“Ah, Harry, we have to stumble through so much dirt and humbug before we reach home. And we have no one to guide us. Our only guide is our homesickness.” – Hermann Hesse
Samuel Ijsseling noemt de Odyssee, Homeros’ relaas over de avonturen van de vindingrijke Odysseus, het oudste dichtwerk dat bepalend is voor ‘heel de latere Europese literatuur, voor het zelfbewustzijn van de mens en tot op zekere hoogte voor de structuur van de filosofie.187’ De intrigerende Odysseus is geliefd bij dichters, romanschrijvers, avonturiers en filosofen, die de Odyssee zien als een soort van prototype voor respectievelijk de roman, het heldenverhaal en het filosofische werk. Van alle mythische Griekse helden is Odysseus het meest geliefd bij de filosofen, die Odysseus herkennen als de eerste redelijke mens.
Misschien ontlenen ze dat idee aan de nabijheid van de godin Athena, die nooit ver van Odysseus’ zijde wijkt. Of misschien zien ze in de terugkerende woorden de schrandere Odysseus of de verstandige Odysseus een verwijzing naar de denkende mens. Anderen zien in de structuur van de Odyssee, een verhaal waarin begin- en eindpunt samenvallen, een symbool voor de gesloten structuur van de filosofie als een alomvattend systeem.188 Maar ook de dichters en de romanciers zoeken inspiratie in Odysseus’
avonturen voor het schrijven van moderne poëzie en literatuur – James Joyce’s Ulysses (de Latijnse naam voor Odysseus) is waarschijnlijk het bekendste voorbeeld. Want de Odyssee, dat in veel opzichten een verhaal is van worden, legt de basis voor de verhaalstructuur van vele latere romans. Ook ontelbare epische heldenverhalen en avonturenromans spiegelen zich aan de Odyssee. En daar stopt het niet. In de geschiedenis wordt Odysseus afwisselend gezien als de eerste avonturier, de eerste christen, de eerste filosoof, de eerste humanist189 of zelfs de eerste Verlichtingsdenker die zich met het rationele denken verzet tegen de betovering van de mythe.190
Over Odysseus wordt veel beweerd, en veel verhalen worden er over deze vreemde man verteld. Maar geen van deze verhalen slaagt erin om Odysseus te vatten. Dat is dan ook de kern van de held Odysseus: hij is de meester-vermommer, de bedrieger, de leugenaar, de ongrijpbare, de vreemdeling, de man van vele dwaalwegen.
Odysseus is de man van verhalen. Hij is het onderwerp van verhalen, maar hij is er ook de verteller van. Odysseus is de eerste mens in de Europese literatuurgeschiedenis die een groot deel van zijn verhaal in de ik-vorm vertelt. Tot diep in de nacht verhaalt hij zijn avonturen aan het mysterieuze volk van de Faiaken, waar hij te gast is nadat hij schipbreuk leed en eenzaam aanspoelde op hun stranden. Odysseus vertelt van zijn avonturen op zee, van alle verschrikkelijke dingen die hem en zijn makkers overkwamen sinds ze tien jaar geleden uit Troje vertrokken. Odysseus ontsnapte aan
187 Ijsseling, Apollo, Dionysos, Aphrodite en de anderen, 139.
188 Ibid., 145.
189 Ibid.
190 Horkheimer en Adorno, Dialectic of Enlightenment, 27.
mensenetende Laistrygonen en reusachtige Cyclopen, wist de toverende godin Kirke te verschalken, leidde zijn schip door de zee-engte tussen Scylla en Charibdis, hoorde de betoverende gezangen van de Sirenen, en daalde zelfs af naar de onderwereld om er met de schimmen van de doden te spreken. De Faiaken luisteren naar zijn verhalen alsof ze betoverd zijn. En wanneer de nacht valt en Odysseus te kennen geeft dat hij wil gaan slapen, zeggen ze hem:
“De nacht die wacht is lang, ontzaglijk lang, en om te slapen is het nog geen tijd.
Vertel me van die wonderlijke daden.
