Ik had de afgelopen jaren twijfels of ik geschikt zou zijn voor een baan in de onderzoekswereld. Nu ik in de afgelopen tijd intensief aan het transportenonderzoek heb gewerkt, heb ik al meer kennis over hoe je op een overzichtelijke, ordelijke manier een groot onderzoek kunt doen. Ik ben van mening dat ik nog steeds veel moet leren op onderzoeksgebied, maar ik weet nu wel dat ik het interessant en uitdagend blijf vinden.
Door deze stage heb ik minder twijfels over een eventuele toekomst in de onderzoekswereld. Dankzij deze stage heb ik bijzondere ontmoetingen gehad met diverse personen uit het werkveld. Van historici en onderzoekers tot ooggetuigen en van Dutchbatveteranen tot medewerkers van een vredesorganisatie.
Eerder schreef ik al over de intensieve samenwerking tussen het HcKW en de vredesorganisatie PAX om na ruim twintig jaar een museum over de val van de Srebenica-enclave in te richten. Er is onlangs een documentaire gemaakt over de totstandkoming van de tentoonstelling: 'De strijd om het Srebrenica Museum'.43 Deze documentaire ging intern in première op 29 juni jl. Ik had de eer om daarna uitgenodigd te worden om samen met de betrokkenen van PAX en het HcKW en Dutchbatveteranen uit eten te gaan. Die avond zal ik niet snel vergeten, omdat de documentaire en de
43
2Doc. Documentaires, Series, 2Doc, 2017, Juli, ‘2Doc: De strijd om het Srebrenica Museum’ (10 juli 2017) www.2doc.nl (geraadpleegd 9 augustus 2017).
gesprekken en speeches naderhand indruk hebben gemaakt. De val van Srebrenica heeft een grote impact gehad op alle betrokkenen en de gevolgen hiervan ervaren ze nog iedere dag. Ook voor hen is het belangrijk om het verleden niet te laten rusten, maar het actief te verwerken en te herdenken.
Ik kwam hier ook Monique Brinks tegen, die als historica verbonden is aan het HcKW en de tentoonstelling hielp in te richten. Ik ken Brinks nog van mijn stageperiode bij het OVCG (Brinks was de voorganger van voormalig OVCG-coördinator Bettie Jongejan), omdat ik haar heb geholpen bij diverse zaken omtrent het Scholtenhuis-project (onder andere heb ik een personenregister van de Scholtenhuis-trilogie gemaakt en ook heb ik achter de schermen geholpen bij een educatief project over het Scholtenhuis).
Ik zie de première van de Srebrenica-documentaire – en de andere bijgewoonde evenementen van het HcKW – als een bijzondere toevoeging aan mijn stage.44 Het ontmoeten van nieuwe mensen en het leren kennen van organisaties en personen in het werkveld is essentieel, omdat zij mij wellicht in de toekomst verder kunnen helpen qua onderzoek of een baan zoeken. De opgedane contacten zijn waardevoller dan men denkt. Ik ga mijn toekomst als historica daarom ook positief tegemoet.
44 Ik was aanwezig bij de volgende evenementen/activiteiten van het HcKW: Dodenherdenking (4 mei); Noordelijke Netwerkdag Oorlogsbronnen (6 juni), personeelsuitje van het HcKW (16 juni), première ‘De strijd om het Srebrenica museum’ (29 juni), Vriendendag (16 juli 2017).
Nawoord
Ik heb mijzelf de vraag gesteld wat mijn bijdrage is geweest voor de discipline geschiedenis. In andere woorden: wat draagt mijn stageonderzoek bij aan de wetenschap? Zoomen we in, dan kun je ook de vraag stellen in hoeverre het transportenonderzoek bruikbaar is voor publieksgeschiedenis.
Ik heb een begin gemaakt aan een nog niet eerder onderzocht onderzoek naar de vertrekkende transporten vanuit het Judendurchgangslager Westerbork naar het Oosten. In de toekomst kan het Herinneringscentrum Kamp Westerbork de resultaten van het onderzoek toepassen in het museum, op het kampterrein en langs het voormalig spoortracé. Ik heb een database opgezet waarin op een geordende wijze alle bestudeerde publicaties, bronnen en andere informatie zijn opgeslagen. Een database is de basis van een onderzoeksmethode waarin ook door toekomstige onderzoekers in kan worden gewerkt. Omdat het belangrijk is om ook vooruit te denken, heb ik nagedacht over hoe een effectieve methode voor het opslaan en ordenen van de gevonden informatie. Ik heb de lay-out en structuur van de transportdocumenten overzichtelijker gemaakt en de transporten en HCIS-archieven in een overzichtelijke tabel geplaatst.
