4 De oorlogseconomie: zuinigheid en noodgedwongen vindingrijkheid, 1940-1945
R. Oldenziel en M. Veenis
Eindnoten:
1 Met dank aan M. Berendsen, C.J.M. van Dorst en J.C. Drogendijk voor het geleverd materiaal en de inspirerende discussies, alsmede D. Barnouw voor zijn suggesties. Ook dank aan de deelnemers van de workshop ‘Techniekgeschiedenis en Wereldoorlogen’, georganiseerd door de Stichting Historie der Techniek, Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, N.W. Posthumusinstituut en WTMC.
2 Gerard Trienekens, Tussen ons volk en de honger. De voedselbereiding 1940-1945 (Utrecht 1985); Gerard Trienekens, Voedsel en honger in oorlogstijd 1940-1945. Misleiding, mythe en werkelijkheid (Utrecht 1995); Hein A.M. Klemann, ‘De economische expansie van Nederland door de bezetter’ in Henk Flap en Wil Arts eds., De organisatie van de bezetting (Amsterdam 1997) 117-138.
3 Hein A.M. Klemann, De Nederlandse economische contacten met nazi-Duitsland en de Nederlandse economie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een bibliografie (Amsterdam 1995). 4 R. Kok e.a., Documentaire Nederland en de Tweede Wereldoorlog (Zwolle 1989-1991) aflevering
12, 269-292.
5 Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (verder NIOD), Amsterdam, KA II 680, ‘Vele vragen over gas en electriciteit’, Het Volk (29 september 1941).
6 Peter van Overbeeke, Kachels, geisers en fornuizen. Keuzeprocessen en energieverbruik in Nederlandse huishoudens 1920-1975 (proefschrift, TU Eindhoven 2001) hfd. 7.
7 G.P.J. Verbong, L. van Empelen en A.N. Hesselmans, ‘De ontwikkeling van het Nederlandse koppelnet tijdens de Tweede Wereldoorlog’, NEHA-jaarboek (1998) 277-309.
8 Stefan Louwers, ‘De nazificering van vrouwenorganisaties in Nederland’ in Flap en Arts, De organisatie, 99-115.
9 Ineke Jonker, Huisvrouwenvakwerk. 75 jaar Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen (Baarn 1987) 103-105.
10 Gemeentelijke Archiefdienst Amersfoort (verder GA Amersfoort), Archief Nederlandsche Vrouwen Electriciteits Vereeniging, Afd. Amersfoort (verder ANVEV), beheernr. 122, Jaarverslagen, Jaarverslag (1939).
11 GA Amersfoort ANVEV beheernr. 122, Notulenboek 1937-1942, Notulen jaarvergadering (15 januari 1942), ‘Voordracht president NVEV op de jaarvergadering 1942’.
12 Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging, Amsterdam (verder IIAV), Amsterdam, Archief Nederlandsche Vrouwen Electriciteits Vereeniging (verder ANVEV), inv. 13, Beschikking (29 november 1943) en Brief NVEV secretaresse aan alle afdeelingsbesturen (2 december 1943).
13 De Bond van Boerinnen en andere Plattelandsvrouwen raakte in conflict met het regime. Uit protest bedankten de leden in augustus 1941 massaal voor het lidmaatschap toen de Duitse autoriteiten de bond probeerden te nazificeren. Louwers, ‘Nazificering’, 110-112; GA Amersfoort ANVEV beheernr. 122, Jaarverslagen, Jaarverslag (1946), 1.
14 GA Amersfoort ANVEV beheernr. 122, Jaarverslagen, Jaarverslag (1946), 2. 15 Jonker, Huisvrouwenvakwerk, 103-104.
16 GA Amersfoort ANVEV beheernr. 122, Notulenboek 1943-1950, Notulen (8 october 1945). 17 NIOD KA II 680, ‘Keukengeheimen’, De Telegraaf (24 november 1942).
