Een van de vragen die ik gesteld heb in de inleiding is hoe Congo: een geschiedenis
ontvangen is in zowel Engels- als Nederlandstalig gebied. Ik ben benieuwd naar de reacties van de critici op het veelgeprezen boek en bovendien nieuwsgierig of de critici het probleem van de representatie van de Congolese stemmen ook opgevallen is. Bij het lezen van de vele recensies over Congo: een geschiedenis en de Engelse equivalent heb ik de focus gelegd op uitspraken over de bronnen die Van Reybrouck heeft gebruikt, met in het bijzonder de Congolese stemmen. Aan de hand van dit criterium heb ik de recensies uitgekozen die ik hieronder zal bespreken.
Bijna vier jaar nadat in Nederland en België Congo: een geschiedenis verscheen, werd de Engelse vertaling van dit werk gepubliceerd onder de naam Congo: the epic history of a
people. Een titel die in zekere mate afwijkt van de Nederlandstalige variant. Zo is het woord
'geschiedenis' bepaald in plaats van onbepaald en is de geschiedenis er een van 'een volk'. De Engelstalige versie lijkt te suggereren dat dit dé geschiedenis is van het Congolese volk. De discussie of er één geschiedenis geschreven kan worden, lijkt geen invloed gehad te hebben bij de titelkeuze. Buiten deze veranderingen op woordniveau zorgt een vertaling ook voor een groter bereik. Samen met dit grote bereik, de grotere verspreiding van het boek, gaat een toename in het aantal recensies en reacties. In de volgende paragraaf wil ik enkele recensies bespreken die in het Engelstalig gebied gepubliceerd zijn.
3.1 Recensies uit het Engelstalig gebied
Bij het analyseren van de recensies is mij opgevallen dat het eindoordeel van de recensenten in alle gevallen positief is. Andy Morgan schrijft in The Independent:
This book not only deserves the description "epic", in its true sense, but the term "masterpiece" as well.81
Joris Leverink – die het boek voor het eerst gelezen heeft in de originele versie, maar zijn recensie pas schrijft naar aanleiding van het verschijnen van de Engelse vertaling – schrijft op
81 Morgan, A. Congo: the epic history of a people by David van Reybrouck, book review. Versie 4 april 2014. 9
juni 2014 <http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/books/reviews/congo-the-epic-history-of-a-people- by-david-van-reybrouck-book-review-9236013.html>.
32
de website van Think Africa Press dat Congo: the epic history of a people een ' biography of the country' is. 'It brings to life and honours the heroic lives of ordinary people as well as the extraordinary lives of the country's heroes.'82 Het werk van Van Reybrouck wordt gezien als een monument voor de Congolese geschiedenis, als een alomvattend meesterwerk dat de Congolese geschiedenis zeer gedetailleerd weergeeft.
Een ander belangrijk gegeven dat de recensenten niet ongemoeid laten, is het feit dat Van Reybrouck zijn geschiedenis van Congo baseert op de herinneringen van de Congolezen die hij interviewt. De subaltern wordt op die manier gehoord. Zo schrijft Andy Morgan het volgende:
More importantly, Van Reybrouck chooses to tell this story from 'the bottom up', to coin his own phrase. The majority of the book compromises the testimony of the ordinary Congolese, dramatised by the dazzling power of Van Reybrouck's imagination.83
Het verhaal is voor een groot deel gebaseerd op Congolese stemmen, maar opmerkelijk aan dit citaat is dat Morgan schrijft over de verbeeldingskracht van Van Reybrouck. In de inleiding is al aan bod gekomen dat Van Reybrouck zowel historicus als romancier is en dat juist deze combinatie voor een probleem zorgt. Van Reybrouck kleedt zijn historisch werk aan door middel van zijn verbeelding. Zo ook de Congolese stemmen. Dit doet hij door middel van het toevoegen van de overbodige details. Van Reybrouck doet dit om zijn verhaal echter te laten lijken, terwijl het niet nodig is voor het verhaal. De verbeeldende toevoegingen zijn stilistisch, niet inhoudelijk. En daarbij komt nog dat er van de lezer de willing suspension
of disbelief verwacht wordt. Om een verhaal echter te laten lijken, moet de lezer de
overbodige details ook op die manier beoordelen. Maar Van Reybrouck lijkt niet alleen als romancier zijn stempel te drukken op de Congolese stemmen. Michela Wrong beschrijft
Congo: the epic history of a people als een 'panoramic history of a wranged nation energised
by first-hand testimonies and the author's eye for arresting human detail.'84 Hierbij gaat zij, in tegenstelling tot Morgan, niet in op de verbeeldingskracht van Van Reybrouck, maar op zijn oog voor menselijk detail. Opvallend aan beide citaten is de notie dat Van Reybrouck als schrijver een duidelijke vinger in de pap heeft. Enerzijds ontstaat de geschiedenis vanuit de getuigenissen en herinneringen van de Congolezen, anderzijds lijkt de geschiedenis aangevuld
82 Leverink, J. Extraordinary tales of everyday lives in the Congo. Versie 28 maart 2014. 9 juni 2014
<http://thinkafricapress.com/drc/review-congo-epic-history-people>.
