H.J.R. Kaptein
1 Inleiding
Moddermans in de titel aangehaalde ideaal van de nooit toegepaste strafwet doet denken aan Beccaria’s waarheid dat strafbaarstellingen misdaden sanc-tioneren die zij zelf veroorzaken.1 Dit is meer dan de logische waarheid dat misdaad in juridische zin tenminste begripsmatig enige strafwet vooronder-stelt. Criminalisering van menselijk gedrag en de gevolgen daarvan leiden ook tot criminalisering van vervolgden en gestraften, in ieder geval als het gaat om vrijheidsbenemende straffen dan wel maatregelen. Nogal eens wor-den mensen daarvan niet minder misdadig. Beccaria benadrukte dan ook het belang van strafrechtspleging als ultimum remedium: straf kan pas zin hebben als alle andere mogelijke maatregelen tegen misstanden hebben gefaald. Hij stelde dat niet alleen vanwege gevaren ten gevolge van crimina-lisering van minder gewenst menselijk gedrag. Hij wist al dat misdaad ook kan worden bestreden of zelfs ongedaan gemaakt met andere dan strafrech-telijke middelen. Zijn uitleg van die waarheid, toen nog mede in termen van heldere straatverlichting en stichtelijke toespraken, kan moeiteloos worden vertaald naar deze tijd. Goede opvoeding, scholing, huisvesting, werkgele-genheid en nog veel meer maken mensen minder misdadig, hoe moeilijk het ook kan zijn om die voorwaarden voor een veiliger, betere en rechtvaardiger samenleving te verwezenlijken.
Voorkoming van doden, gewonden en andere ernstige schaden moet voorop staan. Dat kan en moet ook of eigenlijk in de eerste plaats met andere dan strafrechtelijke middelen. Die zijn immers niet alleen gevolgen van strafbare feiten. Zo kunnen regels voor veilig weg- en ander maatschappelijk verkeer nog verder worden verbeterd.
1 A.E.J. Modderman, Straf – Geen Kwaad. Redevoering bij de aanvaarding van het hoogleraars-ambt in de regtsgeleerdheid aan het Athenaeum Illustre te Amsterdam den 24sten october 1864 uitgesproken, Amsterdam, Frederik Muller 1864, p. 33; C.B. Beccaria, Dei delitti e delle pene
(Livorno, 1764 [, 1766]), hoofdstuk 6, ook in R. Bellamy ed., On Crimes and Punishments
In de lijn daarvan liggen eisen van proportionaliteit en subsidiariteit. Die gelden voor de strafwetgever net zo goed als voor de uitvoerende macht, waaronder begrepen politie en justitie. Weliswaar vond Beccaria dat op elke ontdekte misdaad straf moest volgen – enig opportuniteitsbeginsel was hem immers vreemd – maar ook of mede daarom waarschuwde hij de wetgever (in ruime zin): stel gedrag pas strafbaar als dat echt niet anders kan.
Hoe rationeel lijkt dit alles, tenminste zolang wordt uitgegaan van stu-rende werking van strafrechtelijke sanctionering. Beccaria vergeleek de wet-gever dan ook met een kundig architect, vertrouwd met alle menselijke en maatschappelijke krachten teneinde het kunstig bouwwerk van de samen-leving bijeen te houden met behulp van bestuurlijke en uiteindelijk straf-rechtelijke mechanismen. Het geloof in preventieve werking van sancties is minder groot geworden, afgezien van sturende werking van straffen in bij-voorbeeld het fiscale en wegverkeer. Mede daarom is van die kundige archi-tectuur evenmin alles terechtgekomen.
