Voor dit onderzoek heb ik gebruik gemaakt van de meest recente beschikbare data. Een opmerking die ik hier graag over wil maken is dat het bij mij een grote verbazing opwekt dat die inmiddels meer dan 20 jaar oud zijn. Terwijl dit toch een zeer actueel maatschappelijk vraagstuk betreft waarover in de wetenschappelijke wereld nog veel dispuut bestaat. Daarbij zijn er in de afgelopen twintig jaar veel dingen veranderd die zeer relevant zouden zijn voor dit onderzoek. Inmiddels zijn wij 3 IPCC-rapporten verder. En zijn er vele nieuwe technieken beschikbaar gekomen om de milieubelasting terug te dringen, zoals energiezuinige apparatuur, betaalbare zonnepanelen en elektrische auto’s.
Actualisatie van de vraagstelling is dus dringend gewenst. In het kader van deze scriptie was daar geen tijd en geld voor en ik heb mij dus moeten behelpen met het beschikbare materiaal.
38 Omdat bestaande theorieën het gedrag slechts ten dele blijken te kunnen verklaren is ook verdere theorievorming nodig. De theorie van het Sociaal Dilemma lijkt daarvoor goede aanknoping punten te bieden. In aanvulling daarop lijkt het ook verstandig om na te vragen wat consumenten zelf als motieven naar voren brengen om dingen te doen of te laten. Waaronder de afweging tussen kosten en baten van verschillende gedragingen. En de vragen zo te formuleren dat die motieven ook getoetst kunnen worden. Verder verdient het aanbeveling om de vragen over milieuvriendelijke gedragingen te rangschikken op volgorde van hun impact op het milieu. In de huidige vragen lijst valt op dat punt weinig structuur te bekennen. Ook zou de vragenlijst kunnen worden uitgebreid met onderwerpen die nu ontbraken zoals; kennis over indirect verbruik (verbonden aan de productie van goederen en voedingsmiddel) en invloed van sociale controle.
Opvallend in het huidige onderzoek was dat er bij de respondenten zeel veel missing, ‘weet niet’ of weigeringen waren. In dit onderzoek is de keuze gemaakt om deze categorieën bij neutraal in te delen. Het was ook mogelijk geweest om die bij ‘licht milieuonvriendelijk in te delen. Vanuit de redenering dat degenen die niet de moeite nemen om een specifieke vraag in te vullen, naar alle waarschijnlijkheid ook niet erg milieuvriendelijk zullen zijn. Dit is dit enkel gebaseerd op speculaties. Daarom is na een kleinschalig statistisch onderzoek besloten deze categorieën toch bij neutraal in te delen. Wel zijn alle logische regressieanalyses ook uitgevoerd met de indeling van de non respons bij ‘licht milieuonvriendelijk om te kijken wat het effect hiervan zou zijn. De effecten hiervan waren gering, de Odds ratio’s en de significantieniveaus veranderden iets, maar de grote lijnen van de uitkomsten blijven het zelfde.
Naast deze analyses, heb ik nog meer analyses uitgevoerd om de effecten te bekijken. Zo heb ik geprobeerd om leeftijd in categorieën onder te delen, om te kijken of de houding ten opzichte van het milieu voor verschillende leeftijd categorieën verschilt. Ook is doormiddel van sociale druk en financiële ruimte geprobeerd om een kosten/baten analyse te operationaliseren. Echter waren de vragen in de enquête hier niet representatief genoeg voor. Daarbij gaf geen van deze analyses significante uitkomsten. Nog hadden zij veel invloed op de overige variabelen in de analyses. Om deze redenen is ervoor gekozen deze mogelijkheden niet op te nemen in deze scriptie.
In deze scriptie is de keuze gemaakt om houding ten opzichte van het milieu te bekijken en niet houding ten opzichte van een bepaald gedrag. Het zou bijvoorbeeld ook kunnen om ‘houding ten op zichtte van het gebruik van chloorhoudende schoonmaakmiddelen’ te vergelijken met het gedrag ‘gebruik van chloorhoudende schoonmaakmiddelen’. Dit zou waarschijnlijk leiden tot een hogere correlatie. Echter is ervoor gekozen om dit niet te doen, het bekijken van een dergelijke correlatie is namelijk niet zo informatief om dat het verband erg logisch is. Daarbij is het doel van dit onderzoek om inzicht te verkrijgen in de factoren die zorgen dat milieuvriendelijk gedrag wel/niet uitblijft. En zijn daarmee juist geïnteresseerd in alle factoren die gedrag bepalen.
39 Het blijft echter en gegeven dat het menselijk denken en gedrag, moeilijk te bestuderen fenomenen zijn. Talloze factoren zijn van invloed op hoe wij denken en doen. Daarbij is vanuit de individuele consument is de zorg voor het milieu en daarmee de Attitude- Behaviour Gap een buitengewoon lastig te onderzoeken vraagstuk. Bij milieuvraagstukken gaat het om mondiale ontwikkelingen die zich over een heel lange tijdschaal uitstrekken. Individuele acties zijn alleen effectief als anderen ook meewerken en het sociaal dilemma staat hierbij in de weg. Ook de effecten van die acties zijn in het algemeen pas op heel lange termijn zichtbaar waardoor een beloning van goed gedrag uitblijft. Daarbij is de enige beloning dat het niet nog slechter gaat met het milieu, maar het zal niet zo zijn dat de conditie van het milieu ineens weer opbloeit. De motivatie om milieuvriendelijk gedrag te vertonen is om deze redenen erg klein.