83 Morgan. Congo: the epic history of a people. 84
Wrong, M. Witnesses in the heart of darkness. Versie 29 maart 2014. 9 juni 2014 <http://www.spectator.co.uk/books/9167871/congo-by-david-van-reybrouck-review/>.
33
te worden door de verbeeldende kracht van Van Reybrouck. Op zich is het opmerkelijk dat een historicus geroemd wordt vanwege diens verbeeldingskracht; de lofuiting van Wrong lijkt voor een historicus meer op zijn plaats. Het lijkt erop dat de fictie een grotere rol speelt dan gebruikelijk is in een historisch werk. De recensenten valt het ook op dat de fictie een
prominente rol speelt, maar ze rekenen Van Reybrouck daar niet op af. Desalniettemin plaatst Michela Wrong een kanttekening bij de gang van zaken. 'It is an approach fraught with risk, as he acknowledges. Memories shift.'85 De herinneringen waar Wrong op doelt, zijn die van de Congolezen, niet die van Van Reybrouck. Ze twijfelt aan de betrouwbaarheid van de informatie die de Congolezen geven.
Herinneringen kunnen veranderen. Dit lijkt het belangrijkste punt dat Wrong aan kritiek uit op het werk. Maar Van Reybrouck wordt er niet op afgerekend. De manier waarop Van Reybrouck aan zijn informatie komt – en het feit dat hij zijn verbeelding gebruikt om het verhaal kracht bij te zetten – krijgt zwijgend goedkeuring van de recensenten. Wat verder opvalt aan de recensies, is dat geen enkele recensent aandacht schenkt aan de problematiek van het genre. Van Reybrouck is zowel historicus als romancier - hier kom ik in de volgende paragraaf op terug - maar over de problemen die dat kan opleveren, wordt met geen woord gesproken. Ook wordt er geen woord geschreven over hoe Van Reybrouck de Congolezen representeert en hoe dit op verschillende manier gebeurt. Het valt de recensenten wel op. Hierboven wordt al geschreven over de verbeeldende kracht van Van Reybrouck. Het valt Morgan ook op. Hij plaatst het werk van Van Reybrouck ergens tussen het geschiedenisboek zoals we dat gewend zijn en een 'short story'. Maar verder dan een observatie gaat het niet. Het is echter wel opmerkelijk dat een dergelijk omvangrijk boek vergeleken wordt met een
short story. Misschien dat ieder hoofdstuk als een op zichzelf staand verhaal wordt gezien,
maar dat is enkel gissen. Ik heb mijn twijfels bij een dergelijke vergelijking.
Such [epic] is the baffling size and complexity of the place that David van Reybrouck's new history, with its 550 pages of wide sweep and reviting detail, could be seen as a short story. It certainly possesses the economy and deftness of the best short stories and avoids the bloat of your average history book.86
Als ik de kritiek – zowel positief als negatief – samenvat van de bovengenoemde recensies wordt Congo: the epic history of a people geprezen om zijn alomvattendheid en
gedetailleerdheid. Van Reybrouck zelf wordt geprezen om zijn ruime verbeeldingskracht
85
Wrong. Witnesses in the heart of darkness.
34
enerzijds, anderzijds omdat hij de Congolese stemmen en herinneringen weergeeft. De kritiek die geuit wordt, is dat de herinneringen van deze gewone Congolezen niet per se betrouwbare bronnen zijn. Herinneringen veranderen. Je geschiedenis baseren op deze vergankelijke bronnen brengt een groot risico met zich mee. Ik zal nu overgaan tot de bespreking van de recensies die in België en Nederland verschenen.
3.2 Recensies uit het Nederlandstalig gebied
In deze paragraaf zal ik enkele recensies bespreken die zijn verschenen nadat in 2010 op de Nederlandse en Vlaamse markt het boek Congo: een geschiedenis werd gepubliceerd. De recensies die ik zal bespreken zijn onder andere afkomstig van De Volkskrant, www.knack.be en www.apache.be. Bij het selecteren van recensies die ik zal bespreken, heb ik gelet op het voorkomen van concepten die centraal in dit onderzoek, onder andere “stemmen”,
“representatie” en “verbeelding”. Anders dan bij de recensies uit het Engelstalig gebied, zijn de Nederlandse recensies meer doorspekt met kritieken, ondanks alle lof die het boek
ontvangen heeft. De Nederlandse recensenten staan vaker en uitgebreider stil bij de problemen die bepaalde keuzes van Van Reybrouck met zich meebrengen.
