Bastøy is een gevangeniseiland in het Oslofjord in Noorwegen. Het eiland is bijna drie kilometer lang en heeft een omtrek van 7,5 kilometer. De reis naar Bastøy, ten zuiden van Oslo in het Oslofjord, is lang en gecompli-ceerd. Eerst per trein van Oslo naar Moss en dan met twee ferry’s naar Bastøy.
Vanaf 1983 heeft het de functie als penitentiaire inrichting gekregen.1
Er verblijven thans 115 gedetineerden op Bastøy. Er staan zo’n 25 op de wachtlijst. De directeur zou de capaciteit graag verdubbelen, maar hij krijgt het werk niet gedaan met de mensen die er nu werken. Maar in het huidige politieke tijdsgewricht is daar geen ruimte voor; men is meer gericht op gesloten gevangenissen. De directeur: ‘Wij zien onszelf niet als een pri-son. Wij zien onszelf veel meer als een gemeenschap mét een gevangenis. De gemeenschap is de belangrijkste focus van staf én gedetineerden. De gedetineerden moeten hun verantwoordelijkheid voor hun leven en toe-komst weer in eigen hand nemen. Maar ook voor het runnen van deze gevangenis.’ In de instelling wil men zoveel mogelijk werken volgens het normaliteitsprincipe.
Zinvolle dagbesteding
Tot de mogelijkheden van de werksoorten horen: het runnen van de keu-ken, landbouw, veeteelt (koeien, schapen, paarden), (glas)tuinbouw en de bosbouw (in de agricultuur moet een keuze worden gemaakt tussen land- en tuinbouw enerzijds en bosbouw anderzijds; er is zoveel bos voorhan-den, dat men het nauwelijks met de beschikbare arbeidskrachten verzorgen kan), de winkel, de wasserij, de afvalverwerking en recycling, technische
1 Voordat Bastøy als gevangenis in gebruik werd genomen, functioneerde het van 1900 tot 1953 als een jeugdinrichting annex kostschool voor achtergestelde jongens die thuis verwaarloosd werden en bij wie zich gedragsproblemen voordeden. De instelling had gaandeweg een negatieve reputatie, aangezien er een zeer streng regime heerste en de jongens er misbruikt en mishandeld werden. Dat leidde in 1953 tot een definitieve slui-ting van de jeugdinrichslui-ting. De lage banken in de kerk herinneren thans nog aan de jeugdigen die destijds het eiland bevolkten. Later deed het eiland dienst als een instelling voor verslaafden.
afdeling (metaal, elektra, timmerwerk, schilderwerk, verwarming), de fer-ryboot.
De ferry wordt gerund door personeel en gedetineerden van het eiland. Er zijn steeds twee gedetineerden en een personeelslid aanwezig op de fer-ry. De gedetineerden draaien diensten van zes uur, het personeelslid blijft 24 uur op de boot. Een van de gedetineerden, die op de boot werkt, is afkomstig uit Tromso, in het uiterste noorden van Noorwegen. Toen hij zich aanmeldde voor Bastøy zeiden ze dat hij geen kans zou maken. Het regionaliseringsbeginsel is erg belangrijk in het Noorse gevangeniswezen. Het is ingewikkeld om gedetineerden van de ene naar de andere regio over te plaatsen om financiële en organisatorische redenen. Het is hem negen maanden geleden toch gelukt, hij is nog steeds lyrisch. Hij is een sailor, had zijn zinnen gezet op de ferry. De gevangenis voorziet in een goede, dure opleiding en een certificaat.
De gedetineerden koken, ook voor een andere gevangenis in de regio Oslo. Slechts één maaltijd per dag wordt georganiseerd door de inrichting, de andere maaltijden worden door de gedetineerden zelf bereid. De gede-tineerden verdienen 65 NOK per week (€ 6,50). Daarnaast ontvangen ze 800 NOK per maand om maaltijden te koken. Het bij elkaar leggen van geld en samen koken, maakt deel uit van de vaardigheden waarvan wordt geprobeerd ze de gedetineerden bij te brengen. De winst van de winkel (100.000 NOK per jaar) wordt weer teruggegeven aan de gevangenen. Er is een bestuur, bestaande uit drie personeelsleden en drie gevangenen die gezamenlijk beslissen over zaken die het eiland (niet individuele zaken) betreffen. Zo werkt het democratisch proces dat veel weg heeft van een soort gemeenteraad. Het hoort tot de leerdoelen de gedetineerden daarmee vertrouwd te maken.