Maar naast preventie is er ook vergelding. Ondanks Beccaria’s overtuigende kritiek op vergelding als zin en doel van straf, na hem vele malen even wel-sprekend als vruchteloos herhaald, gevarieerd en opnieuw getoonzet lijkt een drijvende kracht van de hedendaagse strafrechtspleging neer te komen op de idee dat de misdadiger zijn verdiende loon behoort te krijgen, wat de menselijke en maatschappelijke kosten daarvan ook mogen zijn. Bovendien gelden steeds meer maatschappelijke ongewenstheden als te vergelden mis-daad. Voorgesteld is burka’s te verbieden, omdat die “in strijd zijn met de heersende zeden en gevoelens van onveiligheid oproepen”. “Jeugdhangen” is ingeburgerd als algemene aanleiding tot strafvorderlijk en ander vexatoir optreden tegen minderjarigen die zich niet wezenlijk anders gedragen dan hun ouders en voorouders eertijds. Die werden met rust gelaten of anders aangepakt.
Toegegeven: dit is enige versimpeling van altijd oneindig ingewikkelde politieke, juridische en maatschappelijke werkelijkheden. Toch is die terug-keer van vergelding onmiskenbaar. Zo vonnissen rechters in termen van herstel van geschokte rechtsorden, alsof de pijn van straffen het leed door misdrijven kan goedmaken. Daarbij wordt verwezen naar “het veranderen-de strafklimaat, waarin het publiek met milveranderen-de straffen minveranderen-der genoegen neemt”, alsof tenminste in de straftoemeting intussen de eigenrichting van de directe democratie is gevestigd. Overigens wijst onderzoek niet uit dat “het publiek” werkelijk zwaardere straffen wil.2
Het Openbaar Ministerie op zijn beurt vraagt zich publiekelijk af of kan worden vervolgd, ook in zaken waarin straf geen enkel zinvol doel meer lijkt te kunnen dienen. Zo kon de Zutphense rechter dankzij dit OM nog in 2012 een vader veroordelen die zijn zoon had verloren door ongelukkig
2 S. Ruiter e.a., De burger als rechter: een onderzoek naar geprefereerde sancties voor misdrijven in
geknutsel met vuurwerk, alsof de man nog niet genoeg was gestraft.3 Dit geval staat niet alleen. Persoonlijke gevolgen voor gestraften en hun naasten lijken er evenmin altijd toe te doen.
Zinvolle uitleg van het opportuniteitsbeginsel lijkt te zijn vergeten. Hoe staat het met het ophelderingspercentage van bijvoorbeeld levensdelicten? Dat gaat al jaren niet de goede kant op. Mensenhandel ondervindt nog steeds te weinig hinder van de overheid. Grote vermogenscriminaliteit blijft grotendeels ongemoeid: “te moeilijk” en niet goed voor de omzet. Zo is er nog meer.4
Intussen is de strafrechtspleging ook nog verdoofd door cannabis en erger. Beccaria kon nog niet weten dat hij zo vergaand en tragisch gelijk zou krijgen: strafwetten tegen verdovende middelen scheppen bij uitstek hun eigen misdaad.
Wat is dit voor inflatie? Waarom steeds meer sancties op papier en in de praktijk? Al blijft te veel echte misdaad ongemoeid? Wat zijn zinvoller maat-staven en praktijken van strafbaarstelling en straf? Behandeling van dit vraagstuk is hier nader ingericht als volgt. Eerst moet duidelijk worden waar straf eigenlijk goed voor is. Anders zijn er ook geen maatstaven van straf-baarstelling en straf. In § 2 wordt dan ook ingegaan op de weder opstanding van vergelding. Toch blijft vergelding vergelijking van appels met peren: strafleed kan het kwaad van misdaden niet goedmaken. Anderzijds doen preventieve strafdoelen het niet veel beter. Daarmee blijft delegitimatie van straf en dus ook van strafrechtspleging een fundamenteel probleem. § 3 is gewijd aan de eigenlijke hoofdzaak, niet alleen van strafrechtspleging: bescherming van de persoon en van de vooronderstellingen daarvan. Dergelijke mensenrechten moeten ook anders dan strafrechtelijk worden beschermd. Ofwel: liever geen straf als het ook anders kan. Als strafrechts-pleging werkelijk nodig is, dan moet dat zo voorzichtig mogelijk gebeu-ren, gegeven de menselijke en maatschappelijke kosten van straf (§ 4). Ten slotte biedt § 5 een vooruitblik op verdergaande hervorming. Civilisering van strafrecht moet de eigenlijke agenda zijn: laat daders de schade goedma-ken. Dat leidt bovendien tot duidelijker maatstaven voor strafbaarstelling.