Er is veel theorievorming gedaan over de Attitude-Behaviour Gap maar vrij weinig toetsing. Opvallend daarbij is dat geen enkel van de modellen ervan uit gaat dat voor verschillende soorten gedragingen het model er anders uit kan zien, wat aan de hand van de resultaten van dit onderzoek naar voren komt. Ik hoop met deze scriptie daarmee een (zeer) bescheiden bijdrage te hebben geleverd aan verdere theorievorming maar vooral ook aan de toetsing daarvan. Gezien het grote maatschappelijke belang van het onderwerp en de leemtes in het onderzoek wil ik mij in het kader van mijn master wellicht verder verdiepen in de kloof tussen milieu ambities en realisaties.
40
LIERATUURLIJST
Ajzen, I. (1985). From intentions to actions: A theory of planned behavior (pp. 11-39). Springer Berlin Heidelberg.
Burgess, J., Harrison, C. & Filius, P. (1998) Environmental communication and the cultural politics of environmental citizenship, Environment and Planning A, 30, pp. 1445–1460. Blake, J. (1999) Overcoming the ‘value–action gap’ in environmental policy: tensions between national policy and local experience, Local Environment, 4(3), pp. 257–278.
Bryman, A. (2013). Social research methods. Oxford university press.
Carrigan, M. and A. Attalla: 2001, ‘The Myth of the Ethical Consumer – Do Ethics Matter in Purchase Behaviour? Journal of Consumer Marketing 18(7), 560–577
Carrington, M. J., Neville, B. A., & Whitwell, G. J. (2010). Why ethical consumers don’t walk their talk: Towards a framework for understanding the gap between the ethical purchase intentions and actual buying behaviour of ethically minded consumers. Journal of Business Ethics, 97(1), 139-158.
Dunlap, R. E., & Jorgenson, A. K. (2012). Environmental problems. The Wiley-Blackwell Encyclopedia of Globalization.
Field, A. (2013). Discovering statistics using IBM SPSS statistics. Sage
Fishbein, M., & Ajzen, I. (1977). Belief, attitude, intention, and behavior: An introduction to theory and research.
Fliegenschenee, M. & Schelankovky, M. (1998) Umweltpsychologie und Umweltbildung: eine Einfu¨hrung aus humano¨kologischer Sicht (Wien, Facultas Universita¨ts Verlag).
Hardin, G. (1968). The tragedy of the commons. science, 162(3859), 1243-1248
Hines, J. M., Hungerford, H. R., & Tomera, A. N. (1987). Analysis and synthesis of research on responsible environmental behavior: A meta-analysis.The Journal of environmental education, 18(2), 1-8.
41 Hoekstra, A.Y., Chapagain, A.K. (2007) ‘Water footprints of nations: water use by people as a function of their consumption pattern, Water Resources Management 21(1): 35-48 Environmental Geology. Springer Berlin / Heidelberg. Volume 43, Number 7 / March, 2003 Kollmuss, A., & Agyeman, J. (2002). Mind the gap: why do people act environmentally and what are the barriers to pro-environmental behavior? Environmental education research, 8(3), 239-260.
Lehmann, J. (1999) Befunde empirischer Forschung zu Umweltbildung und Umweltbewusstsein (Opladen, Leske und Budrich).
Madden, T. J., Ellen, P. S., & Ajzen, I. (1992). A comparison of the theory of planned behavior and the theory of reasoned action. Personality and social psychology Bulletin, 18 (1), 3-9. MNP (2007), Nederland en een duurzame wereld. Armoede, klimaat en biodiversiteit. Tweede Duurzaamheidsverkenning, Milieu en Natuur Planbureau, Bilthoven.
Newhouse, N. (1990). Implications of attitude and behavior research for environmental conservation. The Journal of Environmental Education, 22(1), 26-32.
Pachauri, R. K., Allen, M. R., Barros, V. R., Broome, J., Cramer, W., Christ, R., ... & Dubash, N. K. (2014). Climate Change 2014: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
Stern, P. C. (2000). New environmental theories: toward a coherent theory of environmentally significant behavior. Journal of social issues, 56(3), 407-424.
Tellegen, E., & Wolsink, M. (1998). Society and its environment: an introduction, Psychology Press.
Visser, H., T.G. Aalbers, K. Vringer & D. Verhue (2007), How Dutch citizens prioritise the social agenda. An analysis of the 2003, 2005 and 2006 surveys, rapportnummer 500086002, Milieu en Natuur Planbureau, Bilthoven.
Vringer,K., & Vollebergh, H., Soest, D., Et al., (2013). Dilemma’s rond duurzame consumptie. Een onderzoek naar het draagvlak voor verduurzaming van consumptie. Planbureau voor de leefomgeving.
Foto op voorpagina is over genomen uit; De aarde vanuit de hemel, Yann Arthus-Bertrand, Uitgeverij Lannoo nv,