In de voorgaande hoofdstukken is gekeken naar het Europa van Pim Fortuyn in zijn rol als publicist en columnist. De documentaire Altijd Wat, uitgezonden op twintig mei 2014, had de centrale vraag: wat vond Pim Fortuyn van Europa? In dit hoofdstuk wordt gekeken naar Pim Fortuyn de politicus en zijn visie op Europa. Opvallend aan de eurokritiek van de politicus Fortuyn is dat het zich van twee kanten kenmerkt. Enerzijds gaat het om de structuur van de Europese Unie. Dat zijn zaken zoals de contributiebetaling, het Europese landbouwbeleid of de Europese markt. Anderzijds draait het om ‘de ziel’ van Europa. Daarbij valt te denken aan thema’s zoals het democratisch gehalte van de EU, identiteitspolitiek en Fortuyns pleidooi voor referenda. Een onderwerp zoals de Europese politieke elite of de euro valt in beide groepen in te delen, daar het op beide groepen betrekking heeft. In dit hoofdstuk wordt eerst een context
46
geschetst van Pim Fortuyn als politicus; daarbij wordt ingegaan op de relatie van Fortuyn met de media als ook met zijn mede-politici, veelal zijn tegenstanders. Vervolgens wordt gekeken naar concrete voorstellen die Fortuyn over Europa had en wordt dit in perspectief geplaatst tegenover zijn standpunten over Europa in de jaren negentig. Tot slot wordt er kort stilgestaan bij de vergelijkingen tussen Fortuyn en onder meer Jörg Haider en Jean-Marie Le Pen door zowel Nederlandse politici als media.
3.1 Een drietal taarten
Op 13 maart 2002 kreeg Pim Fortuyn ‘‘een drietaal taarten gevuld met stront en braaksel’’ in zijn gezicht geworpen. De werpers, actievoerders van de Biologische Bakkersbrigade, riepen gedurende de daad: ‘‘op naar de nul zetels!’’.184 Dit incident vond plaats bij de publicatie van het boek De puinhopen van acht jaar Paars, het verkiezingsprogramma van de Lijst Pim Fortuyn (LPF) voor de parlementaire verkiezingen van 15 mei 2002.185 Enkele maanden eerder, op vier februari 2002, gaf Fortuyn een interview met de Volkskrant waarin hij de islam een ‘‘achterlijke cultuur’’ noemde en de uitspraak deed: ‘‘Meneer, als ik het juridisch rond zou kunnen krijgen, dan zou ik gewoon zeggen: d'r komt geen islamiet meer binnen.’’ In het interview sprak hij zich onder meer uit over het schrappen van artikel 1 van de grondwet. Dat zou namelijk inhouden dat hij dergelijke uitspraken in het interview wél kon maken.186 Als gevolg van het interview zette Leefbaar Nederland hem uit de partij – waarvan hij sinds september 2001 lijsttrekker was – en richtte Fortuyn zijn eigen partij op, de Lijst Pim Fortuyn, die na zijn dood bij de verkiezingen 26 zetels wist te behalen. Het verschil tussen Leefbaar Nederland en Lijst Pim Fortuyn is qua eurokritiek nagenoeg nihil. Fortuyn stelt zelf: ‘‘U heeft me gekozen tot lijsttrekker, me niet gevraagd mijn verstand in te leveren, ik ben het niet met u eens en ik begrijp dat ik nog een hoop missiewerk heb te doen. […] En ik leid straks de Tweede Kamerfractie en niet Leefbaar Nederland.’’187
In de verkiezingscampagne van 2002 waren vooral, maar niet uitsluitend, de uitspraken van Fortuyn in het interview met de Volkskrant veelbesproken en riepen ze veel reacties op. Verwijten dat Fortuyn met zijn uitspraken aan discriminatie deed en opriep tot geweld wuifde
184 ‘Pim Fortuyn wordt bekogeld door taarten’, https://www.youtube.com/watch?v=etrbmmPrr6g,
youtube.