De eerste recensie die ik wil bespreken is die van Wim Bosssema uit de Volkskrant van 17 juni 2010. Bossema beschrijft een probleem wat betreft de wijze waarop Van Reybrouck voor een groot deel aan zijn informatie is gekomen, namelijk middels herinneringen. En dan met name de herinneringen van Nkasi, de 126 jaar oude man die schittert op de voorkant van het boek. 'Kunnen we een man die zegt 126 jaar te zijn geloven?'87 Bossema stelt dat Van Reybrouck, ondanks de heersende protocollen bij de behandeling van oral history 'toch een meeslepend boek heeft geschreven, geen wetenschappelijke verhandeling.'88 Het lijkt er dus op dat Van Reybrouck deze protocollen niet gevolgd heeft. Van Reybrouck is niet als wetenschapper omgegaan met zijn bronnen, maar als romancier.
Maar Congo: een geschiedenis is wel degelijk wetenschappelijk onderbouwt, Voor 'gewone' geschiedschrijving heeft Van Reybrouck zich zwaar gedocumenteerd en ingelezen. Maar opeens kan deze historicus de vrijheid van de romancier nemen en fantaseren het geweest kan zijn.89
87 Bossema. Liefde voor Congo. 88
Ibidem
35
Volgens Bossema is Congo: een geschiedenis dus een soort mengeling van een geschiedwerk en een roman, een observatie die overeenkomt met die van Andy Morgan van The
Independent.
Het is een wonderlijke mengeling, maar nergens in Van Reybrouck onduidelijk over de vraag naar het waarheidsgehalte van zijn relaas. Hij wilde een boek maken dat hij zelf wilde lezen maar nergens aantrof, schrijft hij. En hij wilde stem van de Afrikanen laten horen.90
Bossema merkt verder op dat het boek gepubliceerd is in 'een jaar waarin België bezeten lijkt van Congo.' Maar 'ook bij Van Reybrouck duikt dat Belgische trekje op de koloniale
geschiedenis te willen nuanceren in de trant van: niet-Belgische historici schetsen een wel heel eenzijdig negatief beeld van de Vrijstaat van koning Leopold II. [...] In zijn poging de eenzijdige geschiedschrijving recht te zetten, raken de redenen waarom Congolezen ontevreden waren over het Belgische koloniale bestuur soms wat uit het zicht.'91
Van Reybrouck houdt zich dus actief bezig met het schrijven van een eigen geschiedenis, welke een tegengeluid moet bieden aan al wat geschreven is over België en Congo door enerzijds niet-Belgen en anderzijds Belgen met een eurocentrische blik. Hij zet zich dus duidelijk af van de traditie waar ik eerder over schreef waar onder andere boeken als
King Leopold’s Ghost en De moord op Lumumbu onder vallen. Er zit echter een spanning in
het commentaar van Bossema. Enerzijds stelt hij dat Van Reybrouck teveel schrijft als een romancier – dit impliceert het gebruik van fictieve elementen in de tekst – maar anderzijds schrijft Bossema dat Van Reybrouck nergens onduidelijk is over waar hij zijn informatie vandaan heeft. Precies deze bijzondere relatie tussen fictie en non-fictie zal ik in het volgende hoofdstuk uitgebreid analyseren.
Ook andere recensenten hebben kritiek op de bronnen die Van Reybrouck aanhaalt in zijn boek. Dirk Draulans gaat in het stuk Draulans gelooft niet in Van Reybrouck's Congo in op een van de belangrijkst anekdotes uit het werk van Van Reybrouck. Voor de Knack Extra, met als thema de onafhankelijkheid van Congo, beloofde Van Reybrouck een verhaal aan te leveren. Hij had ontdekt wie ooit in 1960 de sabel van koning Boudewijn stal.
90
Bossema. Liefde voor Congo.
36 Van Reybrouck had echter de pech dat er nog mensen naar de dief op zoek waren, de
documentairemakers Dries Engels en Bart Van Peel [...] Zij dolven ene Ambroise Boimbo uit de Congolese archieven als de sabelpikker op, [...] Een document en biometrisch onderzoek door een forensisch expert staafden hun conclusie.'92
Van Reybrouck maakte echter een fout. De man die hij interviewde en claimde de sabelpikker te zijn, heeft gelogen.