18 NIOD KA II 680, ‘Raadgevingen voor de huisvrouw voor het controleeren van haar gasverbruik’, Nationaal Dagblad (22 juli 1941).
19 GA Amersfoort ANVEV beheernr. 122, Notulenboek 1937-1942, ‘Hoe te verduisteren’, Amersfoorisch Dagblad (april 1940).
20 GA Amersfoort ANVEV beheernr. 122, Jaarverslagen, Jaarverslag (1942).
21 GA Amersfoort ANVEV beheernr. 122, Notulenboek 1937-1942, Notulen jaarvergadering (15 januari 1942).
22 GA Amersfoort ANVEV beheernr. 122, Notulenboek 1943-1950, Lezing in de PUEM keuken (27 juli 1944). Zie ook ‘Doelmatige voeding in dezen tijd’, Amersfoortse Courant (16 april 1940); Utrechts Volksblad (april 1940).
23 Trienekens, Tussen ons volk en de honger.
24 Hein A.M. Klemann, ‘“Die koren onthoudt, wordt gevloekt onder het volk...” De zwarte markt in voedingswaren 1940-1948’, Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 115 (2000) 532-560, aldaar 538, 558; David Barnouw, De hongerwinter (Hilversum 1999) 12.
25 Trienekens, Voedsel en honger.
26 E.J. Wilzen-Bruins, ‘Konijnenvellen looien’, Huishouding van nu. Maandblad onder redactie van de Commissie inzake Huishoudelijke Voorlichting (verder Huishouding van nu) 9 (1943) 21; E.J. Wilzen-Bruins, ‘Hoe houden we het warm’, Huishouding van nu 10 (1944) 6; ‘Wist u, dat van de beenstukken van oude zijde kousen stevige sokken kunnen worden gemaakt!’, Huishouding van nu 10 (1944) 7; ‘Goede raad van lezeressen’, Huishouding van nu 10 (1944) 16-17; ‘Steriliseren of pasteuriseren zonder inmaak glazen, -ketel en thermometer’, Huishouding van nu 10 (1944) 62; Commissie inzake Huishoudelijke Voorlichting en Gezinsleiding, Ons gezin in tijden van nood (Den Haag 1944).
27 Wilzen-Bruins, ‘Konijnenvellen’, 21; C. Heuvel, ‘Zooltjes’, Huishouding van nu 10 (1944) 17. 28 Voorlichtingsbureau van de Voedingsraad, ‘Verzending van levensmiddelenpakketten’,
Huishouding van nu 10 (1944) 5. 29 Nationaal Dagblad (14 juli 1941) 8.
30 A. Geurts, Oorlogskookboek (Roermond-Maaseik 1940); R. Lotgering-Hillebrand, Onze voeding in distributietijd (z.p. 1941 [1940]); Mia de Kok, Koken nu! Recepten voor distributie en oorlogstijd (Wageningen 1942).
31 P. Guermonprez en A. Siegenbeek van Heukelom, Praktisch bezuinigen. Huis-, tuin- en keukenpraatjes in dagen van distributie (Amsterdam [1941]) 99-101.
32 Barnouw, De hongerwinter, 13; Chris van der Heijden, Grijs verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 2001) 244.
33 Ellen ten Hofstede e.a. eds., Kleding op de bon. Kleding en textielschaarste in Nederland 1939-1949 (Assen 1995).
34 Barnouw, De hongerwinter, 9-10.
35 Dagboek van huisvrouw, 60 jaar, Driebergen, geciteerd in Barnouw, De hongerwinter, 15. 36 NIOD KA II 803, Metalen artikelen voor de huishouding (5 oktober 1943).
37 Klemann, ‘Zwarte markt’, 537-539. 38 Ten Hofstede, Kleding op de bon.
39 Huishouding van nu (1942-1944) en Guermonprez en Siegenbeek van Heukelom, Praktisch bezuinigen.
40 Wilzen-Bruins, ‘Goede raad van lezeressen’, 16. 41 Jonker, Huisvrouwenvakwerk, 106.
42 Centraal Distributie Kantoor, Departement van Handel, Nijverheid en Scheepvaart, Den Haag, Circulaire met betrekking tot textiel, nr. 46 (27 november 1940).