185 Pim Fortuyn, De puinhopen van acht jaar paars (Rotterdam 2002). 186 ‘Fortuyn: grens dicht voor islamiet’, De Volkskrant (9 februari 2002).
187 ‘Nieuws aan tafel’, https://www.youtube.com/watch?v=dAGZq5xHU0U, youtube, 26:15-26:45 en
47
hij weg, bewerende dat hij ‘‘niemand zijn burgerrechten [wilde] ontnemen’’ en ‘‘geweld in iedere vorm veroordeelde.’’188 Nationale politici begonnen zich steviger tegen Fortuyn uit te spreken. Ad Melkert van de PvdA zei ‘‘Nederland wordt wakker’’ als ook ‘‘Je wordt wakker en je ziet Le Pen. Je wordt wakker en je ziet Fortuyn!’’, waar Jan-Peter Balkenende van de CDA zich overigens hevig tegen verzette.189 Op een VVD-bijeenkomst in 2002 liet ook Frits Bolkestein zich uit over Fortuyn. Bolkestein stelde dat Fortuyn rondom het migratieprobleem ‘‘ten dele gelijk’’ had en dat binnen vijftien tot twintig jaar de absolute bevolking in de grote Nederlandse steden van buitenlandse afkomst zou zijn.190 Fortuyn was een ‘‘rattenvanger van Hamelen’’, een ‘‘Pietje Bell van de Nederlandse politiek. […] die een aantal dingen heel duidelijk [kan] zeggen en […] terecht bepaalde problemen aanstipt. Zijn oplossingen zijn echter oppervlakkig en deugen van geen kant.’’191 Door het migratiebeleid van politici zoals toenmalig minister-president Wim Kok was de weg vrijgemaakt voor de opkomst van Fortuyn, aldus Bolkestein.192
In een reactie daarop rekende Fortuyn het Bolkestein op zijn beurt aan en stelde dat het migratieprobleem mede zijn verantwoordelijkheid was. ‘‘Bolkestein was de man die de punten op de agenda zette […] maar hij heeft niks afgemaakt’’, aldus Fortuyn. Na de verkiezingszege van de VVD in 1998, waarin Bolkestein campagne had gevoerd met de migratie als speerpunt van het partijprogram, deed hij de onderhandelingen namens zijn partij tijdens de formatie van het kabinet-Kok II. Bolkestein eiste echter niet de portefeuille vreemdelingenbeleid op, maar, zo stelde Fortuyn, vluchtte in datzelfde jaar naar Europa en werd Eurocommissaris.193 Hoewel het hier meer draait om persoonlijke beschuldigingen, geeft dit een goed beeld van de positie van Fortuyn in de verkiezingscampagne van 2002.
De parlementaire verkiezingen van 2002 gingen niet of nauwelijks over Europa, tot spijt van Fortuyn, die het belang van Europa onderschreef in het interview voor Altijd Wat.194 De lijsttrekkersdebatten focusten op nationale kwesties zoals de inrichting van het zorgstelsel. Enkel na een vraag van een student tijdens het lijstrekkersdebat op de Erasmus Universiteit te
188 ‘Fortuyn: grens dicht voor islamiet’, De Volkskrant (9 februari 2002).
189 ‘Pim Fortuyn (1948-2002) Demonisering en imago’, https://www.youtube.com/watch?v=RP-
uk_AYnZ4, youtube, 1:55:00.; Voor de vergelijking tussen Le Pen en Fortuyn: 1:57:00-1:58:00.
190 ‘Frits Bolkestein (VVD) over Fortuyn’, https://www.youtube.com/watch?v=9bahAT21Et4, youtube
00:00-00:46.
191 ‘Frits Bolkestein (VVD) over Fortuyn’, 00:46-00:52.; ‘Bolkestein: Fortuyn is Pietje Bell van de
politiek’, Telegraaf (5 maart 2002).