Van Reybrouck, archeoloog van vorming, heeft toegegeven dat hij fout zat met Longin Ngwadi, maar probeert het belang van de man te minimaliseren. Niet meer dan een korte anekdote in zijn ellenlange boek, heet het ineens. Maar waarom zouden de verhalen van die mensen wel authentiek zijn, als hij Ngwadi niet had doorzien? Waarom zou de man op de cover van zijn boek [...] wel de waarheid hebben verteld?'93
Draulans trekt openlijk de bronnen, 'gesprekken met Congolezen die de geschiedenis "front row" meegemaakt hebben'94, in twijfel. Draulans stelt dat 'Congolezen geboren
verhalenvertellers zijn' en dat 'sommige informanten meer belang hechten aan een antwoord dan een juist antwoord.'95 De geschiedenis die Van Reybrouck schrijft aan de hand van deze getuigenissen kan dus afwijken van de 'echte' geschiedenis. 'Gesprekken met bevlogen missionarissen hebben hem beïnvloed en de omgang met kunstenaars heeft zijn beeld
gekleurd.'96 Draulans twijfelt dus sterk aan het waarheidsgehalte van Van Reybrouck's boek. Ludo de Witte – Congo-kenner – kent dezelfde twijfels. Hij vindt het boek 'mooi gecomponeerd, maar geen waarheidsgetrouwe weergave. Van Reybrouck schreef een geschiedenis waarin nogal wat westerse bemoeienissen worden weggemasseerd.'97 De Witte beticht hier Van Reybrouck van het hebben van een andere, geheime agenda. Zoals eerder ook al genoemd is, wilde Van Reybrouck een tegengeluid bieden aan de niet-Belgische geschiedschrijving. Is hij bang dat België er niet goed vanaf komt? 'Bladzijden die de Belgische autoriteiten in een kwaad daglicht kunnen plaatsen, lijken wel uit het boek
weggescheurd.'98 Volgens De Witte 'past het boek van Van Reybrouck in een nieuwe "pensée unique", waarbij een kritische kijk op koloniale rijken en neokoloniale interventies worden weggewuifd als 'negativistisch', 'onproductief' en 'gauchistisch' na een periode van relatieve
92 Draulans. Draulans gelooft niet in Van Reybrouck. 93 Ibidem 94 Ibidem 95 Ibidem 96 Ibidem 97
Witte, de. Van Reybrouck masseert bemoeienissen weg.
37
openheid.'99 'Van Reybrouck steunt te veel op analyses en "informanten" die het
neokoloniale perspectief genegen zijn... Het volstaat echter niet om anekdotes, herinneringen en meningen van tientallen mensen samen te brengen om een geschiedenisgang te
reconstrueren.'100 Wat De Witte hier aanstipt, is wat ik in een eerder stadium het probleem van de representatie noem. De vraag die hierbij gesteld moet worden, is of het mogelijk is een geschiedenis te schrijven door bepaalde – en met bepaalde bedoel ik een selectieve keuze, een greep uit een haast onuitputtelijke bron informanten – stemmen aan het woord te laten. En wordt daarmee een bevolking of een land voldoende gerepresenteerd? Het probleem van deze representatie heb ik onder andere besproken aan de hand van Spivaks essay Can the subaltern
speak?, waarin zij bespreekt of het mogelijk om een bepaalde bevolkingsgroep
gerepresenteerd kan worden door iemand die niet tot die bevolkingsgroep behoort,
bijvoorbeeld doordat de beschrijver een Westerse intellectueel is. Tevens stelt zij de vraag of het mogelijk is voor een subaltern om zijn stem te laten horen. Van Reybrouck laat in Congo:
een geschiedenis Congolese stemmen horen. Het lijkt dus mogelijk om de stemmen te laten
horen, maar de spanning zit in de manier waarop dit gebeurd.
In dit hoofdstuk heb ik aan de hand van recensies uit binnen- en buitenland laten zien hoe er gereageerd is op Congo: een geschiedenis na de publicatie van het boek in 2010 in het Nederlandstalig gebied en in 2014 na publicatie in het Engelstalig gebied. Uit de recensies en besprekingen bleek dat er vooral getwijfeld wordt aan de betrouwbaarheid van de bronnen. Tevens hebben de critici kritiek op het feit dat Van Reybrouck teveel romancier is in plaats van historicus. Het laatste punt van kritiek op Congo: een geschiedenis is dat de individuen die Van Reybrouck gesproken heeft mogelijk geen goede representatie zijn van een hele bevolking, een heel land door de eeuwen heen. Desalniettemin lijkt het mogelijk om stemmen weer te geven. In het volgende hoofdstuk zal ik onderzoeken op welke manier dit gebeurt.
99
Witte, de. Van Reybrouck masseert bemoeienissen weg.
38