43 Carin Schmitger, ‘Moeder past en meet’ in Ten Hofstede, Kleding op de bon, 69-113, aldaar 74.
44 Mark Pier, ‘Economische ontwikkeling van de textielindustrie tijdens de tweede wereldoorlog’ in Ten Hofstede, Kleding op de bon, 48-76.
45 Schmitger, ‘Moeder past en meet’, 91. 46 Lotgering-Hillebrand, Onze voeding.
47 Contactbrief voor de leerkrachten van de Stichting voor Huishoudelijke Voorlichting ten Plattelande 5, nos. 6/7 (1940) 2.
48 Geurts, Oorlogskookboek, 17.
49 ‘Hygienische hooikist’, De Vrouw en haar Huis. Geïllustreerd Maandschrift (verder V&H) 30, no. 11 (maart 1936) 532; ‘Een hooikist om in de kerstvacantie zelf te maken’, V&H 34, no. 8 (december 1939) 420.
50 De Kok, Koken nu!, 14.
51 Timo de Rijk, Het elektrische huis. Vormgeving en acceptatie van elektrische huishoudelijke apparaten in Nederland (Rotterdam 1998) 258.
52 Guermonprez en Siegenbeek van Heukelom, Practisch bezuinigen, 107.
53 NIOD KA II 680, ‘Rantsoenering electra en gas’, De Standaard (12 september 1944). 54 Gemeentearchief Amsterdam, inv. 5268D, Archief Wilhelmina Gasthuis, EHBO boek (1945). 55 Geciteerd in Barnouw, De hongerwinter, 34.
56 NIOD KB II 433, ‘Onooglijk apparaat werd uit nood geboren’, De havenloods (8 mei 1969). 57 NIOD KB II 433, ‘Noodkacheltjes uit de oorlog in ere hersteld’, Amsterdams Stadsblad (5 mei
1982); ‘Noodkacheltjes (3)’, Het Parool (3 november 1977).
58 NIOD KB II 433, Het Vrije Volk (25 november 1946); Henk Povée, De eeuw van Blokker. Honderd jaar huishoudbranche in Nederland (Bussum 1996) 75-76. Voor een Stokvismodel en foto zie het Nederlands Kachelmuseum in Alkmaar.
59 ‘Koken, als er geen gas, electriciteit of kolen zijn’, Ons gezin in tijden van nood (november 1944) 4.
60 ‘Koken, als er geen gas, electriciteit of kolen zijn’, 6.
61 Ministerie van Landbouw, Visscherij en Voedselvoorziening, ‘De Centrale Keukens in de jaren 1940-1945’, Voeding. Maandblad van de Stichting tot Wetenschappelijke Voorlichting op Voedingsgebied 7, no. 2 en 3 (1946).
62 NIOD KA II 266, ‘Bij den Centrale Keuken in den kost’, De Telegraaf (16 oktober 1944). 63 NIOD KA II 266, ‘Hoe krijgt men zijn “warme hap”?’, Algemeen Handelsblad (19 oktober
1944).
64 NIOD KA II 266, ‘Een pannetje eten halen’, De Tijd (13 oktober 1944).
65 NIOD KA II 266, ‘Centrale keuken, veel gesmade redder in de jaren van nood’, Het Vrije Volk (16 maart 1946).
67 Nederlandsche Vereniging van Reinigingsdirecteuren, Het vuilverwijderingsvraagstuk (Amsterdam 1944) 196.
68 Reinigingsdirecteuren, Het vuilverwijderingsvraagstuk, hfd. 9. 69 Reinigingsdirecteuren, Het vuilverwijderingsvraagstuk, hfd. 10. 70 NIOD KA II 13, ‘Afval als waardebon’, De Tijd (21 januari 1941).