Zelfs tot de goddelijke dageraad hield ik het uit, als jij in mijn paleis mij wil vertellen van je lotgevallen.191”
Odysseus is bovenal de meesterverteller, een gave die hij deelt met de epische zangers en de dichter Homeros zelf.192 Hij is de tovenaar met woorden; de gevleugelde woorden die verleiden en misleiden; die hem in staat stellen zijn wereld, zijn verhaal en zijn eigen identiteit naar zijn hand te zetten. Odysseus is de magiër die met zijn vindingrijke woorden en zijn verstand een bevreemdend en betoverend mythisch universum navigeert; de verteller die zichzelf onthult en verhult met zijn verhalen; de mens die schippert tussen zijn en schijn. Hij bezit de overtuigingskracht van de redenaar, de fantasie van de dichter, het talent van de toneelspeler, de trucjes van de oplichter. Maar al zijn listen en bedrog worden hem vergeven, omdat hij de gave bezit te betoveren met de schoonheid van een goed verhaal. Dat zeggen hem de Faiaken:
“Ach Odysseus, als wij jou nu zo zien, dan denken wij geenszins aan een bedrieger of een leugenaar, (…): mensen
verzinnen almaar leugens, en vanwaar die komen is voor niemand duidelijk.
Maar in jouw woorden ligt bevalligheid, er steekt in jouw een wijze geest.193”
Odysseus’ verhalen betoveren ons tot op de dag van vandaag nog steeds. En ook Odysseus’
trucjes en leugens hebben we nog niet kunnen ontmaskeren. Want wie Odysseus werkelijk is blijft een grotendeels onbeantwoorde vraag. Odysseus is immers de man van vele listen, van vele omwentelingen, van vele dwaalwegen. Hij is de verstandige mens, de hoopvolle mens, de godgelijke;
hij is de bedrieger en de verteller; maar bovenal is hij de verdwaalde reiziger die hartstochtelijk naar
191 Homeros, Odyssee, 230.
192 Ijsseling, Apollo, Dionysos, Aphrodite en de anderen, 140.
193 Homeros, Odyssee, 230.
zijn thuisland verlangt, en maar niet terug kan keren. Want al zijn listen en vindingrijkheid ten spijt, Odysseus blijft ook nog steeds de tragische mens.
Polytropos: de Vele Dwaalwegen
De Odyssee is een verhaal van zwerven en de pijn van het gemis, van het leed van de thuisloze mens die verdwaald is op de wijde zee. Homeros kondigt het al aan in een van de eerste regels van het epos: ‘veel pijn en leed doorstond zijn hart op zee.194’ De Odyssee verhaalt het wedervaren van de verstandige Odysseus, die na tien jaar Trojaanse Oorlog nog eens tien lange jaren op zee moet rondzwerven om uiteindelijk zijn thuisland Ithaka te bereiken, op de hielen gezeten door de woede van de zeegod Poseidon. De verhalen over Odysseus’ zwerftochten bij de Cyclopen, de Sirenen, Kirke, Kalypso en tussen Scylla en Charibdis zijn verreweg het meest bekend. Maar wie het epos helemaal leest merkt dat het centrale thema van de Odyssee ongetwijfeld de thuiskomst op Ithaka is. Het grootste deel van het verhaal speelt zich af op dit eiland, waar Odysseus’ vrouw Penelope en zijn intussen volwassen zoon Telemachos al twintig jaar op hem wachten. Ze worden belaagd door een meute vrijers die naar Penelopes hand dingen, gigantische braspartijen aanrichten, de voorraden erdoor jagen en alle regels van het gastrecht schaamteloos overtreden.
De Odyssee begint op Ithaka, bij Telemachos die op aanraden van de godin Athena op zoek gaat naar nieuws over zijn vader. In de vijfde zang verschuift het perspectief naar Odysseus, die aan het mythische volk van de Faiaken het verhaal doet van zijn zwerftochten. En in de dertiende zang, precies in de helft van het boek, komt de held terug thuis op zijn geliefde eiland Ithaka, waar hij onmiddellijk geconfronteerd wordt met een nog moeilijkere opgave: zijn plaats als koning weer opeisen, de liefde en (h)erkenning van zijn vrouw en zoon terugverdienen, en de rust op Ithaka herstellen.