192 ‘Frits Bolkestein (VVD) over Fortuyn’, 00:00-00:46.
193 ‘Pim Fortuyn (1948-2002) Demonisering en imago’, 02:17:05-02:19:05. 194 Uitzending Altijd Wat, 02:16-02:45.
48
Rotterdam, op 21 maart 2002, kwam Europa ter sprake. Op de vraag of Nederland met Fortuyns beleid van het sluiten van de grenzen niet zijn economische positie zou verliezen, gaf Fortuyn een ontwijkend antwoord door over zijn omgang met de media te praten. Na een interventie van Ad Melkert, die stelde dat met het sluiten van de grenzen de Nederlandse economie op slot zou gaan, verweerde Fortuyn zich door te zeggen dat landen in Europa die niet bij het Verdrag van Schengen hoorden – waar hij uit wilde stappen – ‘‘buitengewoon beschaafde landen zijn.’’195 Naast het feit dat dit een van de weinige momenten in de landelijke campagne was waarin Europa een rol speelde, geeft het tevens goed de wijze weer waarop Fortuyn Europa (niet) in het debat gebruikte. In het betreffende debat werd meermaals verwezen naar Fortuyns verkiezingsprogramma, De puinhopen van acht jaar Paars, terwijl Fortuyn daarin twee hoofdstukken opnam over buitenlands beleid en Europa. Het is opvallend dat bij het uitkomen van zijn uitgesproken wens in het programma Altijd Wat – dat de verkiezingen meer over Europa moesten gaan – Fortuyn het naliet om daadwerkelijk inhoudelijk over Europa te praten.
In een negental punten vatte Fortuyn de politicus in het boek zijn visie op Europa samen. Op het werk Zielloos Europa na is dit het enige werk dat zich specifiek (ten dele) toespitst op Europa. Hoewel het gedeelte over Europa in De puinhopen van acht jaar Paars aanzienlijk kleiner en bondiger is, is het een stuk interessanter dan Zielloos Europa. Fortuyn omschrijft namelijk niet alleen de problemen van Europa zoals hij ze zag, maar draagt tevens oplossingen aan die moeten leiden tot de verwezenlijking van zijn visie van Europa. Daar voeren de thema’s die Fortuyn in de jaren negentig aangaande Europa aankaartte de boventoon, bijvoorbeeld het herstel van de Nederlandse soevereiniteit of een Europa van de politieke elite.
Verreweg het meest van belang voor Europa begin 2002 was de op handen zijnde uitbreiding van de Europese Unie met tien landen uit Midden- en Oost-Europa. In het programma Nieuws aan tafel op vier januari 2002 wordt Fortuyn – na eigen provocatie – geïntroduceerd als ‘‘een boer Koekoek maatpak’’, tot ergernis van Fortuyn. In het programma wordt gediscussieerd over die aanstaande uitbreiding net als over de invoering van de euro, die ten tijde van de opname sinds drie dagen als wettelijk betaalmiddel gold.
Het grote probleem van die uitbreiding was volgens Fortuyn dat deze zich niet democratisch voltrok. Bij belangrijke beslissingen zoals de toetreding van nieuwe EU-lidstaten moest aan zowel de Nederlandse als de Europese bevolking een politiek bindend referendum worden voorgelegd.196 Volgens Fortuyn moest de Nederlandse regering bij een dergelijk
195 ‘Pim Fortuyn (1948-2002) Demonisering en imago’, 01:05:00-01:07:10. 196 ‘Nieuws aan tafel’, 14:00-15:00.