71 NIOD coll. 216, map 329a, Departement van Handel, Nijverheid en Scheepvaart, Jaarverslag van het Rijksbureau voor Oude Materialen en Afvalstoffen [augustus 1940-juli 1941] (verder Jaarverslag ROMEA).
72 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA. 73 Reinigingsdirecteuren, Vuilverwijderingsvraagstuk, 199.
74 NIOD coll. 216, map 329b, Departement van Handel, Nijverheid en Scheepvaart, Verslag van het Rijksbureau voor Oude Materialen en Afvalstoffen over de maand (verder Maandverslag ROMEA) October 1942, 4.
75 NIOD coll. 216, map 329a, Maandverslag ROMEA (juli 1942), 3. 76 NIOD coll. 216, map 329b, Maandverslag ROMEA (januari 1943), 6.
77 NIOD KA II 13, ‘Hoe oud materiaal wordt verzameld. Van het gezin naar de fabriek’, Het Nationale Dagblad (17 juni 1942), 3.
78 NIOD coll. 216, map 329b, Maandverslag ROMEA (april 1943), 5.
79 NIOD KA II 13, ‘Intensieve inzameling van afval’, De Courant (7 augustus 1940). 80 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 1.
81 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 3, 6.
82 NIOD coll. 216, map 329b, Maandverslag ROMEA (juni 1943), 5. 83 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 9.
84 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 8.
85 NIOD KA II 13, Persdienst van de departementen van Handel, Nijverheid en Scheepvaart, en van Landbouw en Visserij, Persbericht no. 633 H., N. en S. (27 april 1942) (verder Persbericht 633).
86 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 8; NIOD coll. 216, map 329a, Maandverslag ROMEA (juni 1942), 4.
87 NIOD coll. 216, map 329b, Maandverslag ROMEA (september 1943), 52.
88 NIOD coll. 216, map 329a, Maandverslag ROMEA (augustus 1942), 1; zie ook NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 4.
89 NIOD KA II 13, ‘De taak der huisvrouw bij voedselproductie. Laat geen afval verloren gaan’, De Courant (28 mei 1941); ‘Etensresten mogen niet verloren gaan!’, Algemeen Handelsblad (23 november 1940).
90 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 5.
91 NIOD coll. 216, map 329a, Maandverslag ROMEA (maart 1941), 3.
92 NIOD coll. 216, map 329a resp. b, Maandverslag ROMEA (juni 1942), 2, (juli 1942), (januari 1943), (maart 1943), (mei 1943), (oktober 1943).
93 NIOD KA II 13, ‘Verzamelen van afvalstoffen: geen nood- maar een spaarmaatregel. Wenken voor de huisvrouw’, Algemeen Handelsblad (11 mei 1941); ‘Waarde van oud papier’, CPF-Nieuws [Orgaan van de Centrale Politie Federatie] 1, no. 12 (september 1942) 6-8. 94 NIOD KA II 13, ‘Etensresten mogen niet verloren gaan!’, Algemeen Handelsblad (23 november
1940).
95 NIOD KA II 13, Persdienst van de departementen van Handel, Nijverheid en Scheepvaart, en van Landbouw en Visserij, Persbericht 691 H., N. S., text d.d. 6 mei 1942 doorgegeven aan de Rijksradio-Omroep te Hilversum.
96 NIOD KA II 13, ‘De schillenboer krijgt de kar met moeite vol’, De Courant (24 januari 1942). 97 NIOD KA II 13, Persbericht [20 september 1943].
98 Reinigingsdirecteuren, Vuilverwijderingsvraagstuk.
99 NIOD KA II 13, ‘Het oude materiaal wordt verzameld. Van het gezin naar de fabriek’, Het Nationale Dagblad (17 juni 1941).