2 Delegitimatie: strafleed maakt niets goed en voorkomt niet alles
Wat pleit nu eigenlijk voor vergelding, afgezien van de twijfelachtige popu-lariteit er van? Voor de hand ligt een beroep op retributieve rechtvaardig-heid, laatstelijk sinds Aristoteles een onomstreden maatstaf van gerechtigheid. In die termen is straf de “gelijkmaking” van de misdadiger, de “terug
-3 Rb Zutphen 14 februari 2012, LJN BV3892.
4 Zie over doelmatigheid in de strafrechtsketen bijvoorbeeld H.M.W.G. Goossens e.a.,
betaling met gelijke munt”, om de gevolgen van misdaad tenminste voor de dader ongedaan te maken. Daartegen lijkt weinig in te brengen, hoezeer ook deze rechtvaardiging van vergelding strookt met verdachte of tenminste minder beredeneerde gevoelens in de trant van “oog om oog, tand om tand”.
Totdat duidelijk wordt dat de gelijkmaking van vergeldende gerechtig-heid ten gronde anders en beter kan worden uitgelegd. Vereffening kan immers ook betekenen: vergoeding, overigens in lijn met de eigenlijke bete-kenis van retributie (zie § 5 voor nadere uitleg van deze “civilisering” van vergelding). Maar een dergelijke uitleg staat ver af van straf als toevoeging en ervaring van leed, zoals dat geldt in de huidige rechtsorde. Strafleed kan het kwaad van de misdaad niet goedmaken, hoe dan ook kan leed geen leed goedmaken.5 Vergelding als leedtoevoeging leidt alleen maar tot een slech-tere wereld.
Strikt genomen biedt vergelding geen plaats voor vervolgingsbeleid ofwel criminele politiek. Als misdaad moet worden vergolden moet op alle mis-daad zonder meer straf volgen. Dat past in punitieve sferen, hoe weinig der-gelijke onvoorwaardelijke vergelding ook getuigt van werkelijkheidszin. Zoveel misdaad komt immers niet ter kennis van politie en justitie. Overi-gens is onvoorwaardelijke vergelding in strijd met het geldende recht, in ieder geval met het opportuniteitsbeginsel van art. 167 lid 2 Sv. en met de mogelijkheid van voorwaardelijke veroordeling.6
In plaats van of naast vergelding wordt preventie opgevoerd als grond-slag voor straf als toevoeging en ervaring van leed. Die preventie is beter verenigbaar met het wettelijk stelsel. Buiten kijf staat bovendien de sturende werking van verkeersboeten en vergelijkbare sancties om de maatschappe-lijke omgang in goede banen te leiden. Twijfelachtiger is de preventieve wer-king van gevangenisstraffen en andere vrijheidsbenemingen. Zelfs eenzame opsluiting helpt niet zonder meer tegen voortzetting van misdaad.
Betrouwbare gegevens over al niet preventieve werking van min of meer langdurige vrijheidsbenemingen zouden alleen kunnen worden verkregen in vergelijking met maatschappijen vrij van gevangenisstraffen – voor zover ook dan al kan worden voldaan aan ceteris paribus-eisen als vooronderstel-lingen van dergelijk sociaalwetenschappelijk onderzoek.7
Al in 1833 maakten De Beaumont en De Tocqueville duidelijk dat verblijf in de gevangenis langer dan enige jaren onomkeerbaar leidt tot verharding
5 Vgl. reeds Beccaria 1764, hoofdstukken 12 en 16; Modderman 1864, p. 39.
6 Zie uitgebreider: H.J.R. Kaptein, ‘Octopus(sy) of de prijs van de kroongetuige: Strafvor-dering in de schaduw van materieelrechtelijke delegitimatie’, Nederlands Tijdschrift voor
Rechtsfi losofi e en Rechtstheorie 1998-1, p. 55-71.