49
referendum transparant zijn tegenover de bevolking en duidelijk aangeven waar de uitbreiding om draaide. Fortuyn zei dat indien hij deelnam aan de volgende regering, wat enkel in de vorm van premier kon, zo stelde hij, hij ‘‘vurig [ging] pleiten voor die uitbreiding’’. Als premier wilde hij de voor- en nadelen van de uitbreiding uitleggen en daarbij tevens een ‘‘prijskaartje’’ geven.197 Fortuyn zei echter wel dat niet ‘‘voor elk wissewasje’’ een referendum moest worden gehouden, maar enkel bij majeure en ingrijpende beslissingen voor de toekomst van Nederland. Europa moest stap voor stap worden gebouwd, van onderaf, en dus stap voor stap aan de bevolking worden voorgelegd.198 Hier valt een duidelijke continuïteit te zien met Fortuyn in de jaren negentig. Het proces van de wijze waarop Europa werd gevormd was wat Fortuyn dwarszat. Over de invulling van Europa kon op een democratische manier en op een later moment gesteggeld worden. Tegelijkertijd kan de vraag worden opgeworpen hoe volgens Fortuyn de (Europese) democratie goed kon functioneren, in de vorm van referenda, als er een politieke elite was die het voor het zeggen had. Wat was de democratie waard? Kennelijk stond voor Fortuyn in die zin ware democratie gelijk aan een, liefst bindend, referendum waarin de bevolking zich kon uitspreken.
Vanuit de gedachte van een Europa van ‘onderaf’ noemde Fortuyn de invoering van de euro ondemocratisch. Daar uitte hij zijn wens dat alvorens de invoering plaatsvond, er eenzelfde politiek bindend referendum had moeten worden gehouden. In relatie tot Fortuyns pleidooi voor het behoud van de natiestaat en de afbreuk hiervan door toetreding tot de Europese Monetaire Unie, doet zich een interessant gegeven voor. Op de vraag of met de invoering van de euro Nederland zijn nationale identiteit opgeeft zei Fortuyn ‘‘nee, dat is onzin.’’199 Hij vervolgde en zei dat hij de euro liever niet had gezien, maar gegeven dat de euro er nu eenmaal was, er ook verder mee moest worden gegaan. De euro versterkte Europa en de Europese Unie doordat de nieuwe munt een concurrent werd van de Amerikaanse dollar voor internationale transacties.200 Belangrijk om te bemerken is dat ondanks het feit dat Fortuyn tegen de invoering van de euro was, daar het een teken van soevereiniteitsafdracht was, hij verdere Europese samenwerking niet afwees.
In De Puinhopen van acht jaar Paars deed Fortuyn een aantal voorstellen die qua eurokritiek niet veel verschilden van zijn eurokritiek van de jaren negentig. Zo was hij over het Europees parlement nog steeds dezelfde mening toegedaan en kon het parlement wat hem betrof