Autonomie
De gedetineerden verblijven met vijf medegedetineerden in de vrijstaande houten huizen, waar ze een eenpersoonskamer hebben en zelf de beschik-king over de sleutel van hun eigen kamer hebben. Er is een gezamenlijke woonkamer. Gezamenlijk zijn ze verantwoordelijk voor het onderhoud en de huishouding van het huis, ieder houdt zijn eigen kamer schoon.
Iedere gedetineerde heeft een contactpersoon, een soort mentor. Deze wordt wel als de ruggengraat van het Noorse gevangeniswezen aangeduid. Er zijn elke dag meetings. Zo zijn er voorbeelden van gedetineerden die verantwoordelijkheid dragen voor de verzorging van de dieren. In de lente worden jonge dieren geboren. Ook daarbij hebben de gedetineerden dan fulltime verantwoordelijke taken in avond- en nachtdiensten. Het gaat iedere lente goed, de dieren komen steeds gezond ter wereld.
Selectie
Aan gedetineerden die op Bastøy verblijven, zijn gemiddeld straffen van 6,6 jaar opgelegd. Meestal komen ze in Bastøy na eerst een verblijf in een penitentiaire inrichting elders. ‘Soms komen ze rechtstreeks van de straat.’ Dat is ook het geval wanneer ze op een wachtlijst staan voor tenuit-voerlegging van een gevangenisstraf. Gedetineerden die hier rechtstreeks worden geplaatst, hebben niet die andere ervaring, dus ze weten niet wat ze kwijtraken als ze zich niet aan de regels houden. Over het algemeen geeft de zendende gevangenis advies, maar Bastøy beslist. Criteria die in acht worden genomen, zijn:
‒ Geen brandstichters (vanwege de veelal monumentale status van de 90 gebouwen op het eiland en het brandgevaar van de bossen).
‒ Niet veel seksuele delinquenten (een kwetsbare groep die agressie en pestgedrag kan oproepen).
‒ Niet té veel witteboordencriminelen, anders wordt gezegd dat er sprake is van klassenjustitie.
‒ Ernstige psychopathologie (psychose, mentale handicap, ernstige per-soonlijkheidsstoornissen) geldt als contra-indicatie.
‒ Je hebt sociale vaardigheden nodig om je op Bastøy te kunnen handha-ven. Enige mate van groepsgeschiktheid is noodzakelijk.
‒ Je moet de relatieve vrijheid aankunnen en ermee kunnen omgaan. ‒ Mensen moeten minimaal een jaar kunnen blijven, er wordt immers
veel in hen geïnvesteerd.
Het gedrag in de inrichting van herkomst wordt ook meegewogen, maar het is niet per se een contra-indicatie. Regelmatig worden gedetineerden aangenomen aan die door de gevangenis van herkomst worden afgeraden. De vraag blijft dan wat dan wel het doorslaggevende criterium is.
Veiligheid
De staf-gedetineerdenratio is erg laag. Op de 115 gedetineerden zijn er zo’n 70 personeelsleden; gemiddeld hebben zo’n 30 medewerkers dienst. Er zijn geen camera’s, hoge muren of hekken, geen alarmen, geen piepers. ‘Gelukkig maar, dat zou de sociale vaardigheden van personeelsleden al-leen maar beperken, zo niet buiten spel zetten. Communicatietechnieken zijn hun veiligheidsinstrumenten. De staf wordt verondersteld met de ge-vangenen te zijn,’ aldus de directeur.
Vier keer per dag worden de gedetineerden geteld door het personeel. 50% van de gedetineerden is veroordeeld wegens gewelddelicten tot rela-tief lange gevangenisstraffen, dus de potentie voor een onveilige situatie is aanwezig. ‘Geweld tegen het personeel komt bijna niet voor. Dat heb ik ook niet gehoord in de periode van voor ik hier aantrad. Soms zijn er wel
vechtpartijen tussen gedetineerden onderling, maar die zijn niet altijd even serieus,’ aldus de directeur.