Daarnaast is het belangrijk om in te zien hoe waardevol getuigenissen van ooggetuigen zijn. Er zijn honderden (dag)boeken van zowel slachtoffers als overlevenden. Door al deze persoonlijke verhalen te verzamelen en te verifiëren met andere bronnen, kunnen de resultaten worden gedeeld met het publiek. In musea wordt vandaag de dag veel gebruikt gemaakt van het ‘persoonlijke verhaal’, al dan niet in combinatie met persoonlijke objecten of egodocumenten. Door middel van ‘portretten van slachtoffers en overlevenden’ worden zij uit de vergetelheid gehaald en blijvend herinnerd.
Bezinning, herdenken en herinneren zijn nog steeds belangrijke thema’s voor zowel het herinneringscentrum als voor het publiek. Elk jaar mag het museum meer bezoekers ontvangen en dat geeft aan dat de belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog groeiende is. Ik ben dankbaar dat ik door deze stage een begin heb mogen maken aan het transportenonderzoek. Op deze wijze kan het verhaal van 107.000 gedeporteerden worden verteld. Dat is 107.000 keer één persoon die de reis naar het Oosten onderging.
Ik wil met een citaat eindigen van Jacob (Jaap) Polak (1912-2015), die in kamp Westerbork zijn latere vrouw Catharina (Ina) Soep (1923-2014) leerde kennen. Beiden overleefden deportatie naar het concentratiekamp Bergen-Belsen en ze trouwden na de
oorlog met elkaar. Polak werd op 15 februari 1944 op de transport gezet naar Bergen-Belsen en schreef hier het volgende over:
‘Vanuit Westerbork werden 102.000 Joden gedeporteerd: de overgrote
meerderheid ging naar de vernietigings- en arbeidskampen, 3.751 waren
de ‘gelukkigen’ die rechtstreeks naar Bergen-Belsen gezonden werden. Ik
behoorde tot die gelukkigen en kwam in Bergen-Belsen terecht. (…) Het
vertrek zelf was aangrijpend. Ik keek naar de Duitse commandant die zijn
‘troepen’ inspecteerde, naar de dienstdoende Duitse Joden, naar de hoge
bazen van het kamp, en ik dacht: “Hoe zullen wij aan de rest van de
wereld ooit duidelijk kunnen maken wat hier gebeurt?”’
45Deze laatste vraag is de reden waarom wij als historici en wetenschappers tot op de dag van vandaag onderzoek blijven doen naar de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging. Het verhaal van al die individuen die hun verhaal niet (meer) kunnen vertellen, mogen wij doorgeven aan de huidige en jongere generaties. Persoonlijk hoop ik in de toekomst dit ook te mogen blijven doen: de verhalen uit het verleden vertellen, zodat ze niet worden vergeten.
45
Jacob Polak en Ina Soep, Tussen de barakken… Liefdesbrieven in Westerbork en Bergen-Belsen (Laren: Uitgeverij Verbum, 2006), 119-120.
Bibliografie
A
RCHIVALIAHerinneringscentrum Kamp Westerbork (HcKW), Hooghalen
Basisexpositie (in het museum)
Voormalige jas van Izaäk de Vries Collectie transcripten van interviews
Eyal, Zvi, geïnterviewd door Guido Abuys, 7 mei 2015, transcript.
Gassmann-Baumann, Inge Maria Bertha, geïnterviewd door Guido Abuys, 10 november 1999, transcript.
Grünberg-Klein, Hannelore, geïnterviewd door Guido Abuys, 25 april 2014, transcript.
Kroonenberg, Johanna, geïnterviewd door J.G. Colpa, 16 maart 1993, transcript. Mannheim, Rolf Edgar (Eddie), geïnterviewd door Egbert Doosje, 2000,
transcript.
Moses, Chanita, geïnterviewd door Guido Abuys, 27 maart 2011, HcKW, Hooghalen, transcript.
Ritz-Weyl, Eva, geïnterviewd door Guido Abuys, 10 november 2010, Amsterdam Buitenveldert, transcript.
NIOD Instituut voor oorlogs-, holocaust- en genocidestudies, Amsterdam
Toegangnr. 250d, Kampen en gevangenissen, 90-1219 Verklaringen van voormalig gevangenen over hun wedervaren, 12 december 1945 - 6 oktober 1947
inv. nr. 669, Lewenhoff, D. inv. nr. 830, Schnog, L.