197 Uitzending Altijd Wat, 06:00-06:40.
198 Fortuyn, De puinhopen van acht jaar paars, 180.; Uitzending Altijd Wat, 09:00-09:30. 199 ‘Nieuws aan tafel’, 13:00.
50
‘‘worden afgeschaft en [worden] vervangen door een senaat samen te stellen uit afvaardigingen uit de parlementen der lidstaten.’’ Hetzelfde gold voor de ‘‘Brusselse regelfabriek’’, waar na grondige inspectie kon worden bepaald welke wetten en regels geschrapt konden worden, welke bevoegdheden in de handen van Brussel bleven en welke werden teruggegeven aan de EU- lidstaten.201 Deze eurokritiek van Fortuyn toont aan welke prominente rol de terugkeer van Nederland als soevereine staat bleef spelen in zijn politieke opvattingen. De Puinhopen van acht jaar Paars werpt tevens nieuw licht op de rol van Nederland in de internationale politiek in het algemeen en Europa in het bijzonder. Met de burgeroorlog en Srebrenica in het achterhoofd (waarvan het NIOD-rapport reeds gepubliceerd was ten tijde van de publicatie van De Puinhopen van acht jaar Paars) stelde Fortuyn dat ‘‘Internationale tribunalen en helemaal een Internationaal Gerechtshof voor de Rechten van de Mens […] duidelijk nog een brug te ver’’ waren.202 Wat opvalt is dat Fortuyn zich wel tegen nationaal-overstijgende organisaties verzette, maar dat hij er wat de euro betrof een pragmatische houding van continuïteit op nahield. Dat valt te verklaren vanuit het economische belang dat Fortuyn aan de Europese Unie hechtte. Tevens kan het zo zijn dat nationaal-overstijgende organisaties zoals het Internationaal Gerechtshof in de ogen van Fortuyn een meer politiek karakter kenden. Met dat in het achterhoofd verzette hij zich tegen hun bestaansrecht uit angst voor een Europa van een politieke-unie. Het bestaan van dergelijke organisaties hing immers nauw samen met het inleveren aan soevereiniteit. Aan de andere kant kan het evenwel in de context van de tijd worden gezien. In de ogen van Fortuyn had een organisatie zoals het Internationaal Gerechtshof het laten afweten bij de burgeroorlog in Joegoslavië in de jaren negentig.
Uitbreiding van Europese samenwerking was volgens Fortuyn daarentegen wel van belang in het licht van veiligheid en stabiliteit van Europa. Dat hield echter niet in dat een uitbreiding van de Europese Unie niet een (economische) bedreiging voor Nederland vormde, bijvoorbeeld op het gebied van landbouw en contributiebetaling. De landbouw van de Midden- en Oost-Europese landen was niet op het niveau van de toenmalige EU. Om die landen op hetzelfde niveau te krijgen, ging het volgens Fortuyn Europa in het algemeen en Nederland in het bijzonder veel geld kosten.203 Om die reden, zo stelde Fortuyn in De puinhopen van acht jaar Paars, moesten het landbouwbeleid, de renationalisatie en de landbouwsubsidies worden afgeschaft. Brussel moest enkel toezien op eerlijke concurrentie en regelgeving en diende zich
201 Fortuyn, De puinhopen van acht jaar paars, 181. 202 Idem, 181.
51
er verder niet mee te bemoeien.204 Om deze toetredende landen tegemoet te komen en naar eenzelfde welvaartsniveau te tillen dienden tijdgebonden structuurfondsen in het leven te worden geroepen die de permanente structuurfondsen van de EU vervingen. De redenering van Fortuyn was dat de EU geen arme lidstaten meer kende. Gezien in het licht van de natiestaat moest iedere lidstaat ‘‘zijn eigen broek ophouden’’.205 De gedachte hierachter was dat er zorgvuldiger met Europese fondsen werd omgegaan, dat fraude werd tegengegaan en bovenal ‘‘herstelt [het] de autonomie van landen, regio's en plaatselijke besturen daar waar deze zonder enige noodzaak wordt aangetast.’’206
3.2 Fortuyn als een ‘’Hollandse Haider’’ en een ‘’Nederlandse Le Pen’’
Gedurende zijn politieke carrière was de relatie tussen Fortuyn en de media moeizaam. In Nieuws aan tafel sprak Fortuyn zijn ongenoegen uit over het feit dat media en politici hem vergeleken met Haider, Le Pen en Filip DeWinter van het Vlaams Blok. Een vergelijking als deze viel hem vaak te beurt door zowel de (Nederlandse) media als Nederlandse politici. Fortuyns grootste argument tegen was dat hij enkel een vergelijking wilde op inhoudelijke basis, niet op basis van het soort kiezer dat hij aansprak.207 Op de verwijten dat hij met zijn stijl van politiek bedrijven populistisch was en de democratie in gevaar bracht antwoordde hij: ‘‘Dan mag je toch heel blij zijn als die op mij stemmen, want dan is die stem in goede handen. Want ik ben dus geen racist en ik stuur niemand terug en iedereen die hierbinnen is heeft dezelfde rechten als ik.’’ Waarop journalist Frénk van der Linden antwoordde: ‘‘Als cabaret doet het het prima hoor.’’208 Een geval als dit geeft de moeizame omgang van Fortuyn met de media goed weer, al moet daar zeker niet worden vergeten de wijze waarop Fortuyn reageerde, bijvoorbeeld het eerdere genoemd ‘‘boer Koekoek in maatpak’’ incident.