7 Zie over valkuilen van sociaalwetenschappelijk onderzoek naar preventieve werkingen van sancties ook P.H. Robinson & J.M. Darley, ‘Does criminal law deter? A behavioural science investigation’, Oxford Journal of Legal Studies 2004-2, p. 173-205.
in de misdaad, geestesziekte en algemene menselijke dan wel maatschappe-lijke ongeschiktheid.8 Nogal wat onderzoeken hebben dit beeld bevestigd.9
De winst- en verliesrekening van preventief bedoelde detentie is dan ook niet duidelijk. Wegen de geweldige menselijke en geldelijke kosten van gevangenisstraf, ook voor naasten en andere betrekkingen van gedetineer-den, wel op tegen twijfelachtige winsten door minder misdaad? Hoe kun-nen dergelijke kosten en opbrengsten met elkaar worden vergeleken? Kan dat in termen van maatschappelijk nut? Dergelijke afwegingen lijken hoe dan ook praktisch onuitvoerbaar.
Soms lijkt dreiging met zware straffen toch iets te kunnen opleveren. Detentie als sanctie op delicten als fietsen zonder licht zou preventief kun-nen werken en daarmee dodelijke en andere ernstige ongelukken kunkun-nen voorkomen. Maar zelfs als die rekening opgaat blijft de principiële vraag of die ongelukkige fietsers mogen en moeten zitten voor het goede doel. Zij hebben immers niet meer dan een op zich onbeduidende overtreding begaan. Is het wel rechtvaardig om individuele daders van dergelijke lichte vergrijpen zwaar te straffen, “in naam van het algemeen belang”? Hoe dan ook stelt het strafdoel van preventie geen duidelijke grenzen aan strafmaten. Gangbare verenigingstheorieën ter verdediging van het leed van de straf proberen daarop een antwoord te bieden: sturing bepaalt strafmaten, vergel-ding verbiedt straffen buiten maten van ernst van het feit en schuld. Dat lost niets op, naar Modderman al liet zien: die maten zijn er niet.10 Straf meten aan ernst van het feit en mate van schuld is appels met peren vergelijken. Dergelijke theorieën doen het dan ook niet beter dan hun nu eenmaal onaan-nemelijke onderdelen, hoezeer ook de samenloop van vergelding en preven-tie is verheven tot min of meer officiële leer in de strafrechtspleging.
Legitimaties van straf als leedtoevoeging in andere termen dan vergel-ding en/of preventie lijken evenmin aannemelijk te kunnen zijn. Zo is geprobeerd sancties te rechtvaardigen in termen van “signaalfunctie”, om kracht bij te zetten aan de boodschap dat iets echt niet mag. Zou dat niet anders en beter kunnen, als het om die communicatie gaat?11
Het is vaker gezegd en geschreven, zonder veel gunstige uitwerking op de praktijk van de strafrechtspleging. Sinds het werk van Hulsman en zijn geestverwanten, nu alweer enige decennia geleden, lijkt academische, poli-tieke en bestuurlijke aandacht voor grondslagen van strafrechtspleging en
8 G. de Beaumont & A. de Tocqueville, Système pénitentiaire aux États-Unis et de son
applica-tion en France; suivi d’une appendice sur les colonies pénales et de notes statistiques. Parijs, 1833.
9 D. Garland, The Culture of Control: Crime and Social Order in Contemporary Society, Oxford:
Oxford University Press 2001; S. van der Zee: Het staatshotel: de bajes, stortplaats van de
samenleving, Breda: Uitgeverij De Geus 2012.