100 NIOD KA II 13, Persbericht [12 oktober 1943].
101 NIOD coll. 216, map 329a, Maandverslag ROMEA (april 1942), 3. 102 NIOD coll. 216, map 329a, Maandverslag ROMEA (augustus 1942), 2. 103 NIOD coll. 216, map 329a, Maandverslag ROMEA (augustus 1942), 3.
104 NIOD coll. 216, map 329b, Maandverslag ROMEA (oktober 1942), 3; map 329b, Maandverslag ROMEA (mei 1943), 2.
106 NIOD coll. 216, map 329b, Maandverslag ROMEA (mei 1943), 4. 107 Reinigingsdirecteuren, Vuilverwijderingsvraagstuk, hfd. 10.
108 NIOD KA II 13, ‘Rijk afval’, Algemeen Handelsblad (7 augustus 1944). 109 Reinigingsdirecteuren, Vuilverwijderingsvraagstuk, 200.
110 Ir. R. Smit, ‘De Gezins-was’, De Ingenieur. Orgaan der Vereeniging van Burgerlijke Ingenieurs. Weekblad gewijd aan de Techniek en de Economie van Openbare Werken en Nijverheid 63, no. 25 (1951) 63-68; cf. K.J. Nieuwenhuis, ‘Onderzoek’ in Karel Kersten en Annemarie Duijn eds., Er wasch eens (Eindhoven 1983) 47-68, aldaar 55.
111 Nieuwenhuis, ‘Onderzoek’, 55-56.
112 ‘Een nieuw soort zeeppoeder’, De Telegraaf (8 mei 1942); ‘Zeeppoeder van nieuwe
samenstelling’, Algemeen Handelsblad (24 augustus 1942); ‘Zeeppoeder zonder zeep. Hoe er mee te wassen. Tips voor het wassen van textiel met zeeppoeder zonder zeep, zonder grijze tinten te krijgen’, Algemeen Handelsblad (2 december 1942); NIOD coll. 244, nr. 81 (februari 1942 - mei 1945), 29.
113 NIOD KA II 13, Persbericht [5 januari 1941]. 114 NIOD KA II 13, Persbericht [5 januari 1941].
115 NIOD KA II 13, ‘Afvalwater, dat niet waardeloos is. Terugwinnen van belangrijke grondstoffen’, Het Nationale Dagblad (5 maart 1943).
116 NIOD KA II 13, ‘Afval als waardebron. Materiaalbesparing in oorlogs- en vredestijd’, De Tijd (21 januari 1941).
117 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 9. 118 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 10.
119 De commissie bestond uit de ROMEA-directeur (J.H.P. van Haaren), een
TNO-vertegenwoordiger (prof. dr. ir. J.W.H. Uytenbogaart), vertegenwoordigers van de Rijksbureaus van Chemische Producten, -Papier, -Non-ferro Metalen, -Rubber en -Grondstoffen, en twee vertegenwoordigers van CIVI. NIOD coll. 216, map 346f, Jaarverslag van de Commissie voor Verwerking van Afvalstoffen over 1941, 1.
120 NIOD coll. 216, map 346f, Commissie voor Verwerking van Afvalstoffen, Kort verslag van de vierde vergadering op woensdag 2 april 1941 te 2 uur n.m.
121 NIOD coll. 216, map 346f, Kort verslag van de vierde vergadering. 122 NIOD coll. 216, map 329a, Maandverslag ROMEA (augustus 1941). 123 NIOD coll. 216, map 329a, Maandverslag ROMEA (september 1941), 3. 124 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 4.
125 NIOD coll. 216, map 329a, Jaarverslag ROMEA, 4-5.
126 Peter Baggen, De geschiedenis van TNO. Vooronderzoek (SHT-rapport, Eindhoven 1999). 127 Baggen, TNO.
102
Uit erkentelijkheid voor al het werk dat huisvrouwen hadden gedaan tijdens de oorlog, werden zij middels een tijdelijk monument geëerd tijdens een bevrijdingsfeest in Amsterdam. Het einde van de taakverzwaring was in deze wederopbouwperiode echter nog lang niet in zicht.
103