In de ogen van Fortuyn bracht hij met zijn uitlatingen de democratie echter niet in gevaar. Dat gevaar werd door de partijen zelf gecreëerd. In een interview begin mei 2002 op de Belgische televisie met journalist Walter Zinzen, liet Fortuyn zich uit over het cordon sanitaire tegen het Vlaams Blok. Het was van de zittende politiek niet democratisch om een cordon sanitaire tegen het Vlaams Blok in te stellen terwijl die partij meer dan een derde van de kiezers
204 Fortuyn, De puinhopen van acht jaar paars, 180. 205 Idem, 180.
206 Idem, 180.
207 ‘Nieuws aan tafel’, 25:00-26:00. 208 ‘Nieuws aan tafel’, 29:00-30:00.
52
van Antwerpen had. Fortuyn vroeg zich af: ‘‘Zijn jullie democraten?’’209 Eenzelfde vraag vroeg Fortuyn zich af bij Haider in Oostenrijk. De kiezer had gesproken en om die reden moest die partij in iedere vorm serieus worden genomen. Door het uitsluiten van een partij met een cordon sanitaire of dergelijke kon dientengevolge het debat niet meer worden aangegaan, terwijl het debat met deze partijen, hoe verwerpelijk de denkbeelden ook waren, essentieel was volgens Fortuyn. Hier is het belangrijk om te stellen dat voor Fortuyn boven alles de democratie moest worden gerespecteerd. Om die reden was Fortuyn meermaals ontstemd wanneer hij werd vergeleken met Haider of Le Pen wanneer hij zich uitsprak over deze twee heren. In zijn ogen was het debat cruciaal in de democratie.
3.3 Slotanalyse
In dit hoofdstuk is gekeken naar de opvattingen van Fortuyn als politicus over Europa. Ten tijde van Fortuyn de politicus was het proces van Europese integratie verder voltrokken. De puinhopen van acht jaar Paars kenmerkt zich op Europees gebied doordat Fortuyn een concretere visie op Europa had in de jaren negentig. De thema’s tijdens zijn politieke carrière bleven grotendeels van dezelfde aard. Fortuyn bleef waarde hechten aan de soevereiniteit van Nederland en bleef streven naar een in zijn ogen democratischer Europa. Vanuit die gedachte tekent zich een soort pragmatisme bij Fortuyn af, onder andere op het gebied van de euro. Geen rigoureuze terugkeer naar de gulden, maar een voortzetting van de nieuwe munt. Europa moest voor Fortuyn grondig geherstructureerd worden alvorens de uitbreiding met de tien landen uit Midden- en Oost-Europa zich op een economisch punt kon voortzetten. Supranationale organisaties zoals het Europees parlement konden worden opgeheven, wat doet concluderen dat Fortuyn de Europese Unie voornamelijk als een economisch vehikel zag in plaats van een Unie met politieke bedoelingen.
Het onderwerp democratie bleef een grote rol spelen in Fortuyns visie op Europa. De ‘‘Brusselse regelfabriek’’ kon nog zo grondig worden gesaneerd, en er konden nog zoveel eisen worden gesteld aan de toetredende landen (denkende aan structuurfondsen), zolang dit niet gedragen werd door de Europese bevolking via politiek bindende referenda had Europese uitbreiding volgens Fortuyn geen validiteit onder diezelfde bevolking. Voor Fortuyn was de Europese Unie desondanks een ‘‘fenomenaal experiment dat veel heeft bijgedragen aan de