10 Modderman 1864, p. 37.
11 Zie over klassieke en hedendaagse straftheorieën bijvoorbeeld G.P. Fletcher, Rethinking
Criminal Law, New York: Oxford University Press 2000 en R.A. Duff, Punishment, Com-munication, and Community, New York: Oxford University Press 2000.
straf min of meer te zijn verdwenen. Democratische legitimatie van geldend recht en gangbare praktijk kan tegen dit tekort niet worden ingebracht. Die legitimatie vooronderstelt immers meer dan meerderheden die zich neerleg-gen bij de staat der dinneerleg-gen. Zonder inhoudelijke redengeving kan van wer-kelijke grondslagen voor zo iets ingrijpends als langdurige vrijheidsbene-ming geen sprake zijn. Daarmee blijft het delegitimatieprobleem even onopgelost als zorgwekkend.
Ten overvloede: preventie en vergelding van misdaad zijn natuurlijk lof-felijke doelen. Mits uitgevoerd met de juiste middelen. Dan komt de gang-bare strafrechtspleging in termen van leedtoevoeging niet op de eerste plaats.
3 Minder strafrechtspleging, meer andere remedies
Wat ook zij van vergelding dan wel voorkoming van misdaad ter legitimatie van straf, onomstreden moet zijn dat alle aanpak van hinderlijk of zelfs scha-delijk en mogelijk strafbaar doen en laten begint met passende maatregelen ter voorkoming er van met andere dan strafrechtelijke middelen – zoals Bec-caria inderdaad al heeft uitgelegd.
Welke schaden moeten in de eerste plaats worden voorkomen? Beschermd moeten worden in ieder geval de persoon, de eigendom en de overeenkomst (the three p’s: person, property and promise).12 Dit zijn grond-waarden van het menselijk bestaan of zelfs vooronderstellingen van leven en samenleven waarop recht en rechtspleging gunstige invloed kunnen heb-ben. Dus moet een overheid proberen met alle mogelijke middelen onnodige doden en gewonden te voorkomen, er voor zorgen dat mensen afblijven van andermans zaken en voorwaarden scheppen waarin nakoming van over-eenkomsten redelijkerwijs kan worden verwacht.
Eigenlijk gaat het om grond- en zelfs mensenrechten. Die moeten in de eerste plaats worden verwerkelijkt, wil een min of meer beschaafde samen-leving mogelijk zijn. Die mensenrechten reiken verder dan the three p’s en zijn ook niet allemaal even beschermwaardig. Achter grond- en mensenrech-ten gaan opvattingen schuil over vooronderstellingen van het goede leven of tenminste van een menswaardig leven.13 Vanzelf zou moeten spreken dat alle politiek en openbaar bestuur in de eerste plaats zijn gericht op bescher-ming van deze grondwaarden en dus op voorkobescher-ming van beschadiging er van. Wat ook zij van rangorden van grondrechten, mensenrechten dan wel
12 Zie daarover, ook over Hume en zijn geestverwanten, bijvoorbeeld H.L.A. Hart, The
Con-cept of Law Oxford: Clarendon Press [1961,] 1994.
13 Onder anderen Rawls, Finnis, Nussbaum hebben dat verwoord in termen van primary
goods of vergelijkbare begrippen. Vgl. J. Rawls, A Theory of Justice, Cambridge, MA:
Belknap Press of Harvard University Press 1999; J. Finnis, Natural Law and Natural Rights Oxford: Oxford University Press 1980; M. Nussbaum, ‘Human Functioning and Social Justice’, Political Theory 1992-2, p. 202-246.
fundamentele menselijke waarden, bescherming van leven behoort op de eerste plaats te komen. Zonder leven hebben andere grondrechten, mensen-rechten dan wel fundamentele menselijke waarden immers geen zin. Alle politiek en openbaar bestuur, de strafrechtspleging incluis, moet dus in de eerste plaats mensenlevens beschermen. Daarna komt bescherming van kwaliteit van leven, al dan niet in termen van andere grondrechten, mensen-rechten, fundamentele menselijke waarden en uiteindelijk ook in termen van veranderlijke politieke opvattingen over levenskwaliteit.