De Odyssee wordt lang gezien als een soort van epiloog bij de Ilias, een vervolg op het verhaal van de Trojaanse Oorlog, waarin bovendien het einde van die oorlog uitgelegd wordt.195 Maar de Odyssee is van een fundamenteel andere aard dan de Ilias: het is geen verhaal over een strijd tussen grote helden, maar focust voornamelijk op de vele aspecten van Odysseus’ reizen, thuiskomst en persoonlijkheid. Dat wekt bij sommige onderzoekers het vermoeden dat dit werk later is geschreven, en misschien wel helemaal niet door dezelfde Homeros; of in elk geval dat de verhalen waarop de Odyssee gebaseerd zijn van recentere datum zijn dan de verhalen uit de Ilias.196 In de Odyssee treedt een ander, ogenschijnlijk recenter en ingewikkelder wereldbeeld naar voren dan uit de Ilias en de andere Oudgriekse tragische mythen. De Ilias en de latere tragedies zijn grotendeels geworteld in een concrete plaats (het slagveld voor de muren van Troje) en tijd (een paar weken). Maar deze eenheid van plaats en tijd ruimt in de Odyssee het veld voor een rustelozer universum vol onbestemde plaatsen en personages, waarin moeiteloos van de ene naar de andere plaats en van het heden naar het verleden wordt gesprongen.197 De personages in de Odyssee zijn diverser: het zijn niet alleen de aristocratische helden en de goden die
194 Homeros, Odyssee, 5.
195 Michael Silk, “The Odyssey and its explorations,” in The Cambridge Companion to Homer, ed. Robert Fowler (Cambridge: Cambride University Press, 2004), 31.
196 Nicolson, The Mighty Dead, 60.
197 Michael Silk, “The Odyssey and its explorations,” 42-43.
de hoofdlijnen van het verhaal vormgeven, maar figuren van allerlei slag: slavinnen en reuzen, tovenaressen en varkenshoeders, prinsessen en koningen, vaders en zonen, oude en jonge mensen, levenden en doden. Ook Odysseus zelf neemt in de loop van het verhaal vele gedaanten aan: hij is aanvoerder, zeeman, drenkeling, bedelaar, koning, vader, zoon, echtgenoot en, in de episode met de fascinerende list bij de Cycloop Polyfemos (wiens naam niet toevallig ‘veel roem’ betekent) zelfs even helemaal Niemand.
De Ilias is een redelijk rechtlijnig verhaal over eervol leven en sterven in een onverzettelijke wereld; maar de Odyssee trekt deze wereld open naar een complexer universum vol metamorfoses, listen en omwegen. In de Odyssee vinden we een andere dimensie van het tragische levensgevoel terug:
hier is het niet de ate of de tragische verblinding die op de voorgrond treedt; maar wel de lange zwerftochten en de vele dwaalwegen; de tragische gefragmenteerdheid en de existentiële thuisloosheid.
Het is een verhaal van zwerven waarin een man eenzaam moet ronddolen en eerst alles moet verliezen wat hem dierbaar is – tot zijn naam aan toe – om tenslotte als een haveloze bedelaar terug thuis te komen en zijn identiteit terug te winnen.198
De eerste woorden van de Odyssee verraden meteen dat we ons aan een verhaal met vele aspecten kunnen verwachten:
“De man van vele listen moet u, Muze, voor mij bezingen. Hij zwierf zeer veel rond nadat hij Trojes goddelijke burcht
verwoest had, zag de steden van veel mensen en leerde zo hun geest en volksaard kennen.
Veel pijn en leed doorstond zijn hart op zee.199”
Vele listen, veel zwerven, veel steden, veel volkeren, veel pijn en leed: de Odyssee is een verhaal dat de veelheid thematiseert. Odysseus is niet, zoals Achilles, een held die koppig zijn eigen eer verdedigt en ten onder gaat aan één emotie. Odysseus is de man van vele listen. Het oorspronkelijke woord in deze eerste regels is polytropos. In het Nederlands kennen we Odysseus als de man van vele listen, maar in het Engels hebben verschillende vertalers dit woord anders vertaald: ‘the man of twists and turns200’, ‘the complicated man’201. Het Oudgriekse woord polytropos is al even ingewikkeld en veelzijdig als de Odyssee zelf. Poly betekent veel, maar de betekenis van tropos is minder eenduidig. Het woord is afgeleid van het werkwoord trepein; omkeren; en tropos betekent dus letterlijk zoiets als omkeringen of wendingen. Patrick Lateur vertaalt het in het Nederlands als ‘vele listen’, Robert Fagles vertaalt het letterlijker als ‘twists and turns’, en Emily Wilson houdt het in haar vertaling op ‘complicated’.
198 Ibid.
199 Homeros, Odyssee, 5.
200 Homer, The Odyssey, trans. Robert Fagles (New York: Penguin, 1996).
201 Homer, The Odyssey, trans. Emily Wilson (New York: W.W. Norton & Company, inc., 2018).
Al deze vertalingen geven een waardevolle interpretatie van Odysseus’ centrale eigenschap polytropos;
maar allen slagen ze er net niet in de hele lading van het woord uit te drukken. Want polytropos kan zowel wijzen op een interne karaktereigenschap die bij Odysseus hoort (vele listen, complicated) als op de externe omstandigheden waarin Odysseus terecht komt. In het Oude Griekenland zijn binnen- en buitenwereld nog niet gescheiden zoals in onze taal. Odysseus’ vele omzwervingen weerspiegelen de even veelzijdige wendingen in zijn eigen karakter.
Vele wendingen, vele wegen, vele listen of vele dwaalwegen: al deze woorden vallen onder de mogelijke vertalingen van het raadselachtige woord polytropos, dat een persoonlijkheid met vele aspecten en een verhaal met vele wendingen suggereert. Ik zou Odysseus omschrijven als de man van vele dwaalwegen: de mythische held die tien jaar lang verdwaald is op zee, die zelf ontelbare dwaalwegen neemt en dwalingen begaat, maar die evengoed zijn tegenstanders en zelfs zijn geliefden listig op een dwaalspoor zet wanneer het hem uitkomt. En ook Homeros geeft ons in de Odyssee een verhaal waarin dwalingen de plotlijn aansturen en waarin de toehoorder, wanneer hij even niet oplet, zelf dreigt te verdwalen. De ingewikkelde vertelstructuur, de sprongen tussen heden en verleden, de vele namen, plaatsen en personages maken het de toehoorder of lezer niet altijd makkelijk om te volgen.
Odysseus vertelt in de Odyssee zelf een groot deel van zijn avonturen aan het volk van de Faiaken, waarbij we van de ene naar de andere plaats en tijd springen. De Odyssee is in feite een verzameling van verhalen, ‘each story exploring another dimension of what it is to be alive. In this world of flux, every island shapes the life that is in it. Arrive at any of them, push your dinghy ashore on the beach, and a different atmosphere obtains: welcome, comfort, strangeness, violence.202’ De vele verschillende verhalen-binnen-een-verhaal weerspiegelen de gefragmenteerdheid waaraan Odysseus zelf ten onder dreigt te gaan. Maar deze ingewikkelde vertelling draagt ook bij aan de betovering die de Odyssee weet op te roepen. En de toehoorder van de Odyssee kan met de held mee verdwalen in de gedetailleerde betovering van een mythisch universum.
Odysseus’ vele zwerftochten leveren hem gelukkig niet alleen leed op, maar hebben ook verschillende voordelen: hij verwerft kennis over de vele aspecten van het leven, leert van vrienden en vijanden, Cyclopen en godinnen. Hij wordt wijzer, moediger en verstandiger, hij leert van vele volkeren ‘hun geest en volksaard kennen’. En hij heeft verhalen te vertellen, prachtige verhalen waarnaar de Faiaken graag de hele nacht zouden luisteren. Odysseus noemt zichzelf graag de ongelukkigste aller mensen, maar hij is ook de man die zich aan elke situatie weet aan te passen, zich overal weet uit te redden, en die zijn eigen avonturen ook nog eens overtuigend weet te vertellen.
Odysseus is daarom niet alleen de ongelukkige, maar ook de verstandige en de vindingrijke Odysseus. Odysseus’ listige verstand is een ander aspect van zijn veelzijdige persoonlijkheid; want het is zijn vindingrijkheid die hem in staat stelt steeds weer een nieuwe gedaante aan te nemen, steeds weer iemand anders te zijn naargelang de situatie dat van hem vraagt. Zo zet Odysseus ook zijn vrienden en vijanden steeds weer op een dwaalspoor. Daarin verschilt Odysseus van Achilles en Agamemnon,
202 Nicolson, The Mighty Dead, 238.
wiens identiteit zo duidelijk vastgepind is op één ideaal of één emotie dat ze rechtdoorzee en makkelijk te begrijpen zijn; maar waardoor ze ook constant in conflict komen met zichzelf wanneer dit deel van hun identiteit doorbroken wordt. Odysseus is in geen enkel opzicht rechtdoorzee, hij is een man van
‘wanderings, escapes, disguises, triumphs against the odds.203’ Daarin gelijkt Odysseus op de onsterfelijke goden, die erom bekend staan zichzelf steeds weer anders te vermommen en elkaar en stervelingen met trucjes en listen te misleiden.
Volgens sommige mythes is Odysseus de kleinzoon van de god Hermes, de listige boodschapper van de goden. Hermes snelt Odysseus te hulp om hem een list aan te leren die hem zal beschermen tegen de valstrikken van de mooie godin Kirke. Hermes is niet alleen de goddelijke boodschapper, maar ook de god van de dieven en de bedriegers, van de praatjesmakers en de charlatans. Als pasgeboren kind al weet hij de koeien van zijn halfbroer Apollo te stelen, en praat hij zich uit de situatie door voor Apollo de lier uit te vinden. Odysseus erft van zijn mythische grootvader zijn vindingrijke verstand en zijn gave met woorden – waarheid of leugen, even vlot verteld. Hij heeft ook de godin Athena aan zijn zijde, die hem en zijn familie op een bijzondere manier beschermt. Dat Athena Odysseus hoog aanschrijft, blijkt uit haar bijzondere woorden:
“Je steekt vol list, bent onverbeterlijk, en in bedriegen onverzadigbaar.
Je zal zelfs, lijkt het, in je eigen land niet stoppen met misleiden, want je houdt hartgrondig van valse beweringen.
Maar kom, daarover spreken hoeft niet, in sluwheid zijn we beiden erg bedreven.
Want bij de mensen ben jij verreweg de beste met het woord en in beraad, ik word door alle goden hoog geroemd om mijn arglistigheid en schranderheid.204”
Athena veroordeelt Odysseus niet voor zijn vele listen en leugens, maar prijst hem zelfs om zijn talent in het bedriegen. De bij filosofen zo geliefde godin van de wijsheid schept openlijk op over haar sluwe talent om anderen te misleiden. De listige godin bedeelt Odysseus een hele eer toe wanneer ze hem vergelijkt met zichzelf. Athena is niet alleen Odysseus’ beschermster, maar in vele opzichten ook zijn goddelijke evenbeeld.205 Athena deelt met Odysseus een vermogen tot het uitwerken van vermommingen en dwaalsporen. Haar wijsheid is, net als Odysseus’ vindingrijkheid, een praktische wijsheid: het slimme vermogen om zich zo goed mogelijk doorheen deze wereld te bewegen en die wereld naar haar hand te zetten. En net als Odysseus ontwikkelt ze voor dat doel nog een ander speciaal
203 Michael Silk, “The Odyssey and its explorations,” 33.
204 Homeros, Odyssee, 270-271.
205 Michael Silk, “The Odyssey and its explorations,” 33.
talent: het vermogen tot spreken en overtuigen met woorden, het vermogen van de dichters en van de sofisten.206
Het is Odysseus’ godgelijke vermogen tot spreken, vermommen en transformatie dat hem in staat stelt te manoeuvreren doorheen een vloeiende wereld die een constante aanpassing vereist. Het is zijn vindingrijke verstand waarmee Odysseus de onverzettelijke tragische wereld naar zijn hand weet te zetten. Want de vindingrijkheid stelt de mens in staat het hoofd te bieden aan de tragische veelzijdigheid van de wereld. En ze stelt hem in staat zichzelf te ontwikkelen, boven zijn eigen gedaante uit te stijgen, iemand nieuw te worden. Daarom wordt Odysseus door de humanisten van de Renaissance gezien als de eerste geëmancipeerde homo universalis, de eerste humanist; en wordt hij door de filosofen gezien als de eerste redelijke mens die zichzelf met zijn verstand boven de gedetermineerde mythische wereld uitwerkt.
De tragische wereld van de mythe is onverzettelijk, schrijven Max Horkheimer en Theodor Adorno in hun ophefmakende boek Dialektik der Aufklärung (1947), waarin ze de relatie tussen de mythe en het rationele denken exploreren. Elk mythisch wezen zit gevangen in een bepaalde eigenschap en
De tragische wereld van de mythe is onverzettelijk, schrijven Max Horkheimer en Theodor Adorno in hun ophefmakende boek Dialektik der Aufklärung (1947), waarin ze de relatie tussen de mythe en het rationele denken exploreren. Elk mythisch wezen zit gevangen in een bepaalde eigenschap en