch alleen maar geroddeld”, “Geen woord hierover tegen mijn man, hoor!” Een vrouw vertelt mij over haar onvermogen om te huilen. Ze kon dat vroeger wel en vraagt mij of andere vrouwen waarmee ik praat dat ook hebben. “Ik heb het gevoel dat als ik niet snel een keer huil, mijn lichaam binnenkort uit elkaar knapt”. Ik voel een steek in mijn buik en probeer haar te helpen. Maar na een kort gesprekje moet ik weer door met het interview. Altijd weer door met het interview. Ik noteer cijfertjes, maar ik hoor verhalen en ik zie verdriet en wanhoop. Ik haal een glaasje water en ga weer door met de cijfertjes. Na het interview nog een keer: “Dit blijft vertrouwelijk he?” Ja, natuurlijk, het blijft vertrouwelijk. ‘s Avonds kan ik mijn verhaal kwijt in de groep en daarna ga ik weer door met werken. Ik verwerk de droge gegevens in de computer, maar in mij zitten de verhalen nog. Al die verhalen die ik hier niet kan opschrijven, want het blijft tenslotte vertrouwelijk.
Ik word blij van gesprekken met boeren die kunnen relativeren en die de dingen in de MKZ- crisis zijn gebeurd in zijn proporties kunnen zien. Sympathieke mensen die soms hebben gevochten voor hun rechten, die voldoende schuld bij de schuldige leggen, maar ook niet meer, en die ook zichzelf goed kunnen plaatsen in het hele netwerk van partijen die meedoen aan het MKZ-spel. Gelukkig zijn er behoorlijk wat mensen die zo zijn. Een boer die zegt: "Wij zijn allemaal despoten, ook de boeren zelf en jullie net zo goed. We doen allemaal mee in het landbouwsysteem. We zien dat het fout gaat, maar gaan gewoon door". Of ik het nu met hem eens ben of niet, die man geeft mij weer een prikkel, stof tot nadenken. Mensen die gedurende de crisis op de bres stonden, maar nu inzien dat het tijd wordt om weer door te gaan, om de blik weer naar de toekomst te richten. Met zulke mensen heb ik fijne gesprekken.
Ik begrijp dat het niet voor iedereen mogelijk is om zo positief te denken. Het is ook maar net wat jouw verhaal is en hoe je in elkaar steekt. En ook mensen die wel heel erg in de put zitten zijn soms een inspiratie voor mij. Omdat ze toch nog de mooie dingen van hun leven zien, omdat ze huilen om hun dode koeien, omdat ze zorgen voor hun gezin in deze moeilijke tijden. En omdat ze weer opstaan na zo hard gevallen te zijn.
Enkele boerinnen zagen erg tegen het interview op. Ze begonnen vaak al te huilen voordat ik een vraag had gesteld en zeiden dat ze alleen maar meededen omdat ze het heel belangrijk vonden dat duidelijk werd welke invloed de MKZ-crisis heeft gehad op de mensen. Meerdere malen werd mij gevraagd om ze te verzekeren dat het onderzoek zin heeft, anders wilden ze niet meedoen omdat ze het wel heel veel moeite en emoties kostte om mee te doen. Voor deze mensen, die ondanks hun eigen verdriet en met heel veel moeite, toch mee doen, hoop ik dat het onderzoek inderdaad zin heeft. Voor hen hoop ik dat Brinkhorst iets zal doen met dit rapport.
Indrukwekkend was de mensen die heel erg bij hun dieren en hun bedrijf betrokken waren. Bij hen was het hartverscheurend te zien hoe machteloos, verdrietig en kwaad ze waren over wat er allemaal gebeurt was en dat ze dat aan jou, een student die maar even langskomt, vertelden en lieten zien. Er waren ook boeren die hun bedrijf echt als iets economisch zagen en die verhalen waren veel minder indrukwekkend. Het deed echt pijn te zien dat iemand tot in het diepst van zijn ziel geraakt was doordat van buitenaf werd beslist wat en hoe alles gedaan zou worden. Die intense machteloosheid was het aller ergste, dat is wat bijna alle geruimde boeren zeiden. Ik vond dat heel erg om te zien; dat iemands hele levenswerk (wat betreft foklijnen) en de band met die dieren in een klap weggehaald werd. Ook de verhalen van kinderen die totaal kapot waren, die agressief werden, het moeilijk kregen op school, enz waren heel aangrijpend. Vele moeders zeiden; het verdriet en de machteloosheid en woede van mijn kinderen moeten aanzien vond ik nog veel moeilijker dan de ruiming op zich. De mensen die we bezocht hebben, waren erg vriendelijk voor ons. Dit viel me op, omdat wij voor hen wildvreemden waren en we ook nog een deel van hun tijd afnamen. We kregen altijd koffie of thee en vaak ook een groot stuk koek erbij. Dat is heel normaal bij boeren, er is genoeg voor iedereen. Ik denk dat je zoiets in een grote stad veel minder tegen zult komen. Ook het vertrouwen wat de boeren in ons hadden heeft me erg ontroerd. Ik was de enquête aan het afnemen bij een boerin die net een maand geleden bevallen was. Tijdens het interview begon het kind te huilen. De vrouw haalde de baby uit haar bedje en gaf het kind aan mij. Ik moest er even op passen terwijl zij de melk warm maakte. Later had ik het kind weer even opschoot omdat de boerin even iets in moest vullen. Toen begon het kind
Een andere boer liet ons de geitjes zien die die dag geboren waren. Daarna kwamen de vogels in de schuur ter sprake. Er was eens een jong uiltje helemaal uit de nok van de schuur naar beneden gevallen. De kat had er al bij gezeten, maar het diertje leefde nog. De buurman, die schilder is, werd er bij geroepen, maar hij durfde niet met een ladder naar boven. Toen hebben ze het diertje in een oude bak gezet en die naar boven getakeld. Het uilenpaar is dit jong blijven verzorgen en het is een grote uil geworden. Tijdens dit verhaal kwam de monsternemer aan rijden, de boer moest eigenlijk beginnen met melken. Hij wilde ons liever nog veel meer van zijn bedrijf laten zien en vertellen. Toen we weggingen zei hij, als je nog eens in de buurt bent, moet je zeker langs komen.
Op een avond waren we bij een jong boerengezin. Het interview op zich ging erg vlot. Na het interview werd ons nog een borrel aangeboden. Nootjes kwamen op tafel. En we hadden een gezellig gesprek. Het was al na elven toen we weggingen. We hebben nog even in de stal gekeken. Toen we uiteindelijk wegreden zei de boerin: ‘Als jullie huisje nu al op slot zit en jullie er niet meer in kunnen, kom je maar terug, wij hebben nog wel twee bedden over.’ Deze dingen en nog veel meer gelijksoortige ervaringen hebben voor mij het afnemen van de enquêtes tot een unieke ervaring gemaakt. Ik heb er erg veel van geleerd, en heb nog meer waardering voor de boeren gekregen.