G
EDRUKTE BRONNEN EN LITERATUURAalders, Sophie en Rachel Spijer. Wie was Jack Spijer? Een onbekende gevangene uit
Bergen-Belsen. Laren: Uitgeverij Verbum, 2008.
Abuys, Guido. Het eerste transport – 15 juli 1942 vanuit kamp Westerbork. Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2012.
Abuys, Guido en Dirk Mulder. Westerbork Cahiers 11. Genezen verklaard voor… een
ziekenhuis in kamp Westerbork, 1939-1945. Hooghalen/Assen: Herinneringscentrum
Kamp Westerbork – Koninklijke Van Gorcum B.V., 2006.
Asscher-Pinkhof, Clara. De danseres zonder benen. Den Haag: H.P. Leopolds Uitgeversmij N.V. ‘s-Gravenhage, 1967.
Bakker, E., G. Gerritsma, J.C. Regtien. Een wandeling door Joods Winsum. Winsum: Stichting Een Joodse Erfenis, 2006.
Berg, C.A. van der. De Joodse Gemeenschappen in Noordwest-Groningen. Winsum,
Eenrum, Leens-Ulrum, Warffum 1751-1947. Groningen: Mr J.H. de Vey Mestdagh
Stichting, 2000.
Bergh, Siegfried van den. Deportaties: Westerbork, Theresienstadt, Auschwitz, Gleiwitz. Bussum: Uitg. Mij. C.A.J. Van Dishoeck c.v., z.j.
Berghuis, Corrie K. Joodse vluchtelingen in Nederland 1938-1940. Documenten betreffende
toelating, uitleiding en kampopname. Kampen: Uitgeversmaatschappij J.H. Kok, 1991.
Bial-Spitz, Julie. Op een klein stationnetje. z.p., 2006.
Blits, Mirjam. Auschwitz 13917. Meppel: Just Publishers, 2011.
Boeken-Velleman, Leny. Breekbaar, maar niet gebroken. Het verhaal van een
Auschwitz-overlevende. Laren: Uitgeverij Verbum, 2008.
Boon, E.P., C.A. van der Berg. De Joodse gemeenschap in de Kanaalstreek, Stadskanaal,
Musselkanaal, Onstwedde en Mussel. Groningen: Mr. J.H. de Vey Mestdagh Stichting,
1992.
Boon, E.P. en J.J.M. Lettinck. De Joodse gemeenschappen in Westerwolde 1656-1950.
Nieuweschans, Bunde, Bellingwolde, Oudeschans, Wedde, Vlagtwedde, Bourtange, Sellingen, Ter Apel, De Maten en Roswinkel. Groningen: Mr. J.H. de Vey Mestdagh
Stichting, 2004.
Buchsbaum, N. Fotograaf zonder camera. Amsterdam: Uitgeverij de Bataafsche Leeuw B.V., 1991.
Greenman, L. An Englishman in Auschwitz. Londen: Vallentine Mitchell & Co Ltd, 2001. Hamburger, H., J.C. Regtien. Een Joodse Erfenis in Winsum. Bedum: Profiel, 1993.
Hamburger, H. en J.C. Regtien. Joodse oorlogsmonumenten in de provincie Groningen.
Alsmede algemene oorlogsmonumenten waarop Joodse namen voorkomen. Bedum:
Profiel Uitgeverij, 1998.
Hamburger, H. en J.C. Regtien. Sporen van een Joods verleden in Noordwest Groningen. Bedum: Uitgeverij Profiel, 1995.
Hertzberger, Jenny. Door de Holocaust verbonden. Westerbork, Theresienstadt en
Auschwitz als basis voor een huwelijk. Laren: Uitgever Verbum, 2009.
Kaaij, Meindert van der. “Van lijsten houden we nog steeds niet zo.” Trouw, de
Verdieping, 24 januari 2015: 6-7.
Laansma, Klazien. Eindstation Tröbitz. Kampen: VBK Media, 1996.
Lang, Wally M. de. Het oorlogsdagboek van dr. G. Italie. Den Haag, Barneveld,
Westerbork, Theresienstadt, Den Haag 1940-1945. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij
Contact, 2009.
Lange, Levie de. Het verhaal van mijn leven. Amsterdam: Uitgeverij Van Oorschot, 2011. Liempt, Ad van. Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Hooghalen: Herinneringscentrum
Kamp Westerbork, 2007.
Liempt, Ad van. Selma. De vrouw die Sobibor overleefde. Laren: Uitgeverij Verbum, 2010. Mechanicus, Philip. In Depot. Dagboek uit Westerbork. Laren/Hooghalen: Uitgeverij
Verbum en Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2008.
Moraal, Eva. Als ik morgen niet op transport ga… Kamp Westerbork in beleving en
herinnering. Amsterdam: De Bezige Bij, 2014.
Mulder, Dirk en Ben Prinsen. Westerbork Cahiers I. Bronnen van herinnering. Hooghalen/Assen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork/Van Gorcum, 1993.
Poel, Stefan van der. ‘De liquidatie van de joodse gemeenschap in de stad Groningen’, in
Groniek, nr. 160 (2003), p. 393-414.
Poel, Stefan van der. Joodse stadjers. De Joodse gemeenschap in de stad Groningen
1796-1945. Assen: Koninklijke van Gorcum, 2004.
Polak, Jacob en Ina Soep. Tussen de barakken… Liefdesbrieven in Westerbork en
Bergen-Belsen. Laren: Uitgeverij Verbum, 2006.
Riet, Frank van. De bewakers van Westerbork. Amsterdam: Uitgeverij Boom, 2016.
Rood, Coen. Onze dagen. Herinneringen aan de Jodenvervolging. Amsterdam: Boom, 2011.
Stertzenbach, Werner. Rood en jood. Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2005.
Veen, Harm van der. Opgepakt. Verhalen van kinderen in kamp Westerbork. Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2003.
Veen, Harm van der. Westerbork 1939-1945. Het verhaal van vluchtelingenkamp en
Durchgangslager Westerbork. Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork,
2003.
Verduin, Ernst. ‘Nederlanders wilden niets weten van de Holocaust’. In Auschwitz Bulletin 57, nr. 3, september 2013, p. 3.
Verduin, Ernst. Over leven. Vught, Auschwitz, Buchenwald. Laren: Uitgeverij Verbum, 2015.
Vey Mestdagh, J. H. de. De Joodse inwoners van de stad Groningen en omstreken
1549-1945 en hun begraafplaatsen aldaar. Deel II 1970-1549-1945. Groningen: Mr. J.H. de Vey
Mestdagh Stichting, 2001.
Walda, Dick. Trompettist in Auschwitz. Herinneringen van Lex van Weren. Amsterdam: Uitgeverij de Bataafsche Leeuw B.V., 1980.
W
EBSITESwww.archieven.nl (geraadpleegd 8 juni 2017) www.dvhn.nl. (geraadpleegd 25 juli 2017)
Artikel: ‘Sprekend monument Kamp Westerbork onthuld’, 12 april 2015 www.ernstverduin.nl (geraadpleegd 16 juni 2017)
www.kampwesterbork.nl (geraadpleegd 2 augustus) www.nos.nl (geraadpleegd 16 juni 2017)
Artikel: ‘Ernst Verduin overleefde Auschwitz als tuinman bij de SS, 27 januari 2015 Video: 'Ik dacht: niet denken maar slapen', 27 januari 2015
www.ovcg.nl (geraadpleegd: 25 juli 2017) www.pudv.nl (geraadpleegd 16 juni 2017)
Post uit de vergetelheid, ‘Ernst in Auschwitz’
www.tweedewereldoorlog.nl (geraadpleegd 16 juni 2017)
Onderwijs, Lesmateriaal 4 en 5 mei, Jong in oorlog, 'Razzia in oorlog' www.youtube.nl (geraadpleegd 20 juni 2017)
'Ik wil laten zien dat het ze niet gelukt is iedereen te doden' - RTL NIEUWS, 25 januari 2015
‘Ernst Verduin vertelt’, 28 februari 2014
‘Ernst Verduin speaks at Auschwitz 7th April 2013’, 27 januari 2012 ‘Ernst Verduin (84) overleefde Auschwitz (HD)’, 27 januari 2012 ‘Interview Ernst Verduin’, 2 november 2011
N
IET GEPUBLICEERDE BRONNENHet Nederlandse Rode Kruis, Archief, Inventaris 1.
Interview, Verduin, Ernst, geïnterviewd door Anke Jongste, 30 juni 2017, Ochten, audio en transcript.
Bijlagen
Bijlage 1: Overzicht van de 96 onderzochte transporten + data Bijlage 2: Overzicht van gelezen publicaties m.b.t. de transporten Bijlage 3: Overzicht van archiefstukken van HCIS
Bijlage 4: Nieuwsbrief-item Vriendendagen 15 & 16 juli 2017 Bijlage 5: Eindpresentatie: hand-out + illustraties