De werkelijkheid leert anders. Strafrechtspleging en openbaar bestuur in het algemeen zijn te zeer gericht op wat als hinderlijk of zelfs misdadig wordt ervaren en te weinig op wat dodelijk of anderszins werkelijk schadelijk is. Hier is dan ook nog veel te doen. De agenda er van gaat ver voorbij voorko-ming en bestraffing van misdaad. Zo leiden hogere maximum snelheden in het wegverkeer aantoonbaar tot meer doden en ernstig gewonden. Toch worden die snelheden opgevoerd, ten koste van mensenlevens en ten bate van twijfelachtige vergroting van mobiliteit, wat die verder ook waard mag zijn. Op verschillende manieren leidt openbaar vervoer per reizigerskilome-ter tot veel minder doden en gewonden dan gemotoriseerd privévervoer. Toch blijven investeringen in bijvoorbeeld beter treinverkeer ver achter bij bestedingen aan uitbreiding van het snelwegennet.
Ook hier wint “zichtbare misdaad” het van rationele criminele en andere politiek. Een redelijk willekeurig voorbeeld, met dodelijke afloop: nog niet zo lang geleden werden benzinedieven door de politie achtervolgd, met fataal gevolg voor een onschuldige bestuurder, aangereden door de vluchtauto.14
Dit is de omgekeerde wereld, of eigenlijk perversie: een mensenleven wordt opgeofferd of tenminste worden willens en wetens dodelijke risico’s geno-men om een misdrijf ter waarde van enkele tientallen euro’s te kunnen sanc-tioneren. Stond bescherming van mensenlevens niet op de eerste plaats, als het gaat om openbaar bestuur, strafrechtspleging of om wat dan ook? Had die politiecapaciteit niet beter kunnen worden ingezet voor veiliger verkeer?
Fiat justitia pereat mundus? Welke onmenselijke gerechtigheid is dat dan?
In ieder geval in termen van mensenlevens en inzet van openbare mid-delen is het nogal wat goedkoper om tankstations te verplichten om alleen betaling vooraf te aanvaarden. Dat geldt niet alleen voor benzinediefstal. Zo veel andere criminaliteit wordt mogelijk gemaakt door gebrekkige aandacht voor het begin van alle misdaad: mogelijkheden er toe. Nogal eens kunnen die mogelijkheden tegen geringe kosten worden weggenomen. Betere bevei-liging van woonhuizen en andere gebouwen, voer- en vaartuigen, het is technisch allemaal mogelijk. Afdoende bewaking al dan niet op afstand is niet altijd in strijd met persoonlijke levenssferen. Internetfraude is voor een niet gering deel gevolg van onzorgvuldigheid van bestolenen en hun leve-ranciers.
Ook valt nog altijd te denken aan vereenvoudiging van wet- en regelge-ving, overigens niet alleen vanuit een oogpunt van vermindering van mis-daad. Zo kan belastingfraude worden tegengegaan door vereenvoudiging van het fiscale stelsel, tot en met afschaffing van alle belastingen behalve omzetbelasting. Al jaren wordt er overtuigend voor gepleit, gevestigde belangen staan ook hier in de weg aan afschaffing van te veel regels, bureau-cratie en bijbehorende mogelijkheden tot misbruik. De lijst is lang en wordt hier dan ook niet afgemaakt.
In ieder geval moet tenminste in het kader van een rationeler criminele politiek een einde worden gemaakt aan de contraproductieve en criminali-serende strafrechtelijke strijd tegen verdovende middelen, al was het maar omdat die meer kost dan zij opbrengt, ook in termen van doden en gewon-den. Bovendien geldt ook hier dat schaarse capaciteiten van politie en justi-tie in de eerste plaats moeten worden besteed aan zaken van leven en dood.