De gedetineerden hebben iets te verliezen. Ze weten dat ze terug wor-den gestuurd naar de gesloten penitentiaire inrichting van herkomst als ze zich misdragen. Dat samen met een gevuld dagprogramma draagt eraan bij dat ze weinig problemen veroorzaken.
Disciplinaire sancties
Terugplaatsing naar de inrichting van herkomst als disciplinaire sanctie komt regelmatig voor. Toevallig drie in de afgelopen twee weken. Dat is erg veel voor deze inrichting. De directeur van de inrichting denkt dat de bezuinigingen een rol spelen, waardoor hij minder staf kan inzetten. De laatste terugplaatsing was van iemand die medegedetineerden bedreigde. Dat werd de staf verteld, daarna is dat besproken in een grote vergadering (de gedetineerde is uiteindelijk zelf van het eiland vertrokken, eerst gepro-beerd met een oude roeiboot, later daarin geslaagd op een surfplank). Dit werd in de regionale en landelijke pers breed uitgemeten.
Een positieve urinecontrole is niet per se een reden om iemand terug te plaatsen; wel om te praten, en iemand een antidrugsprogramma te laten volgen. Er is een kamer boven de personeelsruimte waar mensen soms worden afgezonderd, maar daar wordt liefst zo weinig mogelijk gebruik van gemaakt. Winkeldiefstal daarentegen wordt helemaal niet getolereerd. Dat gaat in tegen de gemeenschap. Maar omdat de winst uit de winkel terugvloeit naar de gedetineerden, begrijpen gedetineerden dat ook wel en komt het ook weinig voor.
De benadering van de gedetineerde is individueel. Een witteboorden-crimineel die besluit coke te gebruiken, wordt misschien na één keer wan-gedrag teruggeplaatst. Een gedetineerde met een drugsverleden krijgt mis-schien tien kansen, als hij maar wel probeert en vooruitgaat.
Professionaliteit van het personeel
Personeel krijgt hier dezelfde opleiding als in andere penitentiaire inrich-tingen in Noorwegen, een bacheloropleiding van twee jaar op universiteits- of hogeschoolniveau. Je moet wel flexibel zijn als je hier wilt werken en een zekere visie hebben op humaniteit. Sociale vaardigheden en observa-tievermogen zijn belangrijk. Er zijn weinig protocollen, routines, schema’s in de inrichting: niets ligt vast. Niet iedereen is geschikt om in Bastøy te werken, maar niet iedereen wil het ook.
Contact met de buitenwereld
Als vijf standbeelden staan er ouderwetse telefooncellen op een terrein na-bij de receptie. Na het werk kunnen de gedetineerden bellen, het is ook
dui-delijk dat dat gebeurt. Verder kunnen gedetineerden eens per week bezoek ontvangen op het eiland.
Drugs
Er zijn drugs op het eiland, maar de indruk van de directeur is dat dat veel minder het geval is dan in andere inrichtingen. Er worden urinecontroles uitgevoerd, waarvan de meeste negatief zijn. Maar je merkt het ook snel aan hoe de gedetineerden zich gedragen.
Tot slot: kenmerkend voor Bastøy
‘Het is hoe dingen op elkaar inwerken, de verschillende elementen. De dreiging om teruggeplaatst te worden naar de inrichting van herkomst; ze hebben iets te verliezen.’ Maar ook de andere elementen, zoals de relatieve vrijheid (‘they feel they are in prison; they miss freedom’), de kracht van de natuur (er ontwikkelt zich een empathie in de omgang met dieren, die zich ook vertaalt in de sociale omgang), de commitment van het personeel. ‘We geven hen verantwoordelijkheid en dat werkt heel goed. Zij hebben het gevoel dat het in stand houden van deze gemeenschap mede hun ver-antwoordelijkheid is, dat wij afhankelijk van ze zijn en dat zijn we ook.’ De staf moet er wel in geloven dat verandering mogelijk is. ‘Maar we zien de gedetineerden veranderen. Ze worden meer mens, meer een met de om-geving, en socialer,’ aldus